Азербайжан республикасының Президенті Гейдар Алиев, Лиссабонда өткен ОБСЕ саммитінде сөйлеген сөздері - 2-ші желтоқсан, 1996-шы жыл

Құрметті басшы мырза!

Ханымдармен мырзалар!

Мемлекет және өкімет басшыларына, Жоғары кездесуіміздегі барлық қатысушыларына шын жүректен сәлем беріп жатырмын. Осы кездесудің Еуропада қауіпсіздікпен ынтымақтастықтың күштейуінде маңызды кезең болатынына үміттенемін.

Еуропа материгінде халықтармен өлкелер арасында қарама-қатынастардың заңы мен гуманитар принциперінің жоғары стандарттарын айқындаған Хелсински актының Нәтижесінде қол қойылғанынан жиырма жылдан астам уақыт өткен.

Осы кезеңде дүниеде негізді жақсы өзгерістер болған, жаңа тәуелсіз мемлекеттер ортаға келген, азаттық және демократия идеялары барлық Еуропа материктерінде, оның шекараларынан өте ұзақтарда өкім принциптеріне айналған.

Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, мемлекеттердің суверендігін, аймақ бүтіндігін және шегараларының бұзылмауын қолдау, қақтығыстарды бейбітшілік жолымен шешу, адам құқықтарын және негізгі азаттықтарын қорғау жөнінде ЕБҚҰ-ың әрекеті осы өзгерістердің барысында және характеріне үлкен әсер еткен еді.

Уақыт ЕБҚҰ-ның өмірінде, нәтижелі ұйым екендігін дәлелдеген еді және біз ұйымымыздың өткен жолы, оның Жалпыеуропамен дүние процестерінде берген күшті сыйлықты жоғары бағаландырамыз.

Өз тәуелсіздігін алған, демократиялық құқықты мемлекет құру, нарық экономикасын қалыптастыру жолын тұтқан Азербайжан халқы ЕБҚҰ-ың әрекетті көмегін әрқашанда сезіп жатыр.

Өтпелі дәуірдің объектив қиындықтарына, зорға қызықтырылғанымыз соғыстың нәтижелеріне қарамай, біз мемлекет тәуелсіздігімізді күштендіріп жатырмыз. Негізді саяси экономика реформаларын орындап жатырмыз.

Азербайжанда саяси плюрализм, көппартиялы система, сөз, діни сенім азаттығы сияқты демократиялық принциптерін қайта қалыптастырды. Жалпыұлттық референдумы жолымен тәуелсіз Азербайжанның алғашқы демократиялық Конституциясы қабылданған, көппартиялы негізінде республиканың жаңа парламенті сайланған.

Экономиканың еркін болуы, мемлекет мүлкінің кең масштабта жекеленуі, ауылшаруашылык секторының реформасы, сонымен қатар еш бір шек қойылмастан алып-сату құқығымен топырақтың жеке мүлікке берілуі табыспен орындалып жатыр.

Азербайжан экономикасына сыртқы инвестиялар үшін мол мүмкіндіктер ашылған еді. Каспи теңізінің Азербайжан секторында энергетика ресурстарының бірлікте өнімі туралы дүниенің ең үлкен мұнай организацияларымен көпмилярдтық келісімдер жасалған еді.

Тәуелсіз демократиялық мемлекеттердің Дүние Бірлігіне Азербайжанның саяси және экономикалық жағынан қосылуы жолы Азербайжан халқының өмірлік табысына қатысты және біздің осы стратегиялық жолымызға ЕБҚҰ-ың басқа халықаралық организациялардың және демократикалық білімжетілдіруді бұдан кейін де қолдайтынына біз сенімдіміз.

Ханымдармен мырзалар!

Регионалдық қақтығыстар, соғыс ұлтшылдықтың және сепаратизмнің артуы, халықаралық терроризм біздің аймағымызға бейбіт, табысты дамуы үшін ашық түрде қауіп төндіріп отыр.

Көптеген халықтар, сонымен қатар өткен совет республикаларында, Кавказ халықтары қанды соғыстарға қатыстырылған еді. Осы соғыстар адамдардың жалпылай қырылуы, етникалық тазалау, миллиондаған адамның қашқын болуы, тәуелсіз мемлекетердің аймақтарының жаулап алынуымен нәтижеленген. Сол үшін де ЕБҚҰ Еуропа материктерінде жалпы қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуі үшін әлі де жетерінше көп жұмыстар істеуі керек.

