آثار / مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ کوهستانی / نشستهای باکو

متن سخنرانی حیدر علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در دیدار با نمایندگان جامعه کشور در مورد نتایج نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری اروپا - کاخ ریاست جمهوری، ۶ دسامبر سال ۱۹۹۶


خانمها و جنابان محترم. دیدار امروز به بررسی نتایج نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری اروپا اختصاص دارد. از نمایندگان جامعه کشور آذربایجان، مسؤلان و نمایندگان سفارتخانه ها و نمایندگی های کشورهای خارجی در آذربایجان، تمام مسؤلان دفاتر سازمانهای بین المللی و نمایندگان رسانه های گروهی کشور و خبرگزاری های کشورهای خارجی برای حضور در این جلسه دعوت بعمل آمده است.

حضار محترم، من به شما خوش آمد می گویم و به شما اطمینان می دهم که، سعی خواهم کرد در مورد نشست لیسبن اطلاعات کافی ارایه دهم. متاسفانه، در اینجا هنوز امکانات برای ترجمه همزمان نداریم. بهمین خاطر از حاضرین که، آشنایی به زبان آذربایجانی ندارند، معذرت می خواهم و خواهشمندم، آنها از امکانات موجود در اینجا استفاده نمایند. فکر می کنم، آنها با استفاده از همکاران خود و یا وسایل دیگر، متوجه سخنان من به زبان آذربایجانی خواهند شد.

نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری اروپا یک رویداد بزرگ و مهم در جامعه بین المللی می باشد. سازمان امنیت و همکاری اروپا از زمان تأسیس خود تاکنون برای تأمین امنیت و همکاری در اروپا تلاش کرده است. در سند هلزینکی اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا تبلور یافته و از سال ۱۹۷۵ تابحال این سازمان در راستای استقرار این اصول در اروپا و تمامی کشورهای دیگر سعی دارد. معتقدم که، ظرف این مدت سازمان امنیت و همکاری اروپا عملکرد و دستاورد بسیار زیادی کسب کرده است. در زمینه استقرار صلح، تأمین امنیت، توسعه دموکراسی و حفظ حقوق بشر در اروپا و جهان خدمات ارزشمندی داشته و نتایج لازم را بدست آورده است. فلذا سازمان امنیت و همکاری اروپا بعنوان یک سازمان، در هر نقطه ای از جهان صاحب احترام و نفوذ زیادی شده است.

آذربایجان از زمان دستیابی به استقلال خود به عضویت سازمان امنیت و همکاری اروپا پذیرفته شده است. آذربایجان عضویت در سازمان امنیت و همکاری اروپا را از لحاظ اجرای سیاستهای کشورمان در جامعه بین المللی و تامین استقلال کشور، وسیله مهمی می داند.

در جریان نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری اروپا مسایل زیادی پیرامون مشکلات معاصر مورد مذاکره قرار گرفت و اسنادی به تصویب رسید. نخستین سند مهم، به مدل امنیت اروپا در قرن ۲۱ اختصاص یافته است. این، یک سند بسیار مهمی است. یعنی دیگر، سازمان امنیت و همکاری اروپا به آینده می نگرد، مشغول مسایل قرن ۲۱ است و بهمین خاطر هم اکنون، در پایان سال ۱۹۹۶ سند اولیه را در نشست سران به این موضوع اختصاص داده است. ما در تهیه و تصویب این سند شرکت و از آن حمایت کرده و بدان رأی دادیم. بطور کلی، این سند به اتفاق آرای اعضای سازمان امنیت و همکاری اروپا تصویب شد.

سند پایانی سازمان امنیت و همکاری اروپا پیرامون امنیت و همکاری در اروپا، تهیه و مذاکره آن، می توان گفت، در شرایط بسیار پیچیده و متشنجی انجام شد. چرا که در این سند برخی مواد در باره معضلات و مناقشات خیلی از کشورهای عضو این سازمان و یا در خصوص روابط متقابل و مواضع در قبال این کشورها یا اتحاد کشورها، درج گردیده است. فلذا در شرایط مقدماتی مذاکرات هم در وین و هم لیسبن بسیار شدید و دشوار انجام شد.

آذربایجان نیز بخاطر علاقه مندی زیاد خود نسبت به این سند، از مرحله تهیه تا تصویب آن در تدوین و بررسی این سند حضور فعالی یافت و در راستای انعکاس مواضع کشورمان در آن سعی کرد.

شما از طریق برنامه های رسانه های گروهی و مطبوعات با این اسناد آشنایی دارید. ولی من مایلم در خصوص مسایل مربوط به آذربایجان اطلاعات مفصلی در اختیارتان قرار دهم. فکر می کنم، هم شما و هم کل جامعه آذربایجان در این مورد آگاهی دارید. زیرا از طریق تلویزیون و جراید پیرامون خیلی از مسایل گزارشاتی ارایه شده است. ولی همپای این، اینجانب مایلم اطلاعات بیشتری در مورد جریانات موجود در آنجا، مراتب حل مسئله مرتبط با آذربایجان و روند حل آن، مذاکره مسایل مربوط به آذربایجان و بویژه مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ کوهستانی در نشست لیسبن، به شما ارایه دهم.

همانطوری که مستحضرید، این، سومین نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا پس از رسیدن آذربایجان به استقلال خود میباشد. در سال ۱۹۹۲ نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا در هلزینکی برگزار شده است. در آن موقع آذربایجان کشور مستقلی بود و هیات نمایندگی کشورمان به سرپرستی رئیس جمهوری وقت آذربایجان در نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا در هلزینکی حضور یافته بود. سپس نشست این سازمان در ماه دسامبر سال ۱۹۹۴ در مجارستان- بوداپست برگزار شد. سرانجام، از ۲ الی ۳ دسامبر سال جاری نشست متناوب سازمان امنیت و همکاری اروپا در پرتغال- لیسبن انجام شد و ما در آنجا شرکت کردیم. هیچ اثری از آذربایجان، مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ کوهستانی در اسناد نشست هلزینکی سال ۱۹۹۲ سازمان امنیت و همکاری اروپا وجود ندارد. یعنی در اسنادی که در اختیارمان هست، مذاکره و یا طرح این مسئله در آنجا معلوم نمی شود، هیچ سندی مربوط به آذربایجان و مناقشه ارمنستان و آذربایجان نیست. ولی در حاشیه نشست سال ۱۹۹۴ بوداپست سازمان امنیت و همکاری اروپا تصمیمی بسیار مهمی پیرامون مناقشه ارمنستان و آذربایجان در مورد قره باغ کوهستانی متخذ گردیده است.

