Азербайжан Республикасының президенті Гейдар Алиевтің Америка Біріккен Штаттарының мемлекеттік секретарі Колин Пауеллиннің Азербайжан Республикасының және Армения Республикасының президенттері, ЕҚБҰ-ның Минск тобының төрағалары мен кездесу кезіндегі баяндамасы - Ки Уест қаласы, 3 сәуір, 2001-ші жыл.


Америка Біріккен Штаттарының мемлекеттік секретарі құрметті Пауелл мырза!

Құрметті Минск конференсиясының төрағалары!

Құрметті кездесуге қатысушылар!

Құрметті жаппай ақпараттық тұрғылардың өкілдері!

Ханымдар мен мырзалар!

Ең алдымен, мені Америка Біріккен Штаттарына сапарға шақырғаныңыз үшін, мемлекеттік секретарь мырза сізге ризашылығымды білдіргім келеді. Қонақжайлылыққа және жұмысымыз үшін өте жақсы жағдай тудырылғанына бола Америка Біріккен Штаттарының үкіметіне, Ки Уест қаласының әкімшілік органдарына және осы кездесудің барлық ұйымдастырушыларына рахмет айтамын.

Осы кездесудің ерекше характері, алғаш рет ЕҚБҰ-ның Минск тобымен бір форматта қалыптасқан, ЕҚБҰ-ның Минск конференциясының төрағалары Армения және Азербайжан президенттері және басқа да кездесу қатысушыларымен бірлікте Армения Азербайжан Таулық Қарабақ қақтығысының бейбіт жолымен қалыптастырылуы мәселесін осы форматта талқылаудан тұрады.

Өкінішке орай, бұрындары осындай тұрғыда кездесу өткізілмеген. Осы күнге дейін жетістікке ие болмағандығымыздың себептерінен біреуі де бәлкім осы шығар. Үміт етемін, осы кездесу 12 жылдан артық жүріп жатқан қақтығыстың шешілуінде  жағымды роль ойнайтын болады.

Армения Азербайжан Таулық Қарабақ қақтығысының тарихы Дүние Бірлігіне жетерліктей жақсы белгілі. Асырмай айтқым келеді, осы қақтығыс дүниеде ұзақ уақыт бойынша өз шешімін таппаған қақтығыстардан бірі.

Осыған бола да жағдайдан пайдаланып, қақтығыстың тазалануына кедергі болған негізгі себептер туралы қысқаша сөйлеу және кейбір пікірлерімді білдіргім келеді. 

Осы қақтығыс ескіден Азербайжан топрағы болған Таулық Қарабақты жұлып алып өзіне қосуға тырысқан Арменияның Азербайжанға аймақ талаптарымен байланысты тудырылғаны белгілі. 1988-ші жылда осы қақтығыс бастаған кезде Армения және Азербайжан біріккен республикалар сияқты Кеңес Одағының құрамында еді.

Бірақ, Кеңес Одағы басқарушыларының Азербайжанға қарсы әділетсіз көзқарасы, мүмкін, қақтығыстың алдын алуды қаламауы нәтижесінде қақтығыс дами отырып соғысқа айналды.

Атап өткім келеді, Азербайжан Таулық Қарабақ аймағына 1923-ші жылда Азербайжан үкіметі тарапынан автономиялық область статусы берілген еді және область өзінің автономиялық құқықтарынан толығымен пайдаланып жатқан еді.

Осыған бола қақтығыстың тудырылуы үшін еш бір басқа себеп жоқ еді. Қақтығыс бастаған кезде Таулық Қарабақта 185 мың тұрғын тұрып жатқан еді. Олардың 74 пайызын армяндар, ал 25,5 пайызын азербайжандықтар құрап тұрған еді.

Армения ауылдас өлкеге қарсы аймақ пікірлерін орындауға тырысып, алдымен Таулық Қарабақта сепаратшы, терроршы күштерді қарулы қарсытұруға азғырушылық әзірледі, содан соң өзі Азербайжанға қарсы майдан шабуылына бастады.

Таулық Қарабақ тікелей сспаратшылардың және жаппай Армения қарулы күштерінің назары астында болды. Олар бұл жерден барлық азербайжандықтарды шамамен 50 мың адамды қуып, этникалық тазалауды орындады.

Барлық бұлар өлімдермен, зорлаулар мен болып жатқан еді. Ал Хожалы қаласының тұрғындары -азербайжандықтар геноцидке душар болды.

Армения қарулы күштері Таулық Қарабақты жаулап алып, Таулық Қарабақ Облысының шекарасынан тыс майдан операцияларын жүргізді және Азербайжанның басқа жеті ірі әкімшілік районын да басып алды.

