جناب آقای پاوئل وزیر محترم خارجه ایالات متحده آمریکا.

رؤسای محترم گروه مینسک .

حضار ارجمند.

ارباب محترم رسانه ها.

خانم ها و آقایان.

جناب آقای وزیر امور خارجه، مقدم بر هر چیز مایلم بخاطر دعوتی که از من برای سفر به ایالات متحده آمریکا بعمل آورده اید از شما اظهار تشکر نمایم. از مهمان نوازی گرم و شرایط بسیار عالی که برای کار ما فراهم شده بود از دولت ایالات متحده آمریکا و مراجع دولتی شهر کی اوست و همه دست اندرکاران این دیدار کمال تشکر را دارم.

ماهیت خصوصی دیدار حاضر عبارت از این میباشد که گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا برای اولین بار است در چنین ترکیبی گرد هم آمده که رؤسای کنفرانس مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا مسائل مربوط به حل و فصل مسالمت آمیز مناقشه ارمنستان-آذربایجان قره باغ کوهستانی را با حضور رؤسای جمهور آذربایجان و ارمنستان و سایرطرفهای ملاقات مذاکره میکنند.

متأسفانه در گذشته دیدارهایی را در چنین ترکیبی نداشته ایم. یکی از دلایل عدم موفقیت شاید هم این باشد. امیدوارم این دیدار در حل مناقشه یی که بیش از 12 سال است که ادامه دارد نقش مثبتی ایفا خواهد کرد. بی مباهات میتوان گفت این مناقشه یکی از مناقشاتی در جهان میباشد که برای سالیان مدیدی لاینحل مانده است.

از اینرو با اغتنام از فرصت مایلم به دلایل اصلی که مانع از حل و فصل مناقشه میشوند اشاره کوتاهی داشته و برخی از ملاحظات خود را در میان بگذارم.

همانگونه که اطلاع دارید علت پیدایش این مناقشه ادعاهای ارضی ارمنستان علیه جمهوری آذربایجان میباشد که در صدد الحاق قره باغ کوهستانی – از سرزمینهای باستانی آذربایجان- برآمده بود. هنگامیکه این مناقشه در سال 1988 بروز کرد ارمنستان و آذربایجان بعنوان دو جمهوری متحده جزو اتحاد شوروی بودند. ولی در نتیجه موضع ناعادلانه سران اتحاد شوروی در حق آذربایجان و شاید هم عدم تمایل آنها برای جلوگیری از آن، دامنه مناقشه گسترش یافته و به جنگی مبدل شده است.

مایلم به این نکته اشاره کنم که دولت آذربایجان در سال 1923 وضع ولایت خودگردان به منطقه قره باغ کوهستانی آذربایجان اعطا کرده  و این ولایت بطور کامل از حقوق و مزایای خودگردانی بهره مند بوده است. بنا بر این هیج دلیلی واقعی برای پیدایش این مناقشه در میان نبوده است. هنگام شروع این مناقشه جمعیت قره باغ 185 هزار نفر بوده که 74 درصد آنرا ارمانه و 25.2 در صدش را نیز آذربایجانی ها تشکیل داده است.

ارمنستان ضمن تلاش برای پیشبرد ادعاهای ارضی خود علیه کشور همسایه ابتدا نیروهای تجزیه طلب و تروریست در قره باغ کوهستانی را به رویارویی مسلحانه تحریک کرد و بدنبال آن هم خودش تجاوز مسلحانه به خاک آذربایجان را براه انداخت.

قره باغ کوهستانی تحت تصرف کامل نظامی تجزیه طلبان و نیروهای مسلح ارمنستان درآمد. آنها همه آذربایجانی ها – تقریبا 50 هزار نفر را از آن مناطق بیرون رانده و دست به تصفیه قومی زدند. همه این موارد با کشتارها و خشونت بمهراه بوده است. ساکنین شهر خوجالی یعنی آذربایجانی ها در معرض نسل کشی قرار گرفتند.

نیروهای مسلح ارمنستان ضمن اشغال قره باغ کوهستانی دست به اقدامات نظامی در اراضی خارج از محدوده قره باغ کوهستانی زده و هفت شهرستان بزرگ دیگر آذربایجان را نیز به تصرف خود  در آورده اند.

بدین ترتیب تا سال 1995 بیست در صد از اراضی آذربایجان ضبط شده و این سرزمینها تا بحال تحت اشغال نیروهای مسلح ارمنستان قرار دارد. در این اراضی همه چیز تخریب شده و به یغما رفته و با خاک یکسان و بیش از 900 منطقه مسکونی کوچک و بزرگ و حدود 600 دبستان و دبیرستان و 250 کانون پزشکی و همه موزه ها و آثار تاریخی و فرهنگی نابود شده است.