به خاطر دارید که، در حاشیه آن نشست، ما فعالیت گسترده یی برای اتخاذ چنین تصمیمی انجام داده و اقدامات زیادی بعمل آورده بودیم. در جریان نشست بوداپست و هم موقع سخنرانی رسمی من و هم در گفتگوهای دوجانبه و چندجانبه، ما در نتیجه تمام کارهای انجام شده، سرانجام، در نشست بوداپست موفق به اتخاذ تصمیم مهمی مربوط به آذربایجان، مجدداً تکرار می کنم، مربوط به مناقشه ارمنستان و آذربایجان شدیم. یادآور می شوم، ماهیت اصلی آن تصویبنامه عبارت از این است که، سازمان امنیت و همکاری اروپا ضرورت حل سریع و مسالمت آمیز این مناقشه را بار دیگر اعلام داشته است. به اهمیت زیاد آتش بسی که، در آن زمان در مناقشه ارمنستان و آذربایجان مدت هفت ماه استمرار داشت، تاکید نمود و توصیه کرد تا، به رژیم آتش بس رعایت شود، روند گفتگوها بمنظور پایان دادن به مناقشه و حل صلح آمیز مسئله تسریع گردد و فعالیتهای گروه مینسک سریعتر انجام شود. اگر گروه مینسک تا آن زمان تحت رهبری یک رئیس فعالیت می کرد، در ماه دسامبر در بوداپست ترکیب گروه مینسک تغییر یافت و دو رئیس مشترک آن- روسیه و فنلاند منصوب شد. یکی از مهمترین بخشهای سند عبارت از آن میباشد که، برای اولین بار نسبت به تشکیل نیروهای پاسدار صلح سازمان امنیت و همکاری اروپا اخذ تصمیم شد و ضرورت استفاده از نیروهای حافظ صلح چندملیتی برای رفع مناقشه ارمنستان و آذربایجان، اجرا و تامین پیمان صلح حاصله ملاحظه گردید.

همانطور که آگاهی دارید، تا نشست بوداپست پیش بینی می شد تا، چنانچه پیمان صلح فراگیر حاصل شود، بدون شک، بایستی نیروهای حافظ صلح وارد منطقه گردند و این نیروها از یک کشور خواهند بود. ولی در نشست بوداپست چنین تصمیم گیری شد که، نخست باید نیروهای چندملیتی پاسدار صلح سازمان امنیت و همکاری اروپا تشکیل شود و از این نیروها برای اجرای پیمان حاصله با هدف حل مناقشه ارمنستان و آذربایجان استفاده گردد. ماهیت و معنی اصلی آن تصمیم عبارت از این است.

فعالیت گروه مینسک پس از نشست بوداپست واقعاً تقویت یافت. ظرف این دو سال گروه مینسک دیدارهای متعددی برگزار نموده، نمایندگان آن بارها به منطقه ما سفر کرده، مذاکراتی انجام داده و کارهای زیادی به انجام رسانده اند. مستحضرید که، ما طی این دو سال نه تنها بوسیله گروه مینسک، بلکه جهت استفاده از تمامی امکانات سعی کرده و هدفمان نیز دستیابی سریع به صلح، آزادسازی مناطق اشغالی خود، تامین تمامیت ارضی آذربایجان و بازگرداندن پناهندگان آذربایجانی به خانه و کاشانه خویش میباشد. بدین منظور ما در قالب گروه مینسک همواره مشغول عملکرد فعال بوده و در عین حال برای استفاده مفید از دیدارهای دوجانبه، نشست سران، ملاقاتهای برگزار شده در آذربایجان، دیدارهای من موقع سفر به کشورهای خارجی، ملاقاتهای دوجانبه در چارچوب سازمانهای بین المللی و دیدارهایی در چارچوب سایر امکانات تلاش کرده ایم.

در عین حال جهت استفاده از امکانات سازمانهای بین الملی نیز سعی داشتیم، یعنی با استفاده از تریبونهای مجامع سازمانهای بین المللی گزارشاتی پیرامون اوضاع آذربایجان و مناقشه ارمنستان و آذربایجان ارایه کرده و برای پیوستن همان سازمانها به این کار کوشش داشته ایم. منظور من از سازمانهای بین المللی، سازمان ملل متحد، سازمان امنیت و همکاری اروپا، سازمان کنفرانس اسلامی، سازمان همکاری اقتصادی، جامعه کشورهای مشترک المنافع، اتحادیه اروپا و شورای اروپا میباشد. ما به استفاده ثمربخش از امکانات همه آنها سعی کرده ایم. ظرف تمام این مدت، طی این دو سال تلاش کردیم تا، برای حل و فصل مناقشه ارمنستان و آذربایجان تصمیم عادلانه یی اتخاذ گردد و ما بتوانیم موفق به این شویم. ولی متأسفانه، ما در این مدت دو سال، ضمن حفظ رژیم آتش بس و کلاً، همپای تأمین ثبات، در عین حال در رسیدن به هدف نهایی ناکام ماندیم، یعنی موفق نشدیم پیمان صلح فراگیر را بدست آوریم. دلیل اینها هم عبارت از این است که، طرف ارمنستانی با اتخاذ موضع غیر سازنده و استفاده از شرایط اشغال قسمتی از سرزمینهای آذربایجان، از سویی طرفداری خود را برای حل مسالمت آمیز مسئله همواره اعلام داشته و از دیگر سو، پیوسته بهر وجه از مذاکرات در راستای اخذ نظام استقلال برای منطقه قره باغ کوهستانی تلاش و کوشش داشته است.

