Азербайжан республикасының президенті Гейдар Алиевтің Азербайжанмен Қазақстан делегациясы өкілдерінің кездесуіндегі сөйлеген сөзі - Президент Сарайы, 16 қыркүйек 1996-жыл

Мен алдымен дост Қазақстанның президенті құрметті Нұрсұлтан Назарбаев мырзаны және оны қолдайтын қауымды, Азербайжанға ресми мемлекеттік сапарына менің шақыруымды қабыл етіп келгені үшін шын жүректен алғыс айтамын. Қазақстанның президентінің Азербайжанға осы алғашқы сапары Қазақстанмен Азербайжан арасында, екі егеменді, суверендік мемлекет арасында қарымқатынастардың одан да табыспен дамуы үшін негіз болатынына сенімімді білдіремін.

Жүргізетін сұхбаттарға эксперттеріміз, министрліктеріміз, жоғары мекемелеріміз тарапынан дайындалған мәселелердің үлкен бір пакеті талқыланады. Қазақстанның да Азербайжанның да қызығушылығын арттырған осы мәселелердің назардан өткізілуі және талқылануы үшін қатынастарымыздың одан да табысты дамуын қамтамасыз етеді, республикаларымызға, халқымызға пайдалы болатынына сенетінімді білдіргім келеді.

Азербайжанның көне тарихы, халықтарымыздың терең тарихи тамырын, тіліміздің, дініміздің, салт дәстүріміздің жалпы екендігін назарға алып, сонымен қатар ғасырымыздың басынан бастап Қазақстанмен Азербайжан арасында экономикалық қатынастардың дамығанын негіз деп санап Қазақстанмен қатынастарға үлкен маңыз береді.

Енді, Қазақстанмен Азербайжан егеменді, суверен мемлекеттер болған бір кезде қатынастарымыз сапалы жаңа характер және осы қатынастарды тереңдету, дамыту үшін үлкен жағдайларымыз және қажеттілігіміз бар. Азербайжан бұған қызығушылық көрсетеді, сол үшін де мен Қазақстан мемлекет басшысының сапарын болғанша шын жүректен қабылдадым және қатынастарымыздың перспективасы тұрғыдан осы сапарға үлкен үміт артамын.

Азербайжанның жағдайының дәрежесі белгілі. Жақын арада Азербайжанның мемлекет егемендігін алуының 5 жылы толады. Осы кезең Азербайжан үшін ауыр және қиын бір кезең болған еді. Арменияның 1988 ші жылда бастаған әскери шабуылы барлық осы заман ішінде жалғасқан еді.

Осы шабуыл нәтижесінде Азербайжан аймағының 20 пайызы жаулап алынған, сол топрақтардан Азербайжанның бір миллиондан көп тұрғыны зорлықпен қуылған еді, олардың көбісі өте ауыр жағдайда, көпшілігі шатырларда тұрып жатыр. Армения Азербайжан қақтығысы өлкемізге өте үлкен моральдық және материалдық зиян берген еді.

Бірақ, бұлардың барлығына қарамастан, Азербайжан мәселенің бейбіт жолымен шешілуінің тараптары және осы негізде 1994-ші жылдың мамыр айында Армениямен достасу туралы келісім шартқа қол қойған. Біз екі жылдан көп астам соғыс режимінде тұрып жатырмыз. Біз мұны әрекеттеріміздің ең керекті нәтижесі деп есептейміз және кезеңінден толығымен достыққа ие болу үшін қолдауға тырысып жатырмыз.

Бұл мәселе басқа басқа мемлекеттердің, ЕБҚҰ ұжымының қатысуымен Минск тобы рамкасында сұхбаттар жүргізіліп жатыр. Азербайжан жаулап алынған аймақтарының азат етілуі, зорға қуылған халықтың өз тұрған жерлеріне қайтарылуы шартымен және осы жағдайда Таулық Қарабаққа Азербайжан мемлекеті қарамағында ең жоғары автономиясының берілуін өз мойнына алуымен бейбітшілікке ие болуға шақырады.

ЕБҚҰ Минск тобы рамкасында, басқа басқа өкілдеріміз арқылы жүргізілген сұхбаттар және менің өзім Армения басшыларымен жүргізген әңгімем барысында, бізді біршама алға жүргізсе де, өкінішке орай, Армения тарапынан қазірше конструктивке жат саясатты осы ұсыныстарды орындауымызға мүмкіншілік бермейді. Осымен қатар, біз қақтығысты бейбітшілік жолымен шешілуі үшін әр жағдайда жеңілдікке және келісуге ие бола алатындығымызға сенетінімді білдіремін.

Азербайжан өзінің барлық көршілерімен бейбітшілік жағдайында өмір сүргісі келеді, Біз Грузиямен, Иранмен, Түркиямен, Ресеймен жақсы, тыныш қатынастар туғызғанбыз. Егер Армениямен қақтығыс Азербайжанның алға жүргізген шарттар негізінде шешілсе, онда онымен де бейбіт және табысты экономикалық жағдай туғызу мүмкін. Кавказда мұндай жағдай барлық Закавказяның Орта Азиямен сонымен қатар Қазақстанмен экономикалық жұмыс жүргізілуінің бұдан кейін де дамуы үшін жақсы нәтиже береді.