در جریان این مناقشه 30 هزار تبعه آذربایجانی جان باخته و بیش از 200 هزار نفر مجروح و معلول و هزاران نفر اسیر و یا گروگان گرفته ومفقود الاثر شده اند. قریب به یک میلیون آذربایجانی یعنی هر یک از هشت شهروند کشور از زندگی در سرزمین خود محروم مانده و این دیگر نهمین سال است که در اردوگاه چادری در شرایط فوق العاده اسفباری به سر میبرند. در این چادرها نسل کاملا جدیدی بدنیا آمده و پرورش یافته است.

 محال است که امروز در جهان دومین موردی را پیدا کنید که در آن یک کشور اراضی کشور دیگری را  اشغال نماید و در آنجا دست به تصفیه قومی گسترده یی بزند. متأسفانه جامعه جهانی در قبال این فاجعه سکوت و نظاره گری اختیار کرده است. مطالبات قانونی آذربایجان مبنی بر جلوگیری از تجاوزگران مورد حمایت واقع نمیشود.

نه سال پیش در 24 مارس سال 1992 شورای وزیران مشاوره امنیت و همکاری اروپا در نشست فوق العاده خود در هلسینکی تصمیمی مبنی بر برگزاری کنفرانس مینسک بمنظور  دستیابی به حل و فصل همه جانبه برای مناقشه ارمنستان-آذربایجان قره باغ کوهستانی اتخاذ کرده است. بدین طریق بنای یک نهاد بین المللی برای حل و فصل این مناقشه نهاده شده است. این تصمیمی که اختیارات و ساختار روند مذاکرات را مشخص کرده است حایز اهمیت فراوانی میباشد.

در سال 1993 شورای امنیت سازمان امنیت و همکاری اروپا چند بار مسئله اشغال سرزمینهای آذربایجان توسط نیروهای مسلح ارمنستان را مورد مذاکره قرار داده است. چهار قطعنامه – مورخ 30 آوریل و به شماره 822 و مورخ 29 جولای و به شماره 853  و مورخ 14 اکتبر و به شماره 874 و به تاریخ 11 نوامبر و به شماره 884 را به تصویب رسانده است.

در این قطعنامه ها شورای امنیت سازمان ملل قاطعانه خواستار خروج فوری و بدون قید و شرط نیروهای مسلح ارمنستان از اراضی آذربایجان و نیز ایجاد شرایطی برای بازگشت آوارگان و پناهندگان اجباری به مناطق اسکان دایم و سرزمینهای بومی خود شده است. سازمان ملل متحد بطور آشکار از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرده  و تعلق منطقه قره باغ کوهستانی به آذربایجان را به تأیید رسانده است. شورای امنیت همچنین حمایت خود را از فعالیتهای میانجی گری گروه مینسک مشاوره امنیت و همکاری اروپا اعلام کرده است.

ولی هیچ یک از این قطعنامه ها اجرا نشده است و شورای امنیت سازمان ملل متحد هیچ فکری برای اجرای قطعنامه های خود نیاندیشیده است.

در جریان نشست سران مشاوره امنیت و همکاری اروپا در ماه دسامبرسال 1994 در بوداپست تصمیمی مبنی بر تسریع فعالیتهای مشاوره امنیت و همکاری اروپا جهت حل و فصل مناقشه ارمنستان-آذربایجان قره باغ کوهستانی گرفته شده است. سران دولتهای عضو مشاوره امنیت و همکاری اروپا راه حل مرحله یی برای این مناقشه تشخیص داده و به رئیسان مشترک کنفرانس مینسک مشاوره امنیت و همکاری اروپا دستور داده اند تا موافقت نامه یی در خصوص توقیف مناقشه مسلحانه امضا شود. این موافقت نامه قرار بود رفع پیامدهای مناقشه برای همه طرفها را در بربگبرد و اساسی برای برگزاری کنفرانس مینسک باشد. همچنین تصمیمی در مورد استقرار نیروهای چند ملیتی مشاوره امنیت و همکاری اروپا برای تأمین صلح در منطقه مناقشه نیز اتخاذ شده بود.

در نشست لیسوبن سران سازمان امنیت و همکاری اروپا در ماه دسامبر سال 1996 فرمول مبنا برای حل و فصل مناقشه وضع شده بود. کلیه کشورهای عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا به جزء ارمنستان از سه اصل محوری بیانیه حمایت کردند. این اصول احیای تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و اعطای وضع حقوقی خودگردانی در سطح عالی به قره باغ کوهستانی در ترکیب جمهوری آذربایجان ضمن تضمین امنیت کل اهالی آن را در نظر میگرفت.