امسال ما کانال جدیدی را نیز در راستای انجام مذاکرات مستقیم با ارمنستان ایجاد کردیم. دیدارهای مستمر نماینده ویژه رؤسای جمهوری ارمنستان و آذربایجان را تشکیل داده ایم. این ملاقاتها در چند کشور اروپایی بارها برگزار شده است. ما برای استفاده از این دیدارها نیز تلاش کرده ایم. سرانجام، شخص من در مجامع و اجلاسهای سازمانهای بین المللی چند بار با لوون تر- پتروسیان رئیس جمهور ارمنستان دیدار و گفتگو کرده، سعی برای تشریح مواضع آذربایجان نموده و اتخاذ مواضع سازنده یی از طرف من در جهت حل صلح آمیز مسئله را به نمایش گذاشته ام.

یکی دیگر از این قبیل دیدارها موقع حضورمان در اتحادیه اروپا در لوکزامبورگ انجام گرفته است. رئیسان جمهور آذربایجان و ارمنستان نخستین بار در آنجا بیانیه مشترکی در ارتباط با حل مسالمت آمیز مناقشه صادر کرده اند. ولی بار دیگر تاکید می کنم، همه اینها ما را به هدف و نتیجه نهایی نرسانده است. بهمین خاطر ما موقع آمادگی برای نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری اروپا در راستای فعالیت خیلی گسترده سعی کردیم و موفق به این شدیم.

ما هم برای تسریع هر چه بیشتر عملکرد گروه مینسک و استفاده از میانجیگری آن سعی داشتیم و هم ضمن برقراری ارتباط با هیات نمایندگی و سران کشورهای عضو گروه مینسک- فدراسیون روسیه، ایالات متحده آمریکا، آلمان، فرانسه، ترکیه و سایر کشورها، توجه ویژه یی به تقویت کارکرد گروه مینسک ارایه داشتیم. در عین حال در جریان دیدار با سران این کشورها و یا نمایندگان آن نیز تلاش برای تسریع این امر و زمینه سازی جهت اتخاذ تصمیمی قادر به تامین حل مسالمت آمیز این مسئله در نشست لیسبن، بعمل آورده ایم.

بهمین منظور اینجانب در اوایل ماه نوامبر سال جاری پیامهایی به رهبران دولت و حکومت همه کشورهای عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا ارسال کرده ام. در این پیامها مجدداً جهت تشریح گسترده این مسئله به هر کدام از رهبران سعی داشته، اتخاذ مواضع سازنده از طرف آذربایجان را به نمایش گذاشته و پیشنهاد مشخص کشورمان را مطرح ساخته ام. از رهبران دولت و حکومت کشورها خواستار تشریک مساعی لازم جهت اجرای این پیشنهاداتمان تا نشست لیسبن، گردیده ام. خیلی از رهبران دولت و حکومت کشورهای عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا به پیام من کتباً و شفاهاً پاسخ داده و در تمام این پیامهای جوابیه بطور کلی از مواضع ما دفاع کرده اند.

همانطور که آگاهی دارید، بیل کلینتون رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در ۸ نوامبر نامه جوابیه به من ارسال است. متن این پیام در جراید انتشار یافته و برای شما معلوم است. وی، حمایت خود را از این اصول ما اعلام داشته است. مجدداً تکرار می کنم، از سران کشورهای روسیه، بریتانیای کبیر، فرانسه، ترکیه و خیلی از کشورهای دیگر نیز این قبیل پیامها دریافت نموده ایم. همزمان با این، ما در ماه نوامبر با ترکیب کامل گروه مینسک در آذربایجان و هیاتهای نمایندگی کامل از ایالات متحده آمریکا و روسیه دیدار و گفتگو کرده ایم.

ما در همه این اقدامات یک هدف را دنبال می کردیم. بدون شک، نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا توان تصمیم گیری جهت پایان دادن به مناقشه را ندارد. ولی تصویب اصول اساسی حل مسالمت آمیز مناقشه متکی بر اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا، پس از این نشست، در سال ۱۹۹۷ به حل هر چه سریعتر و موفقتر این کار کمک خواهد کرد. فلذا هم در پیام خود به سران کشورها و هم در جریان همه مذاکرات چنین توضیح دادیم که، این اصول بایستی عبارت از سه عنصر باشد. برسمیت شناخته شدن تمامیت ارضی آذربایجان توسط ارمنستان- مستحضرید که، تابحال ارمنستان از برسمیت شناختن تمامیت ارضی آذربایجان سرپیچی می کند و همچنین آگاهی دارید، در سال ۱۹۸۹ تصمیم گیری شده است که، قره باغ کوهستانی جزو خاک ارمنستان قرار گرفته و این تصمیم تاکنون ملغی نگردیده است- بنابراین این، مسئله بسیار اصولی میباشد.

دومین عنصر فرمول ما، اعطای نظام خودمختاری عالی برای قره باغ کوهستانی جزو قلمروی آذربایجان است. عنصر سوم که، همواره مورد تاکید طرف ارمنستان میباشد، ارایه تضمینها برای تأمین امنیت تمام اهالی قره باغ کوهستانی است.

فرمول مرکب از این سه عنصر اصلی را ما بارها به گروه مینسک نیز پیشنهاد کردیم و طی پیام من به رهبران دولت و حکومت کشورهای جهان هم این اصول طرح شده است. ما در جریان همه دیدارهای خود در حاشیه نشست لیسبن این اصول را بیان داشته ایم. هدف ما هم عبارت از آن بود که، اگر نشست لیسبن این اصول را برای حل مسالمت آمیز مناقشه ارمنستان و آذربایجان بپذیرد، پس، مذاکرات بعدی و فعالیت گروه مینسک باید بر مبنای این اصول استوار گردد.

شما باید اینرا بدانید، مسئله در این است که، گروه مینسک، کلاً، با پذیرش این اصول، در عین حال بخاطر اعتراض ارمنستان در جلسات گروه مینسک و در دیدارهای نمایندگان ارمنستان و آذربایجان به این اصول، گروه مینسک نتوانسته این اصول را مورد مذاکره قرار دهد. بنابراین جهت اینکه، گروه مینسک در این مسئله همان اصول را مبنای مذاکرات قرار دهد، ما سعی برای دستیابی به تصویب این اصول در آن نشست می کردیم. بدین منظور ما در حاشیه نشست هلزینکی- در اجلاس نهایی گروه مینسک این مسئله را بصورت قطعی طرح نموده، در فعالیتهای در شهر وین گروه تهیه کننده نشست لیسبن نیز ما این اصول را مطرح ساخته و سرانجام، در خود لیسبن، قبل از شروع نشست لیسبن درج این اصول در سند نشست را تدکید داشتیم و در راستای این سعی و کوشش می کردیم.