Осылайша, 1993-ші жылға дейін Азербайжан аймағының 20 пайызы басып алынды және сол аймақтар бүгінгі күнге дейін Армения қарулы күштерінің қол астында қалып жатыр. Осы аймақта барлығы тас талқан етіліп жермен жексен болдырылған, 900 ден артық ірілі майдалы тұрғын ауылдары, 600-ге дейін мектеп, 250 медицина орындары, барлық музейлер, тарих және мәдениет ескерткіштері жойылған.

Қақтығыстың жүріп жатқанында 30 мың Азербайжан азаматы марқұм болған, 200 мыңнан астам адам жарақаттанған, мүгедек болған, мыңдаған адам тұтқындалған, кепілдікке алынған және жоғалған.

Бір миллионға жуық азербайжандық, яғни өлкенің әрбір сегіз азаматынан бірі отанынан айрылған және артық тоғызыншы жыл болды шайлаларда шыдамсыз дәрежеде ауыр шарттарда тұрып жатыр. Осы шайлаларда толығымен жаңа бір нәсіл туылып өсіп жатыр.

Бүгін дүниеде бір мемлекеттің басқа бір мемлекеттің жерін жаулап алуы, сол жерде жаппай этникалық тазарту жүргізуі сияқты екінші бір жағдайға кездесу мүмкін емес. 

Өкінішке орай Дүние Бірлігі осы уақиғаны тып тыныш іздеп жатыр. Азербайжанның шабуылшыларды жүгендеу туралы құқыққа сай талаптары іске аспай жатыр.

Тоғыз жыл бұдан бұрын, 1992-ші жыл наурыздың 24-де ЕҚБК-нің Министрлер Кеңесі өзінің Хелсинкиде шақырған төтенше жағдай жиналысына Армения Азербайжан Таулық Қарабақ қақтығысының жан жақты қадағалануы үшін Минск конференциясының өткізілуі туралы шешім қабылдаған еді. Мұнымен де қақтығыстың бақылауда болуына қатысты халықаралық ұйым жаратылған еді. Конференцияның мандатын және келісімдер жүріп жатқандығының құрылысын анықтаған осы шешім өте үлкен мағынаға ие.

1993-ші жылда БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі Армения қарулы күштері тарапынан Азербайжан аймақтарының жаулап алынуы мәселесін бір неше рет талқылаған еді.  Төрт қарар - 30 сәуір күні 822 нөмірлі, 29-шы шілде күні 853 нөмірлі, 14-ші қазан күні 884 нөмірлі және 11-ші қараша күні 874 нөмірлі қарарлар қабылданған еді.

Осы қарарларда БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі Азербайжанның жаулап алынған аймақтарынан Армения қарулы күштерінің тез арада және ешбір шартсыз шығуын, сонымен қатар қашқындардың және мәжбүр көшкіндердің тұрғылықты өмір сүретін жерлеріне, өз туған топрақтарына қайтуы үшін жағдай жасалуын қатаң талап еткен еді.  

БҰҰ-ның Азербайжан Республикасының суверендігі және аймақ толықтылығы бірмағналы тұрғыда қолданылған, Таулық Қарабақ регионының Азербайжанға қатысты екендігін белгілеген еді. Қауіпсіздік Кеңесі сонымен қатар ЕҚБК-нің Минск тобының жарастырушылардың жұмыстарын да қолдаған еді.

Бірақ, барлық осы қарарлар орындалмаған және БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі осы күнге дейін өз қарарларының орындалуы үшін ойламаған.

1994-ші жылдың желтоқсан айында ЕҚБК-нің Будапеште өткізілген шың кездесулерінде Армения Азербайжан Таулық Қарабақ қақтығысы мен байланысты ЕҚБК-нің жұмыстарының интенсивтендірілуі туралы шешім қабылданған еді.  ЕҚБК-нің мүшесі болған мемлекеттердің басшылары тәртіпке келтірудің кезең характерін анықтаған және ЕҚБК-нің Минск конференциясының төрағаларына қарулы қақтығыстардың тоқтатылуы туралы келісім дайындау тапсырылған еді.

Келісім барлық тараптар үшін қақтығыстың негізгі нәтижелерінің жойылуын өзінде тудыруы керек және Минск конференциясының шақырылуы үшін негіз болу керек еді.   Қақтығыс жерінде бейбітшіліктің қамтамасыз етілуі үшін  ЕҚБК-нің көпұлтты күштерінің орналастырылуы туралы да шешім қабылданған еді.

1996-шы жылдың желтоқсан айында ЕҚБҰ-ның Лиссабон шың кездесуінде қақтығыстың тәртіпке келтірілуінің база формуласы анықталған еді. ЕҚБҰ -ның мүшесі болған барлық өлкелер, Армения Республикасынан басқа, тәртіпке келтірілудің үш негізгі қағидасын қолдаған еді.

