Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri Rudоlf Pеrinа (ABŞ), Niкоlаy Qribkov (Rusiya), Üq Perne (Fransa), Rusiya Federasiyasının xarici işlər nazirinin müavini Vyaçeslav Trubnikov və onları müşayiət еdən nümayəndə heyəti ilə görüşü - Prеzidеnt sаrаyı, 28 sеntyаbr 2002-ci il


Heydər Əliyev: Hörmətli dostlar, Minsk qrupunun həmsədrləri!

Sizi Azərbaycanda səmimi-qəlbdən salamlayıram, xoş gəlmisiniz deyirəm. Ümidvaram ki, bölgəyə bu səfəriniz Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll olunmasına yardım edəcəkdir. Biz daim belə ümidlərlə yaşayırıq. Təkcə biz yox, bütün cəmiyyətimiz, ölkəmizin vətəndaşları. Mən sizi bu gün də bu ümidlərlə qarşılayıram.

Ötən görüşlərimizin təcrübəsindən yadımdadır ki, siz rus dilinə üstünlük verirdiniz. Onu nəzərdə tuturam ki, çoxunuz rus dilini başa düşürsünüz. Mən, əlbəttə, qəlbən çox da razı deyiləm, çünki öz dövlət dilimizin hüquqlarını məhdudlaşdırıram. Öz ölkəmdə xarici dildə danışmaq mənim üçün yolverilməzdir. Amma uzun illərin təcrübəsindən xatirimdədir ki, biz belə edirdik. Etiraz etmirsinizsə, mən də bir günah işlədim ki, Azərbaycan dilində danışmıram. Görüşlərimiz arasında böyük fasilə yarandı, əvvəllər biz daha tez-tez görüşürdük. Bunun səbəbləri var, mən başa düşürəm. İndiki halda mənim sizə heç bir iradım yoxdur, düşünürəm ki, bizə də heç bir irad tutulmayacaqdır. Bu gün mən Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin həllinin hansı mərhələsində olmağımız, ötən dövr ərzində edə bildiklərimiz və münaqişəni nizama salmaq üçün qarşıdakı dövrdə görməli olduğumuz işlər barədə sizinlə işgüzar fikir mübadiləsi aparmaq niyyətindəyəm. Mən «Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin nizama salınması» ifadəsini çox tez-tez təkrar edirəm. Yəqin ki, siz də bunu etməli olursunuz. Təəccüblənirsən, bu barədə nə qədər danışmaq olar, nəticə isə yoxdur. Demək istəyirəm ki, 1988-ci ildə münaqişənin başlandığı vaxdan 14 il keçir. ATƏT-in Minsk qrupunun yaranmasından isə 10 il keçir. Amerika Birləşmiş Ştatları, Rusiya və Fransanın həmsədrlik etdiyi format 1997-ci ilin əvvəlində yaranmışdır. Axı bu, böyük müddətdir. Biz məsələni həll edə bilmirik, bizim yüz minlərlə adamımız isə bundan əziyyət çəkir. Nə qədər adamın çadırlarda yaşadığını, Azərbaycan ərazisinin nə qədər hissəsinin Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altında olduğunu bilirsiniz. Azərbaycan cəmiyyətində münaqişənin sülh yolu ilə həllinə ümid bəsləmək əhval-ruhiyyəsinin zəifləməyə, işğal altındakı ərazilərimizi hansı vasitələrlə olursa-olsun özümüz azad etməliyik əhval-ruhiyyəsinin isə güclənməyə doğru necə dəyişdiyini bilirsiniz.

Erməniləri dəstəkləyən beynəlxalq təşkilatlarda hətta Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğunu da yazmırlar və bu barədə onlara deyəndə, ermənilər etiraz edib bildirirlər ki, bu onlar üçün təhlükəsizlik zonasıdır. Yəni, öz ölkəndə sənin 3 təhlükəsizlik zonan ola bilər, axı sən nə haqla beynəlxalq-hüquq qaydalarını pozaraq, qonşu ölkənin ərazisini işğal edirsən və sonra da elan edirsən ki, bu, işğal olunmuş torpaqlar deyil, təhlükəsizlik zonasıdır.