Құрметті Қазақстан президенті, қадірлі досымыз, бауырымыз Нұрсұлтан Назарбаев, Азербайжан қауымдастығына, Сіз Армения Азербайжан қақтығысының шешілуіне әрдайым қызыққансыңыз, бұл белгілі. Бес жыл бұрын Ресей президенті Борис Елцинмен Азербайжанға келгенсіз, Бакуде, Гәнжәдә, Карабахта, Арменияда болдыңыз, Ресей, Казахстан, Азербайжан және Армения президенттерінің бірге жақсы баяндама берулеріне ие болдыңыз.

Кейін бұл баяндама Железноводскіде ресми болды, бірақ орындалмады. Сіз білесіз, Таулық Қарабақтың төбесінде Азербайжан вертолеты атып түсірілді. бұл кезде республикамыздың танынған азаматтары, сонымен қатар Қазақстан өкілдері, оның ішінде министр көмекшісі қызметін атқарған министір көмекшісі қайтыс болды. Президент Нұрсұлтан Назарбаев 1992 ші жылдың тамыз айында Алматыда Азербайжан және Арменияның сыртқы істер министірлері де кездесті. сол кезде меморандымға қол қойылғаны белгілі. Өкінішке орай, ол да орандалмады.

Мұнымен де ЕБҚҰ Минск тобы, АҚШ, Ресей, Түркия сияқты үлкен мемлекеттер және басқа мемлекетермен қатар, Қазақстан және ерекше оның президенті қақтығыстың шешілу мәселесінен тыс қалған жоқ, керек десең оның өз өлкесінің ішінде ішкі қақтығыстар бар екендігін айтқым келеді.

Мұны Азербайжанда жоғары бағалайды. Енді Азербайжан мәселенің тыныштықпен шешілуіне тырысқан кезде президент Нұрсұлтан Назарбаевтің кеңестері, ұсыныстары өз пайдалы ролін ойнай алады. Мен бүгінгі күнге дейін орындалған жұмыстарға бола Қазақстанның президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа алғысымды айта отырып осы мәселелермен бірге шешілетініне күмән ететінімді айтқым келеді.

Осымен қатар, соңғы бес жылда Арменияның өлкемізге қарсы шабуылы Азербайжанның керек десең ішкі саясатын да мазалаған еді. Ішкі саяси жағдай бірқалыпты емес еді, әкімшілік ауыстырылып жатқан еді, өзі де қарулы жолмен, 1993-ші жылдың маусым айында Азербайжан отан соғысы жағдайында еді, басқа басқа қарулы топтар, ұжымдар жұмысты қарулы қарсытұру жағдайына әкеліп соққан еді. Азербайжан шынында да бірнеше аймақтарға бөлінген еді. Сол кезде халық мені Бакуге шақырды, сол кезде тудырылған ауыр жағдай өте қиын шешілді.

Сол кезден үш жыл өтті. Осы уақытта басқа басқа қарулы бірлестіктер әкімшілікті дөрекі жолмен төңкеру ұмтылыстарынан қол тартпады. Осы ұмтылыстар халықтың күшімен жойылды. Енді Азербайжанда ішкі саяси жағдай бірқалыпты, республиканың құқықтарынан тыста өмір сүріп жатқан басқа- басқа кісілер Азербайжан халқы тарапынан қолданылатын құқықты әкімшіліке қарсы қарулы салт дәстүрін мүмкін екендігі туралы ойлайды.

Репсубликаның ішіндегі жағдайдың бірқалыпты болдырылуы өткен жылдың қараша айында халықтық референдум жолымен егеменді Азербайжанның алғашқы конституциясын қабылдауға, ел парламентіне демократиялық сайлаулар өткізуге мүмкіндік туды. Енді Азербайжанда экономикалық өркендеу жолында жұмыстар жүргізіліп жатыр, мүлік пен жер жеке меншікке беріліп, ойланылған, «жер кодексі бойынша құқық» қабылданып, жер ресурстарынан оданда табысты қолданылуы үшін басқа мемлекет жұмыстар да жүргізіліп жатыр.

Еліміз демократиялануда, нарық экономикасын одан да кеңейту, шетелдік инвестицияларды қызықтыру жолымен жүріп жатыр. Каспи теңізінің Азербайжан секторындағы мұнай қойнауларын бірге қолданылуы туралы келісімшартқа қол қойылған еді. 

Бұлардың барлығы Азербайжанда толығымен жаңа бір жағдай болдырып жатыр. Мұндай бір жағдайда көрші мемлекеттермен, әсіресе Қазақстанмен жұмыс істеуді кеңейту және тереңдету үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Мен құрметті Нұрсұлтан Назарбаевтің Мемлекетаралық тауар айналымымыз қанағатсыз деп есептейтін, оның дәрежесін көтеру керек пікіріне қосыламын.

Бакуде өткізілген кездесулер және жүргізілген кездесулер, қол қойылатын құжатар бұған жәрдем ететініне мен кәміл сенемін.

Мен тағы бір мәселеде Қазақстан президентінің пікіріне қосылатыным, Каспи теңізі мемлекеттеріміз арасында бірге жұмыс үшін өте жақсы жағдай және қазір теңіздің берген мүмкүншіліктері Каспи аймағы мемлекеттердің барлығының, сонымен қатар Азербайжанның және Қазақстанның пайдасы үшін табысты қолдану мүмкіншілігі. Осы тұрғыдан біздің көзқарастарымыз бір біріне ұқсас келеді, осы бағытта бұдан да алға бара алатынымызға және табысты болаалатынмызға сенемін.

Транскавказ магистралы туралы Түркменістан, Өзбекістан, Грузия және Азербайжанның қол қойған құжаттарға келсек, олар жұмыс істеп жатыр. Осы келісімшарттар Еуропа Одағы тарапынан