Осы қағидалар Азербайжан Республикасының аймақ толықтылығының қамтамасыз етілуін, Таулық Қарабақтың барлық  тұрғынының қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуін ойлап тұрған еді.

Осылайша, сөйлесулер халықаралық бірлік тәртіпке келтірілудің құқық жөнінде базасын анықтаған, келісімдер ұйымын жаратқан және татуластырушылардың қызметтерін анықтаған еді.

ЕҚБҰ-ның Лиссабон шың кездесуінен кейін Минск тобының төрағалары дүниенің ең үлкен үш мемлекеті Ресей, АҚШ, Фрнация болған еді. Біз осы өлкелерге үлкен үміт етеміз және олардың арқасында қақтығыстар қалпына келтіріледі, Азербайжанның аймақ толықтылығы қамтамасыз етіледі және қашқындар өздерінің тұрғылықты тұратын жерлеріне қайтатынына кәміл сенемін, үміт етемін. Бірақ, өкінішке орай, бұлардың барлығы орындалмай жатыр. БҰҰ-ның және ЕҚБҰ-ның қабылдаған шешімдерінің еш біреуін Армения орындамай жатыр.

Минск тобының төрағалары Армения- Азербайжан, Таулық Қарабақ қақтығысының қалпына келтірілуі үшін үш ұсыныс берген болатын.  Олардың 1997- ші жылдың маусым айында ұсынған алғашқы ұсынысы қақтығыстың пакет ретінде жойылуын, 1997- ші жыл қазан айында берген екінші ұсынысы қақтығыстың кезекпен жойылуы ойланып жатқан еді. 1998-ші жылдың қараша айында төрағалар жаңа, үшінші ұсыныс «жалпы мемлекет» ұсынысын берген болатын.

Азербайжан төрағалардың бірінші және екінші ұсыныстарын келісімдердің ағылымының жүргізілуі үшін негіз сияқты қабылдаған еді, бірақ, осы ұсыныстардың кейбір жағдайлары халықаралық құқықтың норма және қағидаларына қарсы еді. Азербайжан аймағы толықтылығы қағидасы толық қамтамасыз етпейтін еді. Керек десең, осындай бір қызметте де Армения осы ұсыныстарды қабылдаудан бас тартты және ашық жарқын басқа конструктивтік тұрғыдан қарады.

Төрағалардың «жалпы мемлекет» ұсынысын біз қабылдамадық.  Еш қандай халықаралық құқық базасы болмаған «жалпы мемлекет» түсінігі Таулық Қарабақты егеменді мемлекет және аймақ ұйымы сияқты ойлап жатыр, оған Азербайжанмен бірге құқықты «жалпы мемлекет» субъектив статусы берілген.  Осы ұсыныс халықаралық құқықты принцип және нормаларына толығымен қарсы. Азербайжанды өз аймағының бір бөлігінен шет қалдырып жатыр және фактикалық ретінде Азербайжан торпақтарының Армения тарапынан жаулап алынуын құқыққа сай еткен.

Біз былай деп есептейміз, ЕҚБҰ-ның Минск тобының төрағалары халықаралық құқық қағидаларын жетекші ретінде ұстап, келісімдерге оданда пайдалы әсер етуі керек, қақтығыстың тез арада қалпына келтірілуіне, Азербайжанның аймақ толықтылығының қайта құрылуына, қашқындардың өмірлік тұратын жерлеріне қайтуларына ықпал етулері керек еді. Азербайжанның айрылмас бөлігі болған Таулық Қарабаққа Азербайжанның құрамында ең жоғары дәрежелі өзінбасқару статусы беріле алады.

Өкінішке орай, төрағалар негізінен келістірушілік жұмысы мен айналысып, келісімдер кезіне халықаралық құқық нормаларына қатысты түрде қажетті әсер етпеген еді. Ресейдің, АҚШ-ның, Францияның жүзінде ЕҚБҰ-ның Минск тобының басшыларына еткен үміттеріміз әзірше күткен нәтижелерді бермей жатыр.

1999-шы жылдың сәуір айынан бастап Вашингтонда АҚШ үкіметінің қалауымен Армения және Азербайжан президентері арсында тікелей кездесулер бастаған. Өткен дәуір кезінде біз президент Кочарян мен Женеврада, Мәскеуде, Истанбулда, Парижде, Минскіде, Давосда, Ялтада сонымен қатар республикамыздың шекарасында көптеген кездесулер өткізгенбіз.

Армения президентімен диалогымыз кезінде біз негізінен қақтығыстың тезарада бейбіт жолымен қалпына келтірілуін және Армения мен Азербайжан арасында ұзақ уақыт мықты бейбітшілік орнатылуы үшін қарама қарсы тұрғыда болымды компромистердің іздеуі мен айналысқанбыз. Атап өткім келеді, 1999-шы жылдың соң кездері еді біз компромистің болуына жақын едік. Бірақ, тезарада Армения болып жатқан келісімдерден бас тартты.