Bilirsiniz, bizi incidən təkcə ərazimizin işğal olunması, yüz minlərlə azərbaycanlının var-yoxunu itirərək, öz ərazilərində köçkünə çevrilməsi deyil, həm də odur ki, biz həqiqəti sübut edə bilmirik. Ümidlərini itirən insanlar deyəndə ki, bu dünyada həqiqət yoxdur, mən onları başa düşürəm, hərçənd, özüm belə hesab etmirəm. İndiki halda, mən sizə cəmiyyətimizin əhval-ruhiyyəsini çatdırıram. Prezident kimi, mən bu məsələləri sıravi Azərbaycan vətəndaşından daha yaxşı başa düşürəm. Başa düşürəm ki, burada çoxlu çətinliklər var, bir çox müxtəlif səbəblər ola bilər. Mən bunları başa düşə bilərəm. Axı sıravi vətəndaş bunu başa düşmür. Bir qədər həyəcanlı danışdığım üçün üzr istəyirəm, mən öz əsəblərimi cilovlamağı bacaran adamam, lakin indiki halda bunu edə bilmirəm, buna görə də sizinlə belə həyəcanlı tonda danışıram. Odur ki, mən istəyirəm biz daha çox əməli işlərdən danışaq.

Buraya gəldiyinizə görə təşəkkür edirəm. Əgər bu görüşümüzdə nəyəsə nail olsaq, mən şad olaram.

Rudolf Perina (ATƏT-in Minsk qrupunun ABŞ-dan olan həmsədri): Cənab Prezident, bizim hamımız rus dilində yaxşı bilirik. Lakin dəqiqliyi itirməməkdən ötrü, elə bilirəm, mən çıxışımı ingilis dilində etməliyəm.

Heydər Əliyev: Bəli, bəli.

Rudolf Perina: Cənab Prezident, çox sağ olun. Mən həmkarlarım adından da Sizə çox sağ olun deyirəm ki, bizi qəbul edirsiniz, bu imkanı bizə yaradırsınız. Elə bilirəm ki, mən və həmkarlarım – hamımız Sizin keçirdiyiniz hisləri keçirməkdəyik. Biz də narahatıq ki, bu münaqişə artıq uzun müddətdir davam edir, öz həllini tapmır.

Biz Bakıya son səfərimiz zamanı qaçqınlarla görüşdük. Məlum olduğu kimi, onlar bu münaqişə nəticəsində birbaşa əziyyət çəkən insanlardır. Onların söhbətlərini dinlədik, onlara qulaq asdıq. Bu bizdə böyük təəssürat oyatdı və eyni zamanda, məsuliyyətimizi bir daha artırdı ki, bu münaqişə tezliklə öz həllini tapmalıdır. Baxmayaraq ki, bizim Bakıya son səfərimiz altı ay bundan əvvəl olmuşdur, bu altı ay müddətində biz hamımız məşğul idik və fəal işləyərək məsələnin həlli yollarını axtarırdıq.

Biz həmin müddətdə görüşmək imkanı əldə etmişdik. Sizinlə İstanbulda görüşdük, daha sonra Prezident Кöçəryan ilə Tallində görüşdük. Bundan əlavə, Sizin şəxsi nümayəndənizlə və Prezident Köçəryanın şəxsi nümayəndəsi ilə iki görüşümüz də oldu.

Lakin biz, əsasən, Sizin Prezident Köçəryan ilə Sədərəkdəki görüşünüz haqqında məlumat əldə etmək, bu görüş barədə fikir mübadiləsi aparmaq istərdik. Biz bilirik ki, Köçəryan ilə keçirdiyiniz görüşlər çox vacib xarakter daşıyır və eyni zamanda, bizim səylərimizə də kömək edir. Çalışacağıq ki, gələcəkdə prezidentlər arasında birbaşa dialoq davam etsin. Ümid edirik ki, bugünkü görüş zamanı Praqa prosesi də müzakirə olunacaqdır. İstərdik, Sizin bu prosesə verdiyiniz qiyməti öyrənək və fikir mübadiləsi edək ki, gələcəkdə bu iş necə davam etdirilsin, necə aparılsın. Elə bilirik ki, Praqada keçirilən görüşlər prezidentlər üçün də faydalıdır. Bizim üçümüz üçün də çox müsbət alətdir. Bu, imkan verir ki, həm işimizi davam etdirək, həm də sülh üçün işlədiyimiz məsələni daha da asanlaşdırır. Gördüyünüz kimi, müzakirə olunası mövzular çoxdur, məsələlər kifayət qədərdir. Sizi bir şeydə əmin etmək istəyirəm ki, biz üç həmsədr, müxtəlif ölkələri təmsil edən üç nümayəndə işimizə sadiqik və münaqişəni həll etmək üçün, həqiqətən, əlimizdən gələni edəcəyik. Hamımız bu fikirdəyik ki, münaqişə həddindən artıq çox uzanıb və onun həlli vaxtı çoxdan yetişibdir.

