Naxçıvan MR-nın səhiyyə işçiləri ilə görüşdə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi - 13 oktyabr 1999-cu il


Əziz dostlar!

Əziz həkimlər, səhiyyə işçiləri!

Mən üçüncü gündür ki, Naxçıvandayam və sizinlə bərabər Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75-ci ildönümünü təntənə ilə, şöhrətlə və çox ləyaqətlə qeyd edirik. Bu günlər Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixi keçmişi, 75 illik muxtariyyət yolu, əldə etdiyi uğurlar və bu günü haqqında çox sözlər deyilibdir. Amma bunlar da yetərli deyildir, daha da çox demək olar. Düşünürəm ki, elə bu deyilən sözlər Naxçıvanın indiyə qədərki tarixinə müəyyən yekun vurur və Naxçıvan Muxtar Respublikasının gələcək yollarını işıqlandırır.

Müstəqil Azərbaycanın həyatında səhiyyə sahəsi çox böyük yer tutur. Bu, təkcə bizim ölkədə deyil, insan cəmiyyətində, insan yaranandan insanın həkimə ehtiyacı olubdur. Ona görə də həkim sənəti yaranıbdır. Həkim sənətinin yaranma tarixi sizə yaxşı məlumdur. Amma bizim nəsillər gözünü açandan sizin kimi həkimləri görübdür. Ola bilər, yüz il, iki yüz il bundan öncə həkimlər sizdən fərqli idilər, yaxud siz onlara bənzəyirsiniz. Amma o qədər də yox. Biz isə sizin kimi həkimləri görmüşük.

Hətta mən demirəm 20-ci illərdə - Naxçıvan muxtariyyət əldə edəndə, 30-cu illərdə, yaxud 40-cı illərdə - mən 40-cı illərin sonunda buradan getmişəm - Azərbaycanda həkim çox az idi. Naxçıvanda beş-altı həkim var idi. Onlardan tanınanı da az idi. Amma hamıdan çox tanınan və bizim hamımızın xatirində qalan Məmmədtağı Sultanov idi. Bilmirəm, doktor Sultanov indi insanların xatirindədirmi. Ona biz doktor Sultanov deyərdik. O vaxt o, yaşlı bir adam idi, həkimlik edirdi.

Mənim xatirimdədir, anam xəstə olanda mən bir neçə dəfə səhərdən gedib onun qapısını döymüşəm, xahiş eləmişəm. Onda avtomobil yox idi, fayton tutmağa imkan yox idi, başqa şey yox idi. Yadıma düşür, onun əlində adətən çəliyi var idi. Gəlib mənim anama baxıb və reseptlər yazıbdır.

Amma onun də həyatı çox qəribə idi. Bilirsiniz, o illər sovet hakimiyyəti onu çox təqib edirdi. Müharibə vaxtları o, haradasa sovet hökumətinin, sovet quruluşunun əleyhinə nəsə sözlər demişdi. Allah ona rəhmət etsin. Özü də bir az içkiyə marağı var idi. İndi, ola bilər, bir balaca içki içib, yadından çıxıb, özünü saxlaya bilməyib deyibdir. Amma qəlbində olan sözləri deyibdir. Onu o vaxt burada həbs etdilər. Amma yaxşı ki, yenə də rəhm göstərdilər. Onu Naxçıvandan sürgün etdilər, amma uzağa yox. Burada bir Əznəbirt kəndi var, - adətən orada ermənilər yaşayırdı, - onu Əznəbirt kəndinə sürgün etdilər. Yazıq kişi o vaxt da artıq yaşlı idi. Getdi, bir il, bilmirəm, iki il, müharibənin çətin illərində, - guya ki, burada öz danışıqları və s. ilə sovet hökumətini yıxacaqmış, nə imiş, - getdi orada yaşadı.