ولی متاسفانه، در پیش نویس بیانیه تدوینی در وین و سپس در لیسبن ماده دیگری پدید آمده بود. این ماده هم شامل آن بود که، مناقشه ارمنستان و آذربایجان بایستی از راه صلح حل و فصل گردد، روند گفتگوها تسریع یابد، طرفین به توافق برسند، مصالحه حاصل شود، آتش بس حفظ گردد و مذاکرات صلح ادامه یابد.

برای ما توضیح دادند که، از آنجایی که طرف ارمنستان به پیشنهاد ما رضایت نداده، همان پیشنهاد و طرح، حتی در پیش نویس سند کلی هم قرار نگرفته است. بند ۱۸ چنین تبصره یی داشته است. ما در لیسبن سعی کرده و موفق به این شدیم تا، همان تبصره از آن بند خارج شود و یک بند حاوی این اصول بعنوان تبصره بند ۲۰ سند لیسبن وارد گردید.

مایلم به استحضارتان برسانم که، این، مسئله آسانی نبود، مسئله بسیار سختی بود. بجهت حمایت اعضای گروه مینسک و نمایندگان خیلی از کشورهای دیگر از ما، موفق شدیم این بند را در آن سند درج نماییم. یعنی درج همان بند، به اعتقاد من، نخستین گام بسیار موفق ما شد تا، بجای اولین بندی که، برای ما ماهیت غیر قابل قبولی داشت، این بند در پیش نویس سند قرار گرفت.

ولی همانطور که می دانید، سازمان امنیت و همکاری اروپا بر اساس اتفاق آرا کار می کند. ارمنستان این ماده را وتو کرد و به تصویب این بند اعتراض قطعی کرد. فعالیت بعدی ما متوجه حفظ این بند در آن سند شد. شما بایستی صریحاً بدانید که، خود این بند هم بطور کامل نظر ما را تامین نمی کرد. زیرا در آن بند فرمولی متشکل از سه عنصر نوشته شده بود، ولی در عین حال اعلام می شد، اجلاس نشست متأسف است که، بدلیل عدم موافقت، این اصل مورد تایید قرار نمی گیرد و توصیه می شود تا، مذاکرات تداوم یابد. ما همچنین سعی داشتیم اینرا هم به تأیید رسانیم تا، در سند سازمان امنیت و همکاری اروپا حداقل اولین بار اصول تبلور یابد. چرا که در اسناد قبلی سازمان امنیت و همکاری اروپا این فرمول منعکس نشده بود، یعنی برسمیت شناخته شدن تمامیت ارضی آذربایجان از طرف ارمنستان و حل مسئله نظام قره باغ کوهستانی در قلمرو آذربایجان، تاکنون در هیچ سندی نیامده بود. فلذا ما برای ابقاء این بند تلاش می کردیم. ولی ارمنستان این را وتو کرد و تا آخر روی این وتو ایستاد.

در این صورت ما چاره دیگری نداشتیم. ما مذاکرات و تحلیلهای زیادی انجام دادیم. در نتیجه- پوست کنده به شما می گویم- من تصمیم پرریسک گرفتم. این تصمیم هم عبارت از آن بود که، هنوز قبل از آغاز نشست لیسبن، یعنی پیش از اجلاس نشست در عصر روز اول دسامبر من به سند پایانی نشست لیسبن وتو گذاشتم. حق اتفاق آرا به این امکان می دهد. مسلماً، این، باعث نگرانی زیادی شد. زیرا چنین اقدامی شاید هم غیر قابل پیش بینی بود. بعد از آن مرحله جدید کار ما شروع شد.

اینجانب هم در اول دسامبر قبل از آغاز نشست و هم در تاریخ ۲ و ۳ دسامبر ملاقاتهای متعددی انجام داده بودم. می توان گفت در آنجا، با اکثریت مطلق رهبران دولت و حکومتها هم در دوره مقدماتی و هم بامداد ۹ روز ۲ دسامبر پس از آغاز به کار نشست، موقع فاصله و یا موقع ملاقاتهایی که، از طرف رئیس جمهور و نخست وزیر پرتغال سازماندهی شده بود، با رهبران دولت و حکومت کشورها دیدار و گفتگوهای خصوصی انجام می دادم و مواضع خود را تشریح می کردم. هر کدام از اعضای هیات نمایندگی ما نیز در سطح خود این مواضع را توضیح می دادند و ما سعی داشتیم ثابت کنیم که، موضع ما درست و صحیح میباشد.

ولی همزمان با این دیدارهای متعدد، بمنظور بررسی این مسایل و دریافت حمایت در آنجا، من با بعضی از رهبران دولت و حکومتها و وزیران امور خارجه ملاقاتهای ویژه نیز برگزار کردم. اینها ملاقاتهای خصوصی، جداگانه و مستقلی بود. اینجانب با جناب آلبرت گور معاون رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا، جناب ویکتور چرنومردین نخست وزیر روسیه و سرپرست هیات نمایندگی این کشور، جناب سلیمان دمیرال رئیس جمهور ترکیه، جناب مارتی آهتیساآری رییس جمهور فنلاند، جناب لئونید کوچما رئیس جمهور اوکراین، جناب آنتونیو قوتیرس نخست وزیر پرتغال، جناب نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل، جناب نورسلطان نظربای اف رئیس جمهوری قزاقستان، جناب ادؤارد شواردنادزه رئیس جمهوری گرجستان، چند بار با جناب فلاویو کوتّی رئیس فعلی سازمان امنیت و همکاری اروپا و وزیر امور خارجه سوئیس، جناب تر- پتروسیان رئیس جمهوری ارمنستان، جناب یِوگِنی پریماکوف وزیر امور خارجه روسیه، جناب کلاؤس کینکل وزیر امور خارجه آلمان، جناب مالکولم ریفکیند وزیر امور خارجه بریتانیای کبیر، جناب اِورِ ده شارِت وزیر امور خارجه فرانسه، خانم لین دِویس معاون وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا دیدار و گفتگوهای ویژه یی انجام دادم و سعی کردم مواضع مان را تشریح کنم.