Üq Perne (ATƏT-in Minsk qrupunun Fransadan olan həmsədri): Cənab Prezident, Siz bilirsiniz ki, Fransa Minsk qrupu çərçivəsində bu işlə çox yaxından məşğul olur. Fransa prezidentinin Minsk qrupu çərçivəsində oynadığı rolu Siz hamıdan yaxşı bilirsiniz. Biz həmin rolu daha da genişləndirmək istəyirik ki, bu problem unudulmasın. Çünki həqiqətdə beynəlxalq ictimaiyyət başqa problemlərlə də məşğuldur. Bunlardan da biri Əfqanıstandır. Minsk qrupunun həmsədrləri kimi, biz Brüsseldə cənab Solanaya baş çəkməyi qərarlaşdırmışıq. Bunu o məqsədlə etmək istəyirik ki, Avropa Birliyi gələcəkdə ortaya çıxacaq ehtiyacları təmin etməyi bacarmaq üçün bu məsələyə səfərbər olsun. Çox sağ olun.

Vyaçeslav Trubnikov (Rusiya Xarici Işlər nazirinin müavini): Mən, ilk növbədə, bizi bu gün qəbul etdiyinizə görə Sizə minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Siz bilirsiniz ki, biz buraya, bu gözəl ölkəyə həmişə böyük məmnuniyyətlə gəlirik. Bilirsiniz ki, biz bu ağrılı problemin sülh yolu ilə nizama salınmasına kömək etmək əzmindəyik, biz bunu sözdə yox, işdə hiss edirik, çünki biz hətta dünən Şuşada olanda burada heç vaxt olmamış cənab Perne bizim danışıqlar, nizamlama prosesində bu gün çox ciddi problem olan bu şəhərin, bu ərazinin nə olduğunu öz gözləri ilə gördü. Mən belə bir əsas məsələni də qeyd etmək istərdim ki, biz erməni tərəfinin də, ilk növbədə, Azərbaycan tərəfinin də narahatlığını çox yaxşı başa düşürük. Mən bizim Praqa prosesinin nədən ibarət olduğunu, onun nə dərəcədə faydalı olduğunu qeyd etmək istərdim, çünki cənab Əzimovla cənab Markaryanın bizim iştirakımızla keçən sonuncu görüşü nəticəsində biz, hər halda, irəliyə doğru müəyyən addımlar atırıq. Əvvəla, orada razılığa gəldik ki, iki prezidentin görüşməsinə Sizin icazənizi alaq, biz danışdıq ki, beynəlxalq təşşkilatlarda fəaliyyət həm bu, həm də digər tərəfdən blokadaya alınmasın. Bu da öz nəticəsini verir. Mən cənab Sarkisyanla söhbətimizdən çox məmnunam. O çox gözəl dedi ki, erməni tərəfi heç bir halda hər hansı hərbi əməliyyatlara başlamayacaqdır. Bu onun dediyidir, mən istərdim ki, Siz də bunu biləsiniz. Mən Sizin bədbinliyinizi başa düşürəm, lakin əminəm ki, bunu aradan qaldıracaqsınız. Hər halda, mən bu sözləri Azərbaycan tərəfinə çatdırmaq istərdim.

Biz Praqa prosesinin əhəmiyyətini onda görürük ki, xarici işlər nazirlərinin müavinləri də görüşür və danışıqlar apara bilirlər. Lakin sizin Sədərək görüşünüz bizim üçün sirdir. Cənab Köçəryan da açıq dedi ki, biz Prezident Əliyevlə danışıqlarımızın gizli qalması barədə razılaşmışıq.

Prezident Heydər Əliyev sizə bu barədə nə deyəcəksə, mən bununla razılaşa bilərəm. Odur ki, hörmətli Heydər Əliyeviç, ümid edirik ki, danışıqlar prosesinin sirrini bizim üçün müəyyən qədər açacaqsınız. Sadəcə olaraq, ona görə ki, biz həmsədrlər çərçivəsində qarşılıqlı fəaliyyətimizin başlıca istiqamətini bilməliyik. Hansı istiqamətdə işləməli olduğumuzu bilməliyik. Biz Sizdən bu istiqamətdə göstərişlər gözləyirik, bu bizim üçün çox vacibdir. Heydər Əliyeviç, çox sağ olun.