O da xatirimdədir ki, bir dəfə Əznəbirt kəndinə getmişdim. Onda mən Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində işləyirdim. Əznəbirt kəndində kolxoz sədrindən, o birisindən soruşdum, - nə var, nə yox, kim var? Dedim, bəs deyirlər ki, doktor Sultanov buradadır. Dedi, hə, buradadır, bizi mühafizə edir. Dedim ki, onu görə bilərəmmi və gəldim gördüm. Adətən o, bığ saxlayardı. Amma gördüm saqqalı da var, bığı da ağappaq ağarıbdır. Beli də bir az bükülübdür. Baxdım, baxdım buna. Bilirsiniz, o vaxt bir gənc insan kimi həm ürəyim ağrıdı, həm də fikirləşdim ki, bizim xalqımızda nə qədər dəyərli insanlar var. O, çox ziyalı bir adam idi. Gərək ki, əsli tiflisli idi. Yaxud da, bəlkə kökü naxçıvanlı idi, amma gedib Tiflisdə təhsil almışdı. Hər halda yüksək tibb təhsili var idi.

İndi Naxçıvanın böyük səhiyyə ordusu vardır, böyük həkimlər ordusu vardır. Amma cəmisi 50-60 il bundan öncə Naxçıvan belə vəziyyətdə idi. İndi həkimlərin tarixini yada salanda mən böyük sevinclə bu gün Əbdüləli həkimlə burada görüşdüm.

Əbdüləli həkim, əlbəttə ki, doktor Sultanovdan çox cavan idi. Ancaq o vaxt - 30-cu illərin axırında, 40-cı illərdə Naxçıvanda yenə də az həkim var idi. O az həkimlərin içərisində ən mötəbər həkim, hamının inandığı həkim və hamıya təmənnasız xidmət edən həkim Əbdüləli həkim idi. Bir vaxt Sultanovdan savayı başqa həkim yox idi, hamı məcburən Sultanovun yanına gedirdi. Amma sonra bir neçə həkim var idi. Kim hansı həkimi istəyirdi, onun xidmətindən istifadə edə bilirdi. Ancaq Əbdüləli həkimin yanına hamı gedirdi. Əbdüləli həkim də gecə-gündüz kimə yardım göstərmək, kimi müalicə etmək, kimə məsləhət vermək lazım idi - onu edirdi.

Mən çox sevindim ki, Əbdüləli həkim bu gün də buradadır, bu gün də öz xidmətlərini göstərir. Mən sizin hamınızı dəvət edirəm ki, o kişiyə yaxşı baxın, ona qayğı göstərin. O, nə qədər fəaliyyət göstərsə, həkimlik təcrübəsini sizə versə və xüsusən həkimə məxsus olan mənəviyyat təcrübəsini sizə versə, siz o qədər zəngin olacaqsınız.

Mən həmişə həkimlər haqqında danışanda Hippokrat andını yadıma salıram. Bu, təsadüfi deyildir. Heç bir başqa peşə sahibi olan, yaxud diplom alan mütəxəssis heç bir şeyə and içmir: diplomunu aldı - sərbəstdir, gedib işləyir, çalışır. Amma həkimlik bütün başqa peşələrdən fərqli bir sənətdir, fərqli bir sahədir - həkimlik sahəsi. Ona görə də həkim gərək həqiqi həkim olsun, bunun üçün gərək onun mükəmməl həkimlik biliyi olsun, yaxşı təcrübəsi olsun və xəstənin diaqnozunu düzgün qoya bilsin, onun müalicəsinin yollarını düzgün müəyyən edə bilsin. Amma eyni zamanda, həkim gərək böyük insan olsun, həkim gərək yüksək mənəviyyata malik insan olsun. Həkim öz insani keyfiyyətləri ilə bütün başqa peşə sahiblərindən daha da yüksəkdə durmalıdır. Ona görə də tibb elmində belə bir sahə var - deontologiya. Yəni bunu həkimlər yəqin bilirlər. Amma bilməyənlər üçün bir balaca izah edim, - yəni həkimliyin mənəvi xüsusiyyətləri. Deontologiya Hippokrat andından meydana gələn qədim bir məfhumdur.