در جریان این دیدارها و سایر ملاقاتها همچنین به من توضیح دادند که، اقدام ما می تواند بطور کلی پیامدهای وخیمی برای آذربایجان ببار آورد. اگر آذربایجان کل سند نشست لیسبن راً وتو کند، پس، هیچ سندی به تصویب نخواهد رسید و این نشست بدون سند برگزار خواهد شد. بنابراین، ۵۵ کشور از آذربایجان ناراضی خواهد ماند. در این صورت آذربایجان منزوی خواهد گردید. فکر می کردم که، ممکن است، معانی دیگری هم به این بدهند و نتایج دیگری نیز حاصل نمایند.

با ارایه چنین توضیحاتی در این قبیل ملاقاتها مؤکداً به من مراجعه می شد تا، من این وتو را بردارم و سند نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری اروپا تصویب گردد. من هم در پاسخ اظهار می داشتم که، شما با من صحبت کردید، همانطور که بمن مراجعه می کنید، بایستی با رئیس جمهور ارمنستان نیز صحبت کنید و به او مراجعه نمایید تا، وی، وتو خود را از بند ۲۰ بردارد. بدون تردید، با وی نیز مذاکراتی انجام می گرفت- در این مورد به من اطلاع می دادند- برای او هم چنین پیشنهاداتی ارایه می شد. ولی آنها نیز روی این مسئله خیلی محکم ایستاده بودند، زیرا معتقد بودند که، اگر تن به این دهند، این، برای کار عمومی و اوضاع داخلی شان خیلی سخت خواهد بود.

عصر روز ۲ دسامبر من با لوون تر- پتروسیان دیدار و گفتگوی مفصلی انجام دادم. سعی کردم به او توضیح دهم که، اعمال وتو وی به بند ۲۰ درست نیست و تصویب بند ۲۰ در راستای مذاکرات آینده ما کمک زیادی خواهد کرد. من این مطلب را بارها به او توضیح دادم. لیکن وی روی حرف خود ایستاد. در این گفتگوها من برخی مسایل دیگری را هم تشریح کردم. مایلم اینها را بیان دارم. آقای لیباریدیان مشاور رئیس جمهور ارمنستان در حاشیه نشست لیسبن بیانیه هایی صادر نموده بود که، ما برای تصویب هیچ سندی اجازه نخواهیم داد و اعمال وتو خواهیم کرد. رئیس جمهور لوون تر- پتروسیان اعلام داشته بود که، گویا آذربایجان بخاطر پیچیده بودن و عدم ثبات اوضاع داخلی در ارمنستان، از این فرصت استفاده کرده به ارمنستان فشار می آورد و بیان داشته بود که، هیچ فشاری نمی تواند تاثیری بر ارمنستان داشته باشد. چنین اظهار نظر کرده بود که، هیچ سندی در لیسبن به تصویب نخواهد رسید. فلذا من موقع گفتگو با لوون تر- پتروسیان این نظرات وی را تکذیب نمودم.

اینجانب امروز هم اعلام می کنم که، گرچه در اوضاع داخلی ارمنستان مشکلات، تشنج و ناآرامی وجود دارد، ولی هرگز ما خواهان استفاده از هیچ فرصتی نیستیم. این موضع ما موضع امروزی نیست، بلکه یک سال، دو سال قبل هم ما این موضع را اتخاذ داشتیم.

سخنرانی من در نشست لیسبن برای شما معلوم است، در مطبوعات با آن آشنا شده اید.

اینجانب سخنرانی تندی در لیسبن ایراد کردم، یعنی در آنجا واقعیت را بیان داشتم که، ارمنستان به خاک آذربایجان تجاوز نموده است. ارمنستان متجاوز است، سرزمینهای آذربایجان را اشغال نموده، موضع غیر سازنده اتخاذ کرده، قصد دارد قره باغ کوهستانی را دولت مستقل اعلام کند و اعلام داشتم که، ما با هیچ یک از اینها راضی نخواهیم شد. ما بهیچ وجه اجازه نمی دهیم که، قره باغ کوهستانی استقلال دولتی بدست آورد. هرگز اجازه نخواهیم داد تا، در خاک آذربایجان دولت ارمنی دومی تشکیل گردد. ولی در عین حال، من در قسمت دوم سخنرانی خود نظراتی پیرامون گام بسوی صلح مطرح ساختم. به مقامات و ملت ارمنستان مراجعه کردم تا، آنها درک کنند که، این مناقشه هشت ساله برای آنها نیز سودی نداشته و نخواهد داشت. بایستی دست از این برداشت و مذاکرات صلح را انجام داد. اصول مرکب از همان سه عنصر را هم مطرح کردم. لوون تر- پتروسیان در دیدار با من اظهار داشت که، من بر علیه آنان سخنرانی خیلی تند ایراد داشتم، گویا بهمین خاطر وی، چنین سخنرانی نموده و توضیح داده است. مستحضرید که، وی، در سخنرانی خود چنین اظهار نظر کرده بود که، گویا با اینکه قره باغ کوهستانی جزو آذربایجان میباشد، ولی ارامنه مقیم قره باغ کوهستانی پیوسته در معرض خطر خواهند بود و امنیت آنها تأمین نخواهد گردید. گویا طی سالهای ۱۹۸۹، ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱ در آذربایجان بر علیه ارامنه قتل عام صورت گرفته و ممکن است چنین قتل عامی تکرار شود. من بخاطر این سخنانش به او اعتراض کردم. وی هم به من توضیح داد که، من آنها را متجاوز اعلام داشتم و آنها نیز ناگزیر چنین پاسخ دادند. ولی من به او گفتم که، اینجانب تجاوز ارمنستان به خاک آذربایجان را همیشه بیان کرده ام و این، سخن تازه یی نیست.

خلاصه، دیدار من با تر- پتروسیان به نتیجه یی نرسید. او در موضع خود پابرجا ماند. ولی من احساس کردم که، وی هم از اینکه، نشست لیسبن بی نتیجه خواهد ماند، خیلی نگران است.