Heydər Əliyev: Hörmətli dostlar, görülən işlər, ən əsası isə ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin münaqişənin həllinə nail olmaq əhval-ruhiyyəsi barədə dediklərinizə görə təşəkkür edirəm. Sağ olun, çünki biz də münaqişənin sülh yolu ilə həlli mövqeyində durmuşuq və mən də bunu bəyan etdim. Sizin ifadənizlə desək, Serj Sarkisyan çox gözəl demişdir ki, onlar atəşkəsi pozmayacaqlar. Deməli, belə çıxır ki, mənim bunu dəfələrlə deməyim o qədər də gözəl deyildir. Mən hesab etmirəm ki, bu çox gözəldir. İstəyirəm ki, siz də biləsiniz, o da bilsin ki, bizə minnət qoyursa, bu əbəsdir. İndi o dövr deyil, əgər o başlasa, cavabını, özü də layiqli cavabını alacaqdır. Onlar hər yerdə, özü də bəzən Rusiyadan, Qərbdən olan bəzi şəxslərin iştirakı ilə təbliğ edirlər ki, guya, Dağlıq Qarabağin ordusu təkcə Qafqazda deyil, həm də bütün bu məkanda ən güclü ordudur. Olsun, bəlkə də bu belədir, biz heç vaxt belə öyünmürük, ancaq indi biz öz torpaqlarımızı müdafiə etməyə qadırık.

Sizdən soruşmaq istərdim, Şuşada nə gördünüz? Dediniz ki, Şuşanı gördünüz.

Vyaçeslav Trubnikov: Biz orada üç dəfə olmuşuq, cənab Perne isə birinci dəfə idi.

Üq Perne: Cənab Prezident, orada çox strateji mövqe gördüm. Şəhər indi normal tərzdə həyat sürmür. Təəssüf ki, çox evlər hələ boşdur. Buradan da o nəticəni çıxarmaq olar ki, bunlar azərbaycanlıların evləri olub və eləcə boş qalıbdır. Orada hələ çoxlu iş görülməlidir. Ola bilsin, bu çox çətin məsələ olacaqdır. Ancaq Qarabağ probleminin həllində çox çətin və vacib məsələlərdən biridir. Bunlar mənim oradakı təəssüratlarımdır.

Heydər Əliyev: Təşəkkür edirəm. Deyirsiniz ki, çox evlər boş qalıb, yəqin azərbaycanlıların evləridir. Bəli, onlar azərbaycanlıların evləridir. Çünki Şuşada əhalinin əksəriyyəti azərbaycanlılar olubdur. Əgər səhv etmirəmsə, Şuşa rayonunda təxminən 18–20 min əhalidən cəmi 1377 nəfəri ermənilər idi. Ermənilərin də çoxu kəndlərdə yaşayırdı, şəhərdə o qədər erməni yox idi. Şəhərin əhalisi tam azərbaycanlılar idi. İndi əgər evləri azərbaycanlılar üçün saxlayırlarsa ki, onlar geriyə qayıdacaqlar, bəs onda – mənim dostlarım görüblər, siz görməmisiniz – Azərbaycan rayonlarında olan yüz minlərlə evləri niyə dağıdıblar?! Onlar o evləri azərbaycanlılar üçün saxlamayıblar. Onların, sadəcə, imkanları yoxdur ki, o evlərə adam yerləşdirsinlər.

Əgər onlar erməniləri orada yerləşdirə bilsəydilər, bunu çoxdan edərdilər, çünki onlar elə hesab edirlər ki, Şuşa azərbaycanlılara qaytarılmayacaqdır. Mən isə sizə deyirəm ki, təxminən 100 min adamın yaşadığı Ağdam şəhəri xarabalığa çevrilib, siz ki, görmüsünüz, elə Füzulidə də, hər yerdə vəziyyət belədir. Onların isə adamları yoxdur, mən əminəm ki, Dağlıq Qarabağda münaqişədən əvvəlkindən də az adam yaşayır. Onlar elə Ermənistanın özündə yazırlar ki, ölkədə 2,5 milyon əhali var. Bəziləri deyir 2 milyon, başqaları da deyir 1 milyon 800 min. Mən onların sayını hesablamıram, bunu etmək də istəmirəm, lakin bu faktdır və Yerevanın və ümumiyyətlə, Ermənistanın bugünkü vəziyyəti ilə tanış olanların hamısı belə deyir ki, orada əhalinin ölkədən kənara böyük axını var. Onlar adamları həmin evlərdə yerləşdirə bilsəydilər, bunu çoxdan edərdilər. Orada çoxdan bir kilsə vardı. Zaman keçdikcə bir qədər uçulub-dağılmışdı, sonra sovet dövründə, mən burada işləyəndə bu kilsəni bərpa etdilər, orada Azərbaycan məscidi də var. Bu, ötən əsrin 70-ci illərinin ortalarının söhbətidir. Mən Şuşaya getdim, bütün bunları gördüm. Məscidlərin hamısını və təbiidir ki, bu kilsəni də bərpa etmək üçün tədbirlər gördüm. Lakin bu kilsə Şuşa üçün çox böyük idi, çünki orada ermənilər bir o qədər yaşamırdı. İndi isə, bilmirəm, siz görmüsünüz, yoxsa yox, prezident Köçəryan dedi ki, onlar orada daha bir kilsə tikiblər.