Bilirsiniz ki, mərhum Zərifə xanım göz həkimi idi və öz peşəsini çox yaxşı bilirdi. Əmək fəaliyyəti, həkimlik fəaliyyəti dövründə çoxlarının gözünü yaxşı müalicə etmişdi, onların gözlərinə işıq vermişdi. Çox işlər görmüşdü. Eyni zamanda böyük elmi fəaliyyətlə məşğul idi, elmi əsərlər yazırdı. Ancaq mən Azərbaycanda rəhbərliyə başlayan zaman və Azərbaycanda insanların mənəvi keyfiyyətlərinin daha da yüksəlməsi üçün çalışan zaman, - yəni insan saf olmalıdır, insan əxlaqlı olmalıdır, insan cəmiyyətə təmənnasız xidmət etməlidir, insan rüşvətxorluqdan və onun kimi pis hərəkətlərdən uzaq olmalıdır, insan cəmiyyətə xidmət etmək üçün özünü fəda etməlidir. Bilirsiniz ki, mən 1969-cu ildə Azərbaycanda rəhbərliyə başlayanda bu mənfi hallar çox geniş yayılmışdı. Mən onlarla mübarizəyə başladım və təbiidir ki, Zərifə xanım da mənim bu mübarizəmi görürdü, - onda o, deontologiya haqqında bir çox kitablar oxudu və deontologiya haqqında kitab yazdı. Hətta o vaxt bir neçə dəfə Sovetlər İttifaqının ayrı-ayrı yerlərində - Moskvada, başqa şəhərlərdə elmi konfranslarda çox uğurla çıxış etdi. Bu, məni çox sevindirdi. Çünki həkim üçün çox əhəmiyyətli olan bu mövzu onu maraqlandırırdı.

Bir də bizim Azərbaycan üçün əhəmiyyətli, yəni xüsusi bir mövzu vardır. Bəlkə bunu desəm, indi hamı məni anlaya bilməsin. Ancaq bu, xalqımızın bu günü, gələcəyi üçün tibbi nöqteyi-nəzərdən, insanların, cəmiyyətin sağlamlığı nöqteyi-nəzərindən çox əhəmiyyətli bir sahədir. Bu da ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda qədimdən belə adət var - qohumun qohumla evlənməsi, ailə qurması. Nəslin gələcəyinə bunun nə qədər mənfi təsir göstərdiyini təəssüf ki, indi də çoxları bilmirlər.

Keçmişdə bizim Azərbaycanın çox müdrik insanları, o cümlədən təbibləri olubdur. Amma nədənsə bu sahəyə fikir verməyiblər. Mən həkim deyiləm, ancaq o illər bu məsələ ilə çox ciddi məşğul olduğuma görə bu adətin Azərbaycan xalqının nəsil sağlamlığı üçün nə qədər zərərli olduğunu mən yaxşı dərk etmişdim. Mən bu barədə bəzi həkimlərlə söhbət aparırdım və şübhəsiz ki, ən yaxın söhbətimi də Zərifə xanımla evdə aparırdım. O mənə danışırdı ki, onu da bu mövzu çox maraqlandırır və göz xəstəliklərindən bir çoxunun - ola bilər, onu burada Zəhra xanım da təsdiq edər - kökünü qohumun qohumla nikahında və ondan sonra əmələ gələn uşaqların gözlərinin xəstəliklərində görürlər. O, bu mövzunu da çox sevdi və bu mövzu üzərində işlədi, bir çox materiallar topladı. Bəzən biz evdə söhbət edirdik. Gəlirdi, mənə deyirdi ki, nə qədər xəstəliklərin kökünü axtaranda görürsən ki, bu, qohumluq əlaqələri ilə bağlı olan xəstəlikdir. Yəni mən bunu bilirdim. Bu mənfi hal təkcə gözə təsir etmir, başqa xəstəliklərə də, xüsusən ağıl, şüur xəstəliyinə də çox təsir edir.

Məsələn, son vaxtlar mənə deyirlər ki, sonsuzluq xəstəliyi yaradır, başqa xəstəliklər yaradır. Bunlar məni çox narahat etdi. Nə üçün? Çünki mən o illərdə də, 70-ci illərdə də təkcə öz yaşadığım günü, öz yaşadığım dövrü düşünmürdüm. Mən Azərbaycan xalqının gələcəyini düşünürdüm, Azərbaycan xalqının sağlamlığını düşünürdüm. Xalqın sağlamlığı ayrı-ayrı adamların, ya da böyük bir qrupun sağlamlığı deyil. Xalqın sağlamlığı xalqın kütləvi sağlamlığıdır, yəni xalqın hamısının sağlam olmasıdır. İndi tibb elmi və tibb təcrübəsi o qədər irəli gedibdir ki, bu sahədə dünyada böyük nailiyyətlər vardır. O nailiyyətlər profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsi vasitəsilə dünyada belə xəstəliklərin çoxunu artıq aradan çıxarıbdır. Mən o vaxt bax, bu düşüncələrlə millətimin, Azərbaycan xalqının daha da sağlam olmasını istəyərək, gələcək nəsillərin bizim nəslimizdən daha da sağlam olmasını istəyərək bu məsələ ilə çox ciddi məşğul oldum.