بار دیگر تکرار می کنم، در گفتگوهایی با من در ارتباط با این مسئله سعی داشتند مرا متقاعد سازند که، چنانچه من تا آخر از تصویب این سند جلوگیری کنم، این امر، پیامدهای ناخوشایندی در آینده برای آذربایجان بهمراه خواهد داشت و آذربایجان از سازمان امنیت و همکاری اروپا و تمامی کشورها منزوی خواهد گشت. البته، من از اول متوجه این بودم و با درک این، این گام را برداشتم. بارها اعلام کرده بودم که، اگر بند ۲۰ حذف شود، پس بدانید که، هیچ سندی به تصویب نخواهد رسید.

مسلماً، همه کسانی که، تا آخرین لحظات چنین موضع قطعی و شدید مرا احساس می کردند و در عین حال برای تصویب سند نشست سعی داشتند، راهکارهایی به من پیشنهاد نمودند. ولی این راهکارها گوناگون بود و من قبول نکردم.

سرانجام، بیانیه یی که برای شما معلوم است، نیم ساعت قبل از اجلاس نهایی نشست تقدیم من شد که، رئیس سازمان امنیت و همکاری اروپا با بیان اراده همه اعضای سازمان امنیت و همکاری اروپا و حاضرین نشست، چنین بیانیه ای صادر می کند و این اصول را تایید می نماید. بنابراین، با اینکه این اصول در سند عمومی آورده نمی شد، ولی بعنوان سند سازمان امنیت و همکاری اروپا محسوب خواهد شد و معلوم خواهد گردید که، بجز ارمنستان همه کشورها از این اصول دفاع کردند. از سوی اتحادیه اروپا بطور جداگانه بمن مراجعه شد. کشورهای عضو اتحادیه اروپا با هماهنگی بین خود، به من مراجعه کردند که، چنانچه من رضایت به این دهم، آنها نیز بنوبه خود هم بعنوان عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا از این دفاع خواهند کرد، در عین حال از جانب اتحادیه اروپا این اصول را به تایید خواهند رساند. من هم اظهار داشتم که، قطعاً، بایستی اینها را واقعاً ببینم و سپس تصمیم خواهم گرفت.

دیشب اجلاس پایانی نشست لیسبن از تلویزیون پخش شد و شما آن جریانات را دیدید، مایل نیستم در این مورد سخن بگویم. صرفاً در اجلاس پایانی مجدداً من پیام نخست وزیر پرتغال بعنوان رئیس اجلاس را نپذیرفتم و گفتم که، وتو را لغو نمی کنم. سپس نماینده ایالات متحده آمریکا پیشنهادی ارایه کرد و گفت که، اگر چنین بیانیه یی صادر شود چطور؟ من هم گفتم که، می بینم، اگر چنین بیانیه یی باشد، شاید هم می توانم وتو را بردارم. به ارمنستان پیشنهاد کردند، ولی وتوی خود را پس نگرفت.

سرانجام، بیانیه مذکور اعلام گردید. و فقط بعد از این من وتوی خود را برداشتم. بدینوسیله، سند سازمان امنیت و همکاری اروپا بتصویب رسید. ولی در عین حال سند بسیار مهم و ارزشمندی برای آذربایجان تصویب شد.

مسلماً، در حاشیه این نشست ملاقاتهای زیادی با من انجام گرفت. در همان تالار جلسات، در کریدورها و در اتاقها رئیسان جمهور هر کشوری بیان می کرد که، در صورت موافقت من، آنها سخنرانی کرده و از ما دفاع خواهند نمود. ولی نیازی به همه این سخنرانیها نشد. زیرا همه چیز معلوم بود.

پس از صدور این بیانیه توسط جناب فلاویو کوتّی ریاست کنونی سازمان امنیت و همکاری اروپا از جانب تمام اعضای این سازمان، رهبران گروه مینسک- اینها دو کشور هستند، روسیه و فنلاند- جناب چرنومیردین سرپرست هیات نمایندگی روسیه سخنرانی کرد، به اعتقاد من، سخنرانی خوبی کرد؛ جناب آهتیساآری مسؤل دیگر گروه مینسک و رئیس جمهور فنلاند ایراد نطق نمود. نخست وزیر ایرلند از طرف ۱۵ کشور عضو اتحادیه اروپا سخنرانی کرد، نماینده ترکیه ایراد سخن نمود. همگان حمایت خود را از این سند اعلام داشتند و بدین ترتیب، این سند به تصویب رسید.

این سند برای شما معلوم است. ولی مایلم متن آنرا بار دیگر برای شما بخوانم:

" بیانیه رئیس فعلی سازمان امنیت و همکاری اروپا.

همه شما آگاهی دارید که، ظرف دو سال اخیر پیشرفتی در حل مناقشه قره باغ کوهستانی و مسئله تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حاصل نگردیده است.

متأسفم که، تلاشهای رئیسان مشترک کنفرانس مینسک بمنظور بهم نزدیک ساختن نظرات طرفین مبنی بر اصول حل مناقشه ناکام مانده است.

از طرف رؤسای مشترک گروه مینسک سه اصل مبتنی بر حل و فصل مناقشه قره باغ کوهستانی توصیه شده است. این اصول مورد حمایت تمام کشورهای عضو گروه مینسک میباشد که، بشرح زیر است:

- تمامیت ارضی جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان؛

- اعطای بالاترین نظام خودمختاری برای قره باغ کوهستانی در قلمروی آذربایجان؛

- تأمین متضمن امنیت منطقه قره باغ کوهستانی و تمام اهالی آن از جمله تعهدات متقابل ضامن رعایت شرایط حل مناقشه توسط همه طرفها.

متأسفم که، ارمنستان نتوانست اینرا بپذیرد. این اصول مورد حمایت تمامی کشورهای دیگر عضو میباشد.

این بیانیه جزو اسناد نشست لیسبن قرار خواهد گرفت".