Nikolay Qribkov: Biz kilsədə olmuşuq, deyilənə görə, o, 1880-ci ildə tikilmişdir.

Heydər Əliyev: Bəs oraya gələnlər varmı?

Nikolay Qribkov: Hər halda, orada arxiyepiskop, keşişlər var. Ora gələnlər barədə deyə bilmirəm, biz orada olanda heç kim yox idi.

Heydər Əliyev: Bəli, arxiyepiskop var. Məsələn, Yerevanda gözəl bir Azərbaycan məscidi var idi, vaxtilə mən orada olmuşdum.

Nikolay Qribkov: Biz Yerevanda, hər halda, iki məscid gördük.

Heydər Əliyev: Münaqişənin ilk dövründə onlar da dağıdılmışdı. Sonra onlar məscidləri iranlılara verdilər və indi deyirlər ki, bunlar Azərbaycan məscidi yox, İran məscididir. İranlılar da müəyyən şəraiti nəzərə alaraq, təbiidir ki, onları yenidən qurdular və bərpa etdilər. Bəs indi? Onlar bomboşdur, iranlılar isə oraya molla təyin ediblər. Molla məsciddə oturur, orada isə bir nəfər də müsəlman yoxdur ki, məscidə getsin.

Başa düşürsünüzmü, necə fırıldaqdır! Belə misallardan çox çəkə bilərəm. Bir sözlə, bəlkə də mən öz suallarım, öz cavablarımla sizə verəcəyim cavabı qurmaq istədiyim xətdən bir qədər uzaqlaşdım. Bununla belə, əvvəla, mən hesab edirəm ki, Minsk qrupu daha fəal işləməlidir, ikincisi, Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri nümayəndələrinin görüşü barədə sizin təklifinizi dəstəkləyirəm. İki dəfə görüşüblər, onları çox tərifləmək istəmirəm, bununla belə, hər şey birdən-birə düzəlmir. Hesab edirəm ki, bu xətt də davam etdirilməlidir. Prezident Köçəryan ilə Sədərəkdəki görüşümüz barədə sualınıza gəldikdə isə, mən bu görüşü çox mühüm sayıram. Bu daha çox mənim təşəbbüsümlə keçirilmişdi. Həqiqətən, biz 4 saat fasiləsiz söhbət etdik və həqiqətən, görüşümüzün məzmununu açıqlamamaq qərarına gəldik. Odur ki, mən də hələlik bu razılığı pozmuram. Hamıya məlum olan təkcə bir faktı deyə bilərəm. Avropa Birliyi, bir sıra beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən siz, bizə deyirlər ki, hansısa addımlar atın, Bakı–Yerevan yolunu açmaq barədə razılığa gəlin. Onda biz də öz şərtimizi irəli sürürük ki, biz bu yolu açmağa hazırıq, lakin bu yolda ermənilər tərəfindən işğal olunmuş 4 rayon yerləşir. Yəni, bu yol həmin rayonların ərazisindən keçir. Qoy onlar bu 4 rayonu azad etsinlər. Bu, ilk addım olardı. Biz yolu açarıq, daha doğrusu, birlikdə açarıq. Çünki yolu onlar bağlayıblar. Amma yol bizimdir. Onun təkcə 40 kilometri Meğri ərazisindən keçir, qalan hissəsi – Naxçıvana və sərhədə qədər olan hissəsi isə bizim sahəmizdir. Biz yolu aça bilərik. Müxtəlif tərəflərdən mənə o qədər təkliflər vermiş, mülahizələr söyləmişlər ki, mən bunun, həqiqətən, əsası olduğunu düşünürdüm. Lakin mən bunu Köçəryana deyəndə, o bildirdi ki, yox, bu, mümkün deyildir. Mən onu inandırmağa çalışdım ki, bu yol onlara lazımdır. Axı o zaman, 1992-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konqresi məhz bu yol bağlı olduğuna görə bizi cəzalandırmışdı. İndi isə siz bu yolu istəmirsiniz. O isə deyir ki, xeyr, indi o bizə lazım deyildir. O deyir ki, əgər bu yol sizə lazımdırsa, biz sizə Gürcüstan ərazisindən yol verə bilərik. Onların Tbilisidən keçib bizim Ağstafa stansiyasınadək gedən bir dəmir yolu var. O zaman biz bütün ərazimizdən keçən bu dəmir yolunu tikməyə onlara icazə vermişdik. Onu da bilin ki, sovet dövründə bu yol bizə gərək deyildi.