بدین ترتیب جامعه جهانی ضمن وضع پایه حقوقی برای حل این مناقشه به ایجاد نهادهایی برای انجام مذاکرات  مبادرت کرده و مأموریت ماینجیگران را نیز مشخص نموده است.

بعد از نشست لیسبون سازمان امنیت و همکاری اروپا، ریاست گروه مینسک را سه کشور بزرگ جهان یعنی روسیه، ایالات متحده آمریکا و فرانسه بر عهده دارند. ما نسبت به این کشورها امیدهای زیادی داشتیم و فکر میکردیم که این مناقشه در سایه تلاشهای آنها حل و فصل و تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان احیا خواهد شد و آوارگان به محل سکونت دایم خویش باز خواهند گشت. ولی متأسفانه این موارد تحقق نیافته است. ارمنستان هیچ یک از تضمیمات متخذه از سوی سازمان ملل متحد و سازمان امنیت و همکاری اروپا را اجرا نمیکند.

رؤسای مشترک گروه مینسک سه پیشنهادی برای حل و فصل مناقشه ارمنستان-آذربایجان قره باغ کوهستانی ارایه  داده اند. نخستین پیشنهاد آنها که در ژوئن سال 1997 ارایه شده بود حل و فصل مجموع  و پیشنهاد دوم ارایه شده در اکتبر سال 1997 نیز راه حل مرحله یی برای این مناقشه در نظر میگرفت. در ماه نوامبر سال 1998 نیز رئیسان مشترک پیشنهاد جدید و سومی را تحت عنوان "دولت مشترک" ارایه دادند.

در حالیکه برخی از مفاد این پیشنهادات با اصول و موازین حقوق بین الملل مغابرت داشت. آذربایجان پیشنهادهای اول و دوم رؤسای مشترک را بعنوان اصلی برای پیشبرد مذاکرات پذیرفته است. این پیشنهادها اصل تمامیت ارضی آذربایجان را بصورت کامل تضمین نمیکردند. حتی در چنین شرایطی نیز ارمنستان از پذیرش این پیشنهاد ها سر باز زد و بطور آشکار موضع غیرسازنده یی اتخاذ کرد.

پیشنهاد "دولت مشترک" رؤسای مشترک را ما نپذیرفتیم. در مفهوم "دولت مشترک" که فاقد هر گونه پشتوانه حقوقی و بین المللی میباشد، به قره باغ کوهستانی بمنزله یک کشور و اراضی مستقلی نگریسته میشود و وضع حقوقی "دولت مشترکی" که به آن اعطا میشود دارای حقوق مساوی با آذربایجان است. این پیشنهاد در مغایرت کامل با موازین و اصول حقوق بین الملل است. آذربایجان را از یخشی از اراضی خود محروم میکند و عملا به اشغال سرزمینهای آذربایجان توسط ارمنستان جنبه مشروعیت میبخشد.

ما معتقدیم که رئیسان مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا ضمن پیروی از  اصول حقوق بین الملل قرار بود تحرک مؤثرتری در روند مذاکرات ایجاد و در راستای حل و فصل سریع مناقشه و احیای تمامیت ارضی آذربایجان و بازگشت آوارگان به محل سکونت خویش تلاش نمایند. اینکه وضع خودگردانی در عالی ترین حد ممکن در قلمروی آذربایجان  به قره باع کوهستانی که بخش جدایی ناپذیر آذربایجان میباشداعطا شود ممکن بنظر میرسد.

متأسفانه رؤسای مشترک عمدتا به فعالیتهای میانجی گری پرداخته و تأثیر مقتضی مطابق با اصول حقوق بین الملل را بر روند مذکرات اعمال نکرده اند. امیدهایی که در نمونه کشورهای ایالات متحده آمریکا و فرانسه به رهبران گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا بسته بودیم هنوز نتایج دلخواهی را در بر نداشته است.

بنا بر ابتکار دولت ایالات متحده آمریکا دیدارهای مستقیمی بین رئیسان جمهور ارمنستان و آذربایجان از آوریل سال 1999 در واشنگتن آغاز شده است. ظرف مدت گذشته ما با رئیس جمهور کوچاریان ملاقاتهای متعددی در ژنو، مسکو، استانبول، پاریس، مینسک، داووس و یالت و نیز در منطقه مرزی کشورمان داشته ایم.

در جریان گفتگوها با رئیس جمهوری ارمنستان ما عمدتا مشغول جستجوی مصالحه های قابل قبول برای طرفین جهت حل و فصل مسالمت آمیز و سریع مناقشه و ایحاد صلح پایدار درازمدت بین ارمنستان و آذربایجان بوده ایم. مایلم اعلام کنم که در اواخر سال 1999 نزدیک بود که ما به مصالحه برسیم. ولی ارمنستان بزودی از توافقات بدست آمده عقب نشینی کرد.