چنین بیانیه یی صادر شد و چنین سند نشست لیسبن به تصویب رسید. معتقدم که، عملکرد ما نتایج مثبتی خواهد داد. فکر می کنم، تصویب چنین سند سازمان امنیت و همکاری اروپا، بمنزله تأیید اصول مورد نظر ما، نه تنها مورد نظر ما، بلکه کلاً، از لحاظ تایید تنها اصول حل این مسئله، در وهله اول تمامیت ارضی آذربایجان، در چارچوب سازمان امنیت و همکاری اروپا این سند اولین بار حاصل شده است،- اعطای رژیم حقوقی برای قره باغ کوهستانی صرفاً در قلمروی آذربایجان- اینها برای ما حائز اهمیت فراوانی است. بی جهت نیست که، رئیس جمهور ارمنستان پس از اعلام این سند سخنرانی کرد و مراتب اعتراض خود را نسبت به این سند اظهار داشت. حتی چنین اظهار نظر کرد که، گویا این سند مغایر با سند پایانی هلزینکی و مصوبات نشست لیسبن میباشد. مسلماً، این اظهارات وی صحیح نیست، اشتباه است، فقط هر کسی موضع خود را بیان می کند.

اعتقاد من این است که، تصویب چنین سند نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا از لحاظ عملکرد ثمربخش گروه مینسک و تامین مطمئن تر آذربایجان منافع خود را در آینده، برای ما از اهمیت فراوانی برخوردار است. من این امر را ارزنده توصیف می کنم و معتقدم که، این، گامی موفق و نتیجه مثبتی در ردیف کارکرد مان در قالب سازمان امنیت و همکاری اروپا میباشد. مجدداً تکرار می کنم، این مهم زمینه خوبی برای ما در راستای ادامه مذاکرات صلح در آینده فراهم می سازد و شرایطی برای پیشرفت جهت دستیابی به صلح بر اساس این اصول ایجاد می کند.

اینجانب طی سخنرانی خود در لیسبن نیز بیان داشته بودم و امروز بار دیگر اعلام می کنم که، با وجود شرایط بسیار متشنج، پیچیده، مناقشه ای و فاجعه آمیز و علیرغم مقابله شدید مواضع ارمنستان و آذربایجان، آذربایجان باز هم سیاست صلح دوستانه خود را اعلام می دارد. امروز من مجدداً اعلام می کنم، ما این سند تصویبی در نشست لیسبن سازمان امنیت و همکاری را اصل قرار داده، رعایت بدان خواهیم نمود و فعالیت خود را در آینده بر پایه آن تشکیل خواهیم داد. در عین حال رژیم آتش بس را حفظ نموده، روند گفتگوهای مستقیم نمایندگان ویژه رئیسان جمهور ارمنستان و آذربایجان را تداوم خواهیم بخشید و همه اقدامات مقتضی را از طرف خود بمنظور احیای روند مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان بعمل خواهیم آورد.

اینجانب بار دیگر بیان می کنم،- این مطلب را در لیسبن به رئیس جمهور ارمنستان لوون تر- پتروسیان گفتم، ولی امروز در برابر نمایندگان مطبوعات مجدداً اعلام می دارم،- آذربایجان هرگز با استفاده از جریانات داخلی ارمنستان و هرگونه فرصتی، خواستار دستیابی به هدفی نیست. این قبیل شایعات و نظرات را من کاملاً مردود می دانم. جریانات داخلی در ارمنستان، امور داخلی شان است. ما در امور داخلی ارمنستان دخالت نمی کنیم. ارمنستان خود مشغول مسایل داخلی اش است و فکر می کنم، ثبات داخلی در ارمنستان ایجاد خواهد شد. من به لوون تر- پتروسیان گفتم که، در داخل کشور ما نیز نابسامانیها وجود داشته است، ولی من هرگز اعلام نکردم که، ارمنستان قصد استفاده از شرایط بحرانی سالهای ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ در آذربایجان را داشته است- من اینرا در هیچ جا بیان نکرده ام. بنابراین همان بیانیه هم هیچ اساسی ندارد، من آنرا تکذیب کردم و امروز هم تکذیب می کنم.

مجدداً تکرار می کنم، ما با ارزیابی عالی از این سند سعی خواهیم داشت تا، منبعد نیز روند صلح را تداوم بخشیم و موفق به حل مسالمت آمیز مسئله گردیم.

در عین حال، اهمیت بسزای نشست لیسبن برای آذربایجان همچنین عبارت از آن است که، ما در آن اجلاس ماهیت مناقشه ارمنستان و آذربایجان را برای حاضرین همان نشست و کل جامعه جهانی تشریح کردیم.

مایه تأسف است که، از زمان پیدایش مناقشه ارمنستان و آذربایجان تاکنون، طی این هشت سال تبلیغات ارمنستان در کشورهای خارجی و مخصوصاً در اروپا و آمریکا همیشه از ما قویتر بوده است. آنها در تبلیغات هم قوی بوده و لابی و جوامع ارمنی حامی شان در این کشورها نیز کارهای زیادی انجام داده اند. نهادهای دولتی مختلفی که آنها را ترجیح داده اند، همیشه بوده اند و امروز هم هستند. فلذا، در حالی که آذربایجان مورد تجاوز قرار گرفته است، متأسفانه، در بسیاری از کشورها قضیه را چنین وانمود کرده اند که، گویا ما قره باغ کوهستانی را مورد سرکوب و فشار قرار دادیم و اجازه برای تامین حقوق شان نمی دهیم. یعنی طرف ارمنستانی، خود ارمنستان و هواداران آن در خارج این تبلیغات را طوری راه انداخته اند که، تصورات عمومی نه به نفع ما، بلکه بنفع ارمنستان رقم خورده است.

ولی بعلت ایجاد چنین شرایط مناقشه ای در جریان نشست لیسبن و بخصوص پس از وتوی آن سند از سوی من، هر کشوری و هیات نمایندگی سؤال می کردند که، آخر، چه شده، موضوع چیست؟ قطعاً، سعی کردند مسئله را بررسی و عمیقاًَ بدانند. برای مثال، نخست وزیر پرتغال در همان لحظات آخر، یک ساعت و یا یک و نیم ساعت مانده به اجلاس پایانی نشست از من برای ملاقات دعوت کرد. ضمن توضیح من قضیه اصلی را برای وی، گفت که، ما اکنون همه چیز را می دانیم، شما حق دارید، ولی بیایید، این نشست را بهم نزنیم و ما- حکومت پرتغال نیز بعنوان میزبان در شرایط چاره ناپذیری قرار داریم.