Xatirimdədir, mən bunu Azərbaycanda bir neçə dəfə - bizim rəhbər orqan o vaxt Mərkəzi Komitənin Bürosu idi - büronun üzvləri ilə müzakirə etdim. Bizim böyük həkimləri, akademikləri dəvət etdim. Rəhmətlik Mustafa bəy Topçubaşovla da çox ətraflı söhbət etdim. O, bu fikirlərin tamamilə düzgün olduğunu dedi. Ancaq mən ona dedim - bəs siz nə üçün bu məsələni qaldırmırsınız, nə üçün bu məsələni ümummilli məsələ kimi ortaya atmırsınız? Dedi ki, bilirsiniz, insanlar başa düşmürlər. Bu adət - əmioğlunun əmiqızı ilə evlənməsi, yaxud başqa hallar - bunlar Azərbaycanda o qədər dərin köklərə malikdir ki, insanlar o adət-ənənəni o qədər qəbul ediblər ki, bunun qarşısına çıxmaq mümkün deyildir.

Ancaq buna baxmayaraq, mən bu məsələni bir dəfə, iki dəfə büroda müzakirə etdim. Bu sözü bəlkə də mən indiyə qədər deməmişəm, - hətta fikrim var idi Azərbaycanın Cinayət Məcəlləsinə bir maddə əlavə edim ki, əgər kimsə öz qohumu ilə nikah qurursa, onun qarşısı alınsın. Əgər belə nikah olsa onlar cinayətə cəlb olunsunlar. Yəni belə qəti addımlar da atmaq fikrində idim. Bir neçə dəfə söhbət etdim. Gördüm, hətta mənim ətrafımda olan yüksək mədəniyyətə malik insanlar da bu məsələ haqqında ciddi tədbirlər görməyə ehtiyat edirlər. Deyirdilər ki, adamlar anlamazlar, başa düşməzlər, bu bizim milli adət-ənənəmizdir.

Yadımdadır, o vaxt mənim həmkarlarımdan biri - indi onun çox yaşı var, hələ yaşayır - dedi ki, keçmişdə belə deyiblər ki, əmioğlu ilə əmiqızının kəbinini Allah göydə kəsibdir. Siz bu sözü eşitmisiniz, yoxsa yox? Mən bunu o vaxta qədər eşitməmişdim. Dedi, bəli, göydə mələklər kəsibdir. Mənə dedi ki, "Sən nə deyirsən, nə danışırsan, belə şey etmək olarmı, bu cür məsələni ortaya atmaqmı olar, bu cür məsələ haqqında danışmaq olarmı?"

Amma bu, məni çəkindirmirdi. Mən bu məsələ ilə məşğul olurdum. Onu da deyə bilərəm ki, mən 1982-ci ildə Moskvaya gedəndən sonra artıq bu məsələ ilə Azərbaycan miqyasında məşğul ola bilmədim.

Ancaq orada, Moskvada işləyərkən Siyasi Büronun üzvü kimi və Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi mən bütün SSRİ-nin səhiyyəsinə rəhbərlik edirdim. Səhiyyə Nazirliyi, Tibb Akademiyası, bütün tibbi elmi tədqiqat institutları - hamısı ölkə rəhbərliyində mənə tabe idi, mənə bağlı idi. Mən onlara rəhbərlik edirdim. Ona görə o illərdə mən Sovet İttifaqının çox böyük alimləri ilə, professorları ilə - onu da demək lazımdır ki, Moskvada həqiqətən dünyanın başqa ölkələri ilə müqayisədə çox güclü tibb alimləri, tibb mütəxəssisləri var idi - onlarla da danışarkən təbii, bunu deyirdilər.