O zaman mən respublikaya rəhbərlik edirdim, o yol bizə lazım deyildi. Yeri gəlmişkən, o çox bahalı yol idi, çünki orada hündür dağlar vardır. Bilmirəm Dilicandan, İcevandan keçəniniz varmı, orada dağlar çox hündürdür. Mən hətta təsəvvürümə belə gətirə bilmirdim ki, oradan necə dəmir yolu çəkmək olar. Onlar böyük tunel qazdılar və yolu çəkdilər. Biz öz ərazimizi onlara verdik, Tbilisidən Ağstafayadək, Ağstafadan Qazax rayonu vasitəsilə, orada onların bir hissə ərazisi var, öz ərazilərinə çıxdılar, vaxtilə Semyonov aşırımı adlanan Sevan aşırımından keçirdilər. Yaddan çıxarmayın ki, o aşırımın adı vaxtilə rusca idi. Biz onu hamımız Semyonov aşırımı adlandırırdıq. Yadımdadır, bir dəfə, 1951-ci ildə, bəlkə də bir çoxunuz hələ anadan olmamışdınız, qış vaxtı dəmir yolu ilə Yerevana getmək lazım idi. Mən DTK-da işləyərkən orada bizim vacib işimiz var idi. Hər yan qara bürünmüşdü, bizə dedilər ki, Semyonov aşırımından keçmək mümkün deyildir.

Lakin mən dedim ki. keçə bilərik, mən Qazax rayonunda sərhədi çox çətinliklə keçib, oradan Dilicana getdim, sonra isə Sevana qədər Semyonov aşırımı başlayırdı. Yeri gəlmişkən, bu aşırım ən çətin aşırımdır. Qərara gəldik ki, oranı keçək, lakin yarı yolda ilişib qaldıq, az qala donacaqdıq. Dilicana qayıdıb, orada gecələdik, lakin axırı ki, onu keçə bildik.

Biz həmin aşırım vasitəsilə onlara dəmir yolu açdıq. İndi isə o mənə deyir ki, əgər sizə Naxçıvana yol lazımdırsa, həmin yolla Yerevana, oradan isə Naxçıvana gedə bilərsiniz. Mən ona deyirəm ki, bu bizə lazım deyildir. Əlbəttə, Naxçıvana yol lazımdır, lakin sizə Azərbaycan ərazisindən yol daha çox vacibdir, çünki sovet dövründə bütün yüklər mərkəzdən məhz Rostov–Bakı yolu ilə gəlirdi, sonra isə bir qol Gürcüstana, digəri Naxçıvan vasitəsilə Ermənistana ayrılırdı. Bu yol həddindən artıq yüklənmiş olurdu. Bəs indi? Gürcüstanın Rusiya ilə dəmir yolu əlaqəsi yoxdur, çünki onun Abxaziya ərazisindən yalnız bir yolu var idi. Ermənistanın isə Rusiya ilə dəmir yolu əlaqəsi yoxdur, çünki Ermənistan əsasən Azərbaycanın imkanlarından və Gürcüstan ərazisindən – bu yol isə, əsasən, sərnişin daşımaq üçün nəzərdə tutulmuşdu –istifadə edirdi.

Axı mən o zaman Moskvada dəmir yolu nəqliyyatı ilə məşğul olurdum, ona görə də bu təfərrüatları yaxşı bilirəm. Köçəryan mənə dedi ki, əgər sizə lazımdirsa, gəlin belə edək. Mən isə dedim ki, bilirsiniz, onda gəlin bu mövzunu qapayaq. Mən sizə ciddi təklifdən danışıram, siz isə deyirsiniz ki, sizə lazım deyil. Əgər bu sizə lazım deyildisə, onda nəyə görə Konqres vasitəsilə tam 10 il 907-ci maddə ilə bizə qadağa qoymuşdunuz? Nə üçün Qərbdə indiyədək deyirlər ki, Azərbaycan Ermənistanı blokadada saxlayır? Biz harada blokadada saxlayırıq? Heç yerdə. Söhbətimiz zamanı toxunduğumuz təkcə bu məsələ sirr olmadığı üçün bu barədə danışıram. Qalan məsələlər barədə, onun kimi, mən də heç nə deyə bilmərəm. Ancaq düşünürəm ki, biz əməkdaşlığı davam etdirməliyik, sizin bu barədə təkliflərinizi qəbul edirəm.