مایلم همچنین متذکر شوم که، پس از وتوی آن سند از سوی من هیچ یک از هیاتهای نمایندگی و سران کشور در جریان گفتگوهای با من بخاطر این از من ایراد نگرفتند. هر کسی می دانست که، این اقدام من مستدل است و حق به این دارم. نه تنها حق دارم، بلکه دلیل هم دارم. یعنی واقعاً هم این اصول بایستی در سند عمومی درج شود. تلاش ما این است که، این عملی شود. ولی بخاطر وجود اصل اتفاق آرا، یک کشور و یا عضوی از سازمان امنیت و همکاری اروپا ضمن استفاده از حق وتو مانع این می گردد. من هم گفتم که، پس من هم حق وتو دارم و از این استفاده می کنم. باز هم می گویم، کسی از من بخاطر این ایراد نگرفت. فقط و فقط سعی داشتند بمن توضیح دهند، از من خواهش می کردند و بمن مراجعه می کردند تا، وتو را بردارم، زیرا، مسلماً، این، شکست بزرگ بین المللی می شد.

مجدداً یادآور می شوم- یکی دیگر از نتایج مثبت نشست لیسبن عبارت از آن میباشد که، این روزها توجه کل جامعه جهانی و تمام رسانه های گروهی- روزنامه ها، تلویزیون و رادیو به لیسبن جلب شده بود- این، امر طبیعی است، چرا که در آنجا یک برنامه بزرگ بین المللی اجرا می شد، از جمله توجه اصلی جلب مناقشه ارمنستان و آذربایجان شده بود. جلب توجه جهان بصورت چنین گسترده به این مسئله، در عین حال بر اثر بررسی و مطالعه این مسئله از سوی آنها ضمن جستجوی راه حلهای آن، ما موفق به ابلاغ حقانیت آذربایجان برای کل جهانیان شدیم و توانستیم آنرا تبلیغ و به نمایش بگذاریم.

با ارایه این اطلاع به شما، مایلم بار دیگر عرض کنم که، ما بر پایه سند حاصله در نشست لیسبن منبعد نیز مذاکرات صلح را ادامه خواهیم داد و تلاش برای حل صلح آمیز این مسئله خواهیم داشت. لازم است تا، جامعه و اهالی آذربایجان همه این جریانات و خط مشی ما را عمیقاً درک کند و ما هم بتوانیم از این به بعد با جرأت بیشتری از این راه برویم. مایلم مراتب اطمینان خود را اظهار دارم که، جامعه آذربایجانی فعالیت هیات نمایندگی آذربایجان در نشست لیسبن را بشایستگی ارزیابی خواهد کرد و هم جامعه و هم ملت ما بعنوان ملت صلح دوست منبعد نیز در امر دستیابی به حل مسالمت آمیز مسأله از ما حمایت خواهند کرد.

در عین حال معلوم است که، این مسئله بایستی حل گردد. خیلی از سران کشورها، از جمله، بعنوان مثال، جناب چرنومیردین نخست وزیر روسیه هم در سخنرانی خود بیان داشت که، پس از تصویب این سند باید روند مذاکرات شدیدی انجام شود و در سال ۱۹۹۷ این مسئله از راه صلح حل و فصل گردد. ما هم بر این عقیده هستیم و بدینوسیله، من اطلاعاتی را که در اختیارتان قرار دادم، بپایان می رسانم. از توجه تان سپاسگزارم.

اینجانب آماده ام به سؤالات پاسخ دهم. در اینجا از نمایندگان رسانه های گروهی دعوت بعمل آمده است. ولی می بینم که، نمایندگان جامعه ما برای اظهار نظر مراجعه کرده اند. بهمین خاطر معتقدم که، تنها من سخن نگویم، بهتر بود تا، اجازه دهم، حتماً، از بین نمایندگان جامعه هم کسی مایل به سخنرانی است. نظرات خود را اظهار کنند و سپس من آماده ام به همه سؤالات نمایندگان رسانه های گروهی پاسخ دهم.

می دانم که، در اینجا نمایندگان روسی زبان رسانه های گروهی روسیه و سایر کشورها هم حضور دارند. فلذا در این مورد بروسی سخن خواهم گفت و سپس تقاضا خواهم کرد تا، مترجم به زبان انگلیسی ترجمه کند.

برخی نمایندگان جامعه تمایل دارند پیرامون این مسئله اظهار نظر کنند. فکر می کنم، برای ایراد سخن کوتاه به آنها اجازه بدهیم و سپس من آماده ام به تمام سؤالات نمایندگان رسانه های گروهی پاسخ دهم، آن هم نه تنها آماده ام، بلکه مؤظف هستم.

نطق اختتامیه

ملاقات امروز، سیاست صلح جویانه آذربایجان را بار دیگر هم برای جامعه کشورمان و هم کل جهان به نمایش گذاشت. این دیدار از فعالیت رئیس جمهور آذربایجان مبنی بر حل مسالمت آمیز و از طریق مذاکرات مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ کوهستانی حمایت و دفاع کرد. این دیدار بار دیگر همبستگی ما پیرامون این مسئله مهم را ثابت نمود. فلذا من اعتقاد دارم که، کل جامعه، ملت و شهروندان کشورمان از سند تصویبی در نشست لیسبن در ارتباط با حل مناقشه ارمنستان و آذربایجان پشتیبانی خواهند کرد و این هم امکانات گسترده تری برای ما و حرکت مان در این جهت فراهم خواهد ساخت.

من بار دیگر به شما اطمینان می دهم که، برای احیای تمامیت ارضی آذربایجان، تامین مصونیت مرزهای کشورمان، آزادسازی سرزمینهای اشغالی مان و بازگرداندن خواهران و برادران به زاد و بوم خویش که، از خانه و کاشانه شان رانده شده و هم اکنون در شرایط وخیمی در چادرها بسر می برند، منبعد نیز با عزم راسخ تلاش خواهیم کرد و من امید دارم که، ما موفق به این خواهیم شد.

امروز فضای سالم این دیدار و پشتیبانی سخنرانان از سیاست دولت آذربایجان و صحت خط مشی ما، نیرو و اطمینان بیشتری به ما می دهد. اطمینان داشته باشید که، ما از این پس نیز با این ایمان و اراده کوشش خواهیم نمود و از استقلال جمهوری آذربایجان مانند مردمک چشم خود حفظ خواهیم کرد.