Amma onu bilin ki, xristianlarda bu adət yoxdur, qadağandır. Məsələn, ruslarda bu adət yoxdur, qadağandır. Ona görə də onlarda bu problem yoxdur. Amma bu problemi onlar yaxşı bilirdilər. Mənim bu danışıqlarımdan onlar başa düşürdülər ki, mən rus xalqı üçün maraqlanmıram. Çünki rus xalqında belə adət yoxdur. Orada qohum qohumla evlənə bilməz. Onların dini, adət-ənənələri buna yol vermir. Kimsə evlənirsə, ola bilər, bu, sadəcə hadisədir. Amma dini adət-ənənə buna yol vermir. Ancaq bizdə bu problem var idi və mən onların da fikirlərini öyrəndim. Sonra bildim ki, bir çox sahələrdə tədqiqatlar aparılıbdır. Bir çox xəstəliklərin, xüsusən, yenə də deyirəm, əqli xəstəliklərin, şüur xəstəliklərinin, göz xəstəliklərinin, başqa xəstəliklərin kökü qohumların nikah bağlamasından irəli gəlir. Yəni bundan onların özləri xəstələnmir, amma onlardan törəmiş uşaqlar xəstələnir. Bəlkə öz övladı xəstələnmir, amma nəvəsi xəstələnir, o biri törəməsi xəstələnir.

Mən bu məsələni burada sizə demək fikrində deyildim. Əgər lazım olsaydı, belə bir fikri mən Moskvada daha da böyük bir mötəbər tibb toplantısında ifadə edə bilərdim. Ancaq nə üçün mən indi bunu dedim? Çünki mən Zərifə xanımın xatirəsinə həsr edilmiş bu güşə ilə tanış olanda, o dövrlər müəyyən qədər kino lenti kimi gözümün qarşısına gələndə onun elmi fəaliyyəti, çalışdığı, gördüyü işlər yadıma düşdü ki, o, bu məsələ ilə nə qədər maraqlanırdı. Yəni o, birinci növbədə deontologiya elmi ilə maraqlanmağa başladı və bu barədə kitab yazdı, mühazirələr oxudu. Eyni zamanda, xalqımızın bu günü, gələcəyi üçün bağlı olan bax bu problem ilə məşğul oldu. Bilmirəm, - burada alimlər yəqin deyə bilərlər, - tibbdə bunun adı nədir?

Akademik Ədilə Namazova: Cənab prezident, irsi, genetik xəstəliklər. Hazırda onun üzərində işləyirlər. Buna deyirlər gen mühəndisliyi. İndi bununla geniş məşğul olurlar.

Heydər Əliyev: Gen mühəndisliyi böyük bir sahədir. Bu, bir çox irsi xəstəliklərin əmələ gəlməsidir. Amma bunların içərisində bizim millətimizdə, xalqımızda bax bu xəstəlik var. Siz mənim fikirlərimi təsdiq edirsinizmi?

Ədilə Namazova: Bəli, təsdiq edirik. Cənab prezident, icazə verin deyim ki, noyabr ayında Tbilisi şəhərində böyük bir konqres keçiriləcəkdir. Bu konqres "Təbabətdə etika və deontologiya" mövzusuna həsr olunubdur. Orada mən Azərbaycanda etika və deontologiya haqqında 45 dəqiqəlik məruzə edəcəyəm. Orada Zərifə xanımın adını çəkirəm. Çünki siz söylədiyiniz kimi, Zərifə xanım o vaxt konfranslarda "Həkimin etikası" mövzusunda məruzə etmişdi. Bilmirəm, o kitabça Sizdə var, yoxsa yox - həmin məruzə kitabça şəklində nəşr olunmuşdu. İndi istəyirik ki, onu Azərbaycan dilinə tərcümə edək. Mən də öz məruzəmdə Nizamidən, Firdovsidən başlayaraq, Zərifə xanımın da fəaliyyətindən bəhs edərək indiki dövrümüzə keçirəm.

Heydər Əliyev: Demək, görürsünüz, mən həkim deyiləm, alim də deyiləm, amma buradakı alimlərin hamısının fikri mənim fikrimlə eynidir.