Vyaçeslav İvanovic, ancaq bilmirəm, belədir, ya yox, amma mənə xəbər veriblər ki, siz Ermənistanda demisiniz ki, Paris və Ki-Uest prinsipləri qüvvədə qalır. Mən keçən dəfə bu mövzuda danışdım və Fransadan olan dostumuza müraciət etdim ki, o, prezident Şirakın qeydlərinə baxsın. Parisdə heç bir prinsip işlənib hazırlanmamışdı, orada müxtəlif variantlara dair fikir mübadiləsi aparılmışdı. Özü də bəzi variantlar elə idi ki, o da, mən də razılaşa bilərdik. Lakin o öz vədlərindən – indi onları açıqlamaq istəmirəm – döndü. Ki-Uest danışıqlarını yaxşı bilirsiniz, biz birlikdə idik. Axırıncı gün, hər şey başa çatandan sonra siz Kavano ilə gəlib sənədi mənə verdiniz. Mən dedim ki, bütün bunlar mümkün deyil, indi isə təkrar edirsiniz. Mən Sizdən xahiş edirəm, əgər gələcəkdə də normal əməkdaşlıq etməyimizi istəyirsinizsə, onda bütün bunları keçmişdə qoyaq.

Həm Parisdə, həm Ki-Uestdə apardığımız danışıqların ayrı-ayrı təfərrüatlarına qayıtmaq olar. Mən buna şad olardım, amma belə prinsiplər olmamışdır, ikincisi də, mən onları qəbul etmirəm.

İkinci iradım köhnə dostumuz Qribkova aiddir. O, Ermənistanda bəyan edir ki, Dağlıq Qarabağ danışıqların tamhüquqlu subyekti kimi, orada iştirak etməlidir. Ona görə də Qukasyan hər gün deyir ki, Dağlıq Qarabağ danışıqlarda bilavasitə iştirak etməyincə, məsələ həll olunmayacaqdır. Axı Qukasyanın bunu hər gün deməsi sirr deyildir.

Bu məsələ mən buraya gəldiyim vaxtdan müzakirə olunur və yaxşı tanıdığınız Kazimirov da bu məsələ ilə məşğul olmuşdur. Onlar Moskvada görüşürdülər və biz Dağlıq Qarabağın danışıqların bərabərhüquqlu iştirakçısı olması ilə heç vaxt razılaşmırdıq. Çünki biz onu tanımırıq, bizim müharibəmiz Ermənistanladır. Əgər Ermənistan kənara çəkilsə, biz beynəlxalq təşkilatlarda, sizin iştirakınızla, Dağlıq Qarabağa dair mühüm qərarlar qəbul edərik. Ermənistan isə bu qərarların qabağını kəsir. Lissabon sammitini xatırlayın. Sammitdə Ermənistan tərəfi məsələni formullaşdırmaq üçün göstərilən kiçik cəhdlərin də qarşısını aldı, konsensus vermədi. Mən nə qədər çalışdımsa, mümkün olmadı, yeri gəlmişkən, Çernomırdin də, Primakov da orada idilər və bizə çox fəal surətdə kömək edirdilər. Başqaları da kömək edirdi. Lakin Ermənistan öz vetosunu geri götürmədi. Siz bilirsiniz ki, o zaman mən bütün sənədə veto qoydum və orada böyük münaqişə baş verdi. Mənə müraciət etməyə başladılar ki, vetonuzu götürün, mən də şərt qoydum ki, Bəyanat qəbul edilsin və o da qəbul olundu. Həmin Lissabon sammitinin yekun sənədində Abxaziya üzrə Gürcüstanın xeyrinə çox geniş bir bənd qəbul olundu. Niyə? Çünki orada Abxaziyanı heç kim müdafiə etmirdi, heç kim, Buna görə də Gürcüstan istədiyini yazdıra bildi. O, həqiqəti yazdırdı və bütün bunlar ATƏT-in sənədlərində öz əksini tapdı. Biz isə həqiqəti ATƏT-in sənədlərində əks etdirə bilmədik, çünki Azərbaycan kimi, Ermənistan da ATƏT-in tamhüquqlu üzvüdür, veto qoymaq hüququndan istifadə edir. Qoy Ermənistan kənara çəkilsin, onda biz də Dağlıq Qarabağla birbaşa danışıqlar aparaq və qoy Ermənistan beynəlxalq təşkilatlarda bu işə qarışmasın. Amma bu belə deyildir. İndi Ermənistan, əslində Dağlıq Qarabağı de-fakto özünə birləşdirmişdir. Axı bu faktdır, orada prezident seçir.