Сіз білгендей, Армения Республикасы Азербайжанның жері Таулық Қарабақты өз қолына алу мақсатымен республикамызға қарсы шабуыл жасаған еді.

Осы шабуыл нәтижесінде Азербайжан аймағының жиырма пайызы Армения Республикасының қарулы күштері тарапынан жаулап алынған. Біздің отандастарымыздың жиырма мың адамдан астамы өлтірілген, жүз мыңнан артық адам жараланған немесе мүгедек болған, алты мың адамы тұтқынға алынған. Бір миллионнан көп Азербайжандықтар, яғни өлкеміздің тұрғындарының шамамен он бес пайызы қашқын болған. Олар, қысты шайла қалашықтарында шыдамсыз жағдайда өткізуге мәжбүр болғалы төрт жыл болды.

Жаулап алынған аймақтарда 700-ге жуық қаламен ауыл, сонымен қатар аурухана, мектеп, тұрғын үй, Азербайжан халқының тарихи және мәдениет ескерткіштері бұзылған, өртенген, таланып кеткен.

ХҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қабылдаған төрт резолюциясында және оның басшысының алты баяндамасында Азербайжанның жаулап алынған барлық аймақтарынан Армения қарулы күштерінің тезарада, толығымен және белгісіз-шартсыз шығарылуы, қашқындармен көшкіндердің өз жерлеріне қайтуы талап еділіп жатыр. Сол құжаттарда республикамыздың суверендігімен аймақ бүтіндігі, таулық Қарабақтың Азербайжан Республикасына қатысты екендігі дәлелденіп жатыр. Бірақ Армения Республикасы барлық осы шешімдерге қарсылық білдіріп жатыр.

ЕБҚҰ-ың 1992-ші жылда құрылған Минск тобы Армения-Азербайжан қақтығысының бейбіт жолымен шешілуі үшін аз жұмыс істемеген. Оның іс-әрекеті және Ресей Федерациясының жақын қатысуына бола 1994-ші жылдың май айында атыс тоқтатылу келісімі шешілген еді.

Атыстоқтатылу режимін ұзын уакыт орындау біздің бейбіт қалауымызды жариялағанымыздың белгілері. Атыстоқтатылуы өзгермей жалғасқан келісімдер процесін туралауына мүмкіндік берген, қақтығыстың жойылуы үшін көрсетілген іс-әрекеттердің сенімді іргетасына айналған еді және Азербайжан тарапы бейбіт келісіміне қол қойылғанға дейін осы режимді орындау ниетінде.

Армения- Азербайжан қақтығысын тез арада тоқтату ЕБҚҰ-ың бейбітшілік қорғаған көпұлтты күштерін болдыру мақсатымен 1994-ші жылда ЕБҚҰ-ың Будапешт Жоғары кездесуінде қабылданған шешімдерге біз толығымен қолдаушы болғанбыз.

Будапештте Жоғарғы кездесуінен кейін Минск тобы рамасында келісімдер процесі интенсивдескен еді. Біз сонымен қатар президенттердің өкілеттері дәрежесінде Армениямен тікелей екітарапты келісімдер каналын құрып, соғыс тұтқындарымен кепiлге алынғандарды қарсылықты босатқанбыз.

Осы жылдың сәуір айында Люксембургте Армения Республикасымен Азербайжан Республикасы президенттерінің бірге берген мәлімдемелері қақтығыстың жойылуы бағытында маңызды қадам еді. Сол мәлімдеме негізінде жақтардың қарулы қақтығыстарға халықаралық принциптермен нормалар негізінде соң қою максимумын жариялаған Армения- Азербайжан бірге алғашқы құжаты.

ЕБҚҰ-ың мемлекет басшыларымен барлық басқа деңгейлерде менің жеке кездесулерім кезiнде біз кеңінен маслихаттар апарған, Армения- Азербайжан қақтығысын жою оптимал, қарсылықты жағымды әдістерін іздегенбіз.

Құрметті мемлекет және өкімет басшылары, Лиссабон Жоғарғы кездесуі кезеңінде мен Сізге хат жолдағанмын, ол жерде ЕБҚҰ-ың принциптеріне, ХҰҰ уставына және барша тарапынан қабылданған халықаралық құқық нормаларын шынымен орындау негізінде қақтығыстың жойылу әдісін ұсынған едім. Осы ұсыныста барлық тараптардың қызығушылығы назарға алынған.