Bir sözlə, Zərifə xanımın tibb elmi sahəsində xidmətlərindən biri də göz müalicəsi, tədqiqatı idi. Mənə belə gəlir ki, onun iki dəyərli irsi vardır.

Birinci, Azərbaycanda ilk dəfə deontologiyanı bir elm kimi meydana atıbdır. Xatirimdədir, SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının prezidenti, akademik Bloxin Bakıya gəlmişdi. Mən Zərifə xanımla birlikdə onunla görüşüb danışdıq. O, heyran qaldı. Sonra o da gedib deontologiya haqqında bir kitab yazmışdı. Bu, Zərifə xanımın başqa sahələrlə əlaqədar birinci irsi.

İkinci də, bizim millətimiz üçün ən vacib olan həmin məsələ - irsi, xromosom xəstəliyi. Zərifə xanım çalışıb ki, bizim gələcək nəsilləri bu xəstəlikdən xilas etsin, sağlamlaşdırsın. Bunu da o, göz xəstəliklərində tapdığına görə, orada gördüyünə görə bu fikrə gəlmişdi.

İndi mən Azərbaycanın prezidenti kimi, bu fikri burada açıram və öz fikrimi bildirirəm. Qohumluq əlaqələri olan adamlar arasında nikah bizim gələcək nəsillərimiz üçün, onların sağlamlığı üçün zərərlidir və hesab edirəm ki, təhlükəlidir. Tibb alimlərimizi dəvət edirəm ki, onlar nəinki öz elmi araşdırmaları ilə, ya elmi mühazirələri ilə, çıxışları ilə bunu desinlər, onlar bu problemin Azərbaycanda həll edilməsi üçün düşünsünlər. Mən Səhiyyə Nazirliyinə bu göstərişi verirəm - bir proqram təşkil etsinlər. Başa düşürəm ki, bu, asan məsələ deyildir. Başa düşürəm ki, bunu biz bir ildə, iki ildə, on ildə edə bilmərik. Amma bizim bir strateji proqramımız olsa ki, müstəqil Azərbaycanın, millətimizin, xalqımızın gələcək sağlamlığını daha da təmin edək - bu problem üzərində biz işləməliyik.

Nəhayət, onu demək istəyirəm ki, mən nitqimi ondan başladım ki, vaxtilə Naxçıvanda həkimlər az idi. İndi nə qədər həkimlər vardır və nə qədər gözəl tibb ocaqları vardır. Onlardan biri də bu poliklinikadır.

Mən 1992-ci ildə Naxçıvanda işləyərkən buraya gəlmişdim, burada həkimləri yığıb onlarla söhbət də etmişdim. Ancaq o vaxt bu poliklinika belə vəziyyətdə deyildi. Bizim başqa imkanımız da yox idi. Çünki o vaxt ölkədə hər şey dağılırdı, yaratmaq, qurmaq da mümkün deyildi.

Mən çox məmnunam ki, son illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında muxtar respublika rəhbərliyinin və şəxsən Vasif Talıbovun həm təşəbbüsü, həm işgüzarlığı nəticəsində çox quruculuq işləri görülür. O cümlədən səhiyyə sahəsində çox işlər görülür və bu poliklinika ona nümunədir. Naxçıvanda həkimlərin sayı çoxdur və istəyirəm ki, bundan da çox olsun. Amma bundan da çox istəyirəm ki, həkimlər həqiqi həkim olsunlar. Mənim arzum budur.

Mən həkimlərə, tibb işçilərinə, bütün səhiyyə işçilərinə öz hörmət və ehtiramımı bildirirəm. Sizə məlumdur ki, mən bütün başqa işlərimlə yanaşı, Azərbaycanda bu sahəyə həmişə diqqət yetirmişəm, qayğı göstərmişəm və bu sahə ilə demək olar ki, daha da çox bağlı olmuşam. Ona görə də istəyirəm ki, həm Azərbaycanda, həm də Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvanda səhiyyə daha da yüksək səviyyədə olsun.

Sizin hamınıza cansağlığı arzu edirəm, işlərinizdə uğurlar arzu edirəm. Sağ olun.

Tarixi arayış