Mən bilmirəm, onlar orada görüşürlər, yoxsa yox, lakin Dağlıq Qarabağ Ermənistanın himayəsi altındadır. Buna görə də mən xahiş edirəm belə şeylərdən uzaq olun.

Bundan başqa, bizi, ictimaiyyətimizi belə bir fakt da qıcıqlandırmışdır ki, həmsədrlər Qukasyanı prezident seçilməsi münasibətilə təbrik etmişlər. Axı Birləşmiş Ştatlar bəyan etmişdir ki, onlar bunu tanımırlar, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyirlər. Rusiya da belə bəyanat vermişdir.

O, qeyri-qanuni seçilmiş prezidentdir, ümumiyyətlə, bu, qanunsuz işdir. Əgər siz onu prezident seçilməsi münasibətilə təbrik edirsinizsə, deməli, onun prezident olmasını təsdiq edirsiniz. Mən bunu qeyri-normal hesab edirəm.

Vyaçeslav Trubnikov: Mənim üçün çox mühümü Sizinlə, Prezident Köçəryanla apardığım danışıqlardır. Mətbuatda arabir yazılanların bizim real danışıqlarımıza dəxli yoxdur. Cənab Kavano, cənab Perina və mən bunun şahidiyik ki, mətbuat təkcə interpretasiya etmir, həm də heç demədiklərimizi bizim adımıza yazır.

Nikolay Mixayloviçin dedikləri ilə bağlı məsələyə gəldikdə isə, bu, Dağlıq Qarabağın subyekt kimi hüququnun dəstəklənməsi demək deyildir. O, yalnız cənab Qukasyanın dediklərini sitat gətirmişdir.

Heydər Əliyev: O nə üçün Qukasyandan sitat gətirməlidir?

Vyaçeslav Trubnikov: Bilirsiniz, sizin mətbuat bizi sorğu-suala tutur. Biz buradan çıxan kimi çək-çevirə salacaqlar ki, nə barədə danışdınız. Bəli, kiminsə sözlərindən sitat gətirilir, lakin bu heç də üç həmsədrin mövqeyi deyildir.

Biz daim bir mövqedən çıxış edirik. Demək istəyirəm ki, mətbuata baxanda oxuduqlarınıza əsaslanırsınız, biz sizinlə görüşəndə eşitdikləriniz sözlərimizdir, eşidirsiniz, oxuduqlarınız isə bizim sözümüz deyildir. Bunu nəzərə almaq lazımdır.

Bilirsiniz ki, mətbuatımız azaddır, bəzən həddindən artıq azaddır. Diqqəti problemə cəlb etmək lazım gələndə, bəzən həmsədrlərin sözlərinin şərhində artıq şeylərə yol verirlər. Bu isə tamamilə təmiz və açıq söhbətdir. Mən işimiz barədə şərh verərkən heç vaxt birgə qəbul etdiyimiz qərarlar çərçivəsindən kənara çıxmamışam. Üstəlik, biz Qarabağda keçirilən «seçkilərin» nəticələrini şərh edərkən tamamilə yekdil fikirdəydik və şərhlərimiz də eyni idi. Odur ki, mətbuatın yazdığına fikir verməyin. Onlar hədləрini aşırlar. Mənim indi Sizə dediklərim doğrudur. Qalanları isə uydurma sözlərdir.

Heydər Əliyev: Yaxşı, deməli aydınlaşdırdıq. İndi bunlar da mətbuatda veriləcək, yoxsa, ermənilər deyərlər ki, yox, bizə dedikləri doğrudur, Azərbaycanda dedikləri isə yox.

Mən daha nə demək istəyirəm? Son günlər mənim əlaqələrim olub, Moskvaya səfərimdən 2 gün əvvəl Amerika Birləşmiş ştatları dövlət katibinin birinci müavini Armitaç mənə zəng etmişdi. Biz bəzi məsələlər, o cümlədən mənim Rusiyaya səfərim barədə söhbət etdik. Amma mən münaqişənin nizama salınması barədə onunla çox kəskin danışdım. O mənə dedi ki, bu gün mən cənab Perina ilə görüşdüm, o, tədbirlər görür. Ümid edək ki, gələcək iş prosesində bu vədin əhəmiyyəti olacaqdır.

Moskvada mən Prezident Putinlə görüşdüm. İqamətgahda onunla təkbətək görüşdük, digər məsələlərlə yanaşı, bu məsələ barəsində də fikir mübadiləsi etdik. Rusiya prezidenti qəti istəyir ki, bu münaqişə mümkün qədər tezliklə sülh yolu ilə nizama salınsın. Mən də buna çox inanıram və buna çox ümid edirəm.