Қиын келісімдер жүріп жатқанда Армения тарапы әрқашан қатты жат-конструктив пікір ұстаған және бүгін де осы пікірде қалып жатыр.

Армения Азербайжанның аймағының 20 пайызын жаулап алғанына және келісімдерде осы артықшылығынан пайдаланғанына бола, біз Армениямен ризашылыққа келе алмай жатырмыз. Армения әр түрлі әрекетімен Азербайжанның аймағының бір бөлігін жұлып алуға, өзіне қосуға немесе Таулық Қарабақ үшін егеменділік статусына ие болуға тырысып жатыр.

Өкінішке орай, біздің кездесулерімізден рахатанып, ЕҚБҰ-ның Минск тобының төрағалары жәйбірахат күту пікірінде және олар өз жұмыстарын «президенттер не туралы келісімге келселер, осы, ЕҚБҰ үшін жетерліктей болады» қағидасы мен бітірілген болатын.

Ал біз былай деп есептейміз, президенттердің кездесуі ЕҚБҰ-ның Минск тобы төрағаларының жұмысының орнына келмейді. Керісінше, бұлар бір бірін қарсылықты түрде толықтырып, қақтығыстың қатаң шешілуі үшін келісімдер жүруінің алға басуын қатамасыз етуі керек.

Халықаралық құқықтың қағидат және нормаларына, БҰҰ-ның қалпына келтірілуіне қатысты болып, БҰҰ-на кірген әр бір егеменді мемлекет аймақ толықтылығына, оның шекараларының бұзылмауына барлығы жақтан және ерекше осы қақтығыстың шешілуіне бола  жауапкершілікті өз мойнына алған ЕҚБҰ тарапынан орындалуы керек.  ЕҚБҰ және оның Минск тобы осы қағидатты мықты орындауы керек, оның қатаң түрде орындалуы үшін әр түрлі жәрдем етулуі керек.

Бүгін келісімдер жүріп жатқандағы туған жағдайда халықаралық байланыстарда қауіпті жағдай тудырып жатыр.

Халықаралық бірлік халықаралық құқықтың норма мен қағидаттарының шын орындалуын, бұлардың мықты болуын қамтамасыз етудің орнына, мүмкінсіздікті жариялап жатыр.

Халықаралық құқықтың аймақ толықтылығының тиісілмеушілігі, шекаралардың бұзылмауы сияқты фундаменттік норма мен қағидаттары күдік туғызып жатыр және осымен де Азербайжан Республикасының Таулық Қарабақ аймағында тұратын 100 мың армянға бола халықаралық тәжірибенің, халықаралық құқықтың он жылдар бойы қалыптасқан тіректері сілкілендіріліп жатыр. Соғыс шабуылының танынуы нәтижесінде ие болынған бейбітшілік, тыныштық және қауіпсіздік мықты және өмірлік бола алмайды.

Мен Армения Азербайжан Таулық Қарабақ қақтығысында туған жағдайдың тарихын  негіздендіріп баяндаймын, Азербайжан бейбітшілікке, 1994-ші жылдың мамыр айында ие болынған атыстың тоқтатылуы режимінің орындалуын шынымен де қалайды. Біз бұдан кейін де қақтығыстың бейбіт жолымен толық қалпына келтірілуіне ие болу үшін ықпал етеміз.

Осымен қатар, үміт етемін, айтқандарым біздің қаншама қиын жағдайда болғанымызды ойлану үшін сізге мүмкіндік беріп тұр. Бұған бола да мен ЕҚБҰ-ның Минск тобының төрағаларына Ресейге, АҚШ-на, Францияға қарап, оларды қарулы қақтығыстың жойылуы, мықты бейбітшілік тудырылуы үшін өз әрекеттерін актив орындауға шақырамын.

Дәлелдеуге керек жоқ, өйткені аймақтың 20 пайызының басып алынғаны, жүз мыңдаған азаматының шайлаларда тұрып жатқаны Азербайжан қақтығыстың жойылуына, бейбіт орнатылуына бәрінен көп қызығып жатыр. Амения мен Азербайжан арасында бейбітшілік орнатылуы барлық Оңтүстік Кавказда әрі тыныштық үшін, әрі қауіпсіздік үшін ерекше мағынаға ие болатыны белгілі.

Біз осы кездесуге үлкен үміттермен келгенбіз және ЕҚБҰ-ның Минск тобы төрағалары Ресейдің, АҚШ-ның, Францияның актив болатынын, сонымен қатар Армения Республикасының консруктивалық пікірде болатынын күтеміз.

Тыңдағандарыңыз үшін ризашылығымды білдіремін.

«Азербайжан» газеті, 4 сәуір 2001-ші жыл.