Жүйеге салынған осы компромисті әдісі төмендегі құрылған бөліктерден тұрады: Азербайжан Республикасының аймақ бүтіндігі, Азербайжан Республикасы құрамында Таулық Қарабақтың барлық тұрғындары үшін қауіпсіздіктің қамтамасыздығы. Осы әдіс халықаралық жәрдем ететіндер тарапынан қолданып жатыр ол ЕБҚҰ-ың қазіргі басшысының 1996-шы жылдың ақпан айында қақтығыс аймағында болған кезде ұсынған көптеген принциптеріне ұқсас келеді.

Бірақ өкінішке орай, Армения Республикасы ХҰҰ жарғысына, ЕБҚҰ-ың принциптеріне, халықаралық құқыққа негізделген қандайда бір шешімнің қабыл болынуынан бас тартуды жалғастырып жатыр.

Ол, Азербайжан Республикасының аймақ бүтіндігін танудан бас тартып жатыр, шабуылдың нәтижелерін заңды етуге, Азербайжан Республикасының Таулық Қарабақ аймағы үшін тәуелсіздік статусын алуға және сол аймақты Арменияға қосуға әрекет жасап жатыр.

Таулық Қарабақпен байланысты Армения- Азербайжан қақтығысының бастаған уақытынан бері дүниеде көптеген үлкен оқиғалар болған еді. Өткен совет мекенінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер құрылған еді, олардың арасында Азербайжан Республикасы да бар еді. Мемлекеттеріміздің суверендігі, шегараларының дербес құқықтығын және аймақ бүтіндігін барлық Дүние Бірлігі дәлелдеген еді.

Осы принциптер қандайда бір жағдайда бұзылуы бейбітшілік және тұрақтылық орнауына кедергі жасап жатыр, қарсытұруды күштендіріп жатыр, халықтардың тыныш және бақытты келешегіне сенім артқан үміттерін жоққа шығарып жатыр.

Таулық Қарабақ тәуелсіздігі туралы заңсыз талаптар халықаралық заңның барша тарапынан қолданған нормаларымен бір жерге симайды. Біз сол талаптарына еш қашан келіспейміз, біз Азербайжан аймағында екінші бір армян мемлекетінің құрылуына жол бере алмаймыз.

Армян тарапы, артық, түсінулері керек, оның бастаған және сегіз жыл болды жүріп жатқан қақтығыс Азербайжан халқын өте үлкен пәлекеттерге және қиындықтарға әкеліп соққаны сияқты армян халқын да қиын жағдайға душар еткен.

Қақтығыстың ХҰҰ уставы ЕБҚҰ-ың принциптерімен халықаралық құқық негізінде жойылуы аз бір уақыт мерзімінде Армениямен Азербайжан арасында ұзын уақыт мықты бейбітшілік орнауына мүмкіндік беретініне, армян және Азербайжан халықтары арасында жақсы қатынастарды орнататынына, Таулық Қарабақтың барлық тұрғындары үшін ең оңай жағдай тудыратынына сенемін. Қақтығыстың жойылуы Закавказияда табысты экономикалық бірге жұмысты қамтамасыз етеді, республикаларымызда әлеуметтік-экономика міндеттерін табыспен орындауға, демократияның және азаттықтың жемістерінен толығымен пайдалануға мүмкіндік туғызады.

Біз соғысты қаламаймыз, біз бейбітшілікті қалаймыз. Мен Арменияның президенті Левон Тер-Петросян мырзаға, барлық армян халқына бейбітшілікке және біргежұмысқа өтінішпен шақырамын.

Мен ЕБҚҰ-ың Лиссабон Жоғарғы Кездесуінің қатысушысы болған мемлекет және өкімет басшыларына қарап олардан Еуропада жылдам және тасталқан ететін аймақтық қақтығыстардан бірі болған Армения- Азербайжан қақтығысының тезарада жойылуы үшін бар күштерін аямауын өтінемін.

Материгімізде бейбітшілік, тұрақтылық және халықтың бақытты болуы үшін барлық шараларды көру біздің қасиетті парызымыз.

 

Ықыласпен тыңдағандарыңыз үшін ризашылығымды білдіремін.

«Азербайжан» газеті, 3 желтоқсан 1996-шы жыл.