در جریان مذاکرات سخت طرف ارمنستانی همواره موضع غیر سازنده سرسختی اتخاذ کرده و امروز نیز از این موضع پیروی میکند. از آنجایی که ارمنستان بیست درصد خاک آذربایجان را اشغال کرده و در مذاکرات از این برتری استفاده میکند ما نمیتوانیم با ارمنستان به توافق برسیم. ارمنستان تلاش میکند تا به هر نحوی شده بخشی از خاک آذربایجان را جدا و بخود الحاق نماید و یا وضع حقوقی دولت مستقلی برای قره باع کوهستانی بدست بیاورد.

متأسفانه رؤسای مشترک گروه مینسک سازمان امنیت وهمکاری اروپا از مذاکرات مستقیم ما اطمینانی برای خودشان کسب کرده و موضع نظاره گر غیر فعالی اتخاذ و فعالیتهای خود را تا مرز اصل "هر چه که رئیسان جمهور در باره آن به توافق میرسند برای سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز مقبول میباشد " خلاصه کرده اند.

ولی ما بر این باوریم که دیدارهای مستقیم ریئیسان جمهور جایگزینی برای فعالیتهای رؤسای مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا نمیشود. کاملا برعکس، این دو بایستی بصورت متقابل مکمل یکدیگر بوده و حصول پیشرفت در مذاکرات برای حل و فصل نهایی مناقشه راتضمین نمایند.

طبق موازین و اصول حقوق بین الملل و آئین نامه سازمان ملل متحد همه و مخصوصا سازمان امنیت و همکاری اروپا که متقبل حل این مناقشه شده است موظف به رعایت اصول تمامیت ارضی هر کشور مستقل عضو سازمان ملل متحد و تغییر ناپذیری مرزهای آن هستند. سازمان امنیت و همکاری اروپا و گروه مینسک آن بایستی پایبندی عمیقی نسبت به این اصول داشته باشند و هر گونه مساعدتی را برای اجرای مجدانه آن انجام بدهند.

شرایطی که امروز در روند مذاکرات پیش آمده است زمینه خطرناکی را در روابط بین الملل بوجود میاورد.

جامعه جهانی بحای اینکه رعایت جدی موازین و اصول حقوق بین الملل و تقویت این اصول را تضمین نماید عدم قاطعیت از خود نشان میدهد. موازین و اصول بنیادین حقوق بین الملل از قبیل مصونیت تمامیت ارضی و عدم تغییر مرزها زیر سؤال میرود و بدین وسلیه بخاطر صد هزار ارمنی مقیم قره باغ  کوهستانی جمهوری آذربایجان پایه های حقوق و رویه بین الملل که طی دهها سال شکل گرفته است متزلزل میشود. صلح و ثبات و امنیتی که در نتیجه شناخته شدن تجاوز نظامی بدست آمده است نمیتواند پایدار و دایمی باشد.

من ضمن شرح تاریخچه اوضاع پیش آمده در مناقشه ارمنستان-آذربایجان قره باغ کوهستانی بیان میدارم که آذربایجان نسبت به صلح و اجرای آتشبس حاصله در ماه می سال 1994 صاق است. ما منبعد نیز برای حل و فصل کامل مناقشه از راه مسالمت آمیز تلاش خواهیم کرد.

در عین حال گمان میکنم که گفته های من میتواند تصوری در شما ایجاد کند که ما در چه وضع سختی قرار داریم. از اینرو من ضمن خطاب به رئیسان مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا – به روسیه و ایالات متحده آمریکا و فرانسه – از آنها دعوت میکنم تا بر تلاشهای خود برای رفع مناقشه مسلحانه و ایجاد صلح پایدار بیافزایند.

نیازی به اثبات این نیست که آذربایجان بعنوان کشوری که 20 در صد از اراضی آن تحت اشغال قرار دارد و صدها هزار نفر از شهروندانش در چادرها سکونت دارند از همه بیشتر در رفع مناقشه و دستیابی به صلح ذینفع است. بدیهی است که ایجاد صلح بین ارمنستان و آذربایجان از اهمیت استثنایی هم برای استقرار صلح و هم برای ایجاد آرامش در سراسر قفقاز جنوبی برخوردار است.

ما با امیدهای فراوانی به این دیدار آمده ایم و انتظار داریم تا رؤسای مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا یعنی روسیه و ایالات متحده آمریکا و فرانسه تلاشهای فعالتری خواهند داشت و همچنین جمهوری ارمنستان نیز موضع سازنده یی اتخاذ خواهد نمود.

از توجه شما سپاسگذارم.

نشریه "آذربایجان" مورخ 4 آوریل سال 2001 

© aliyev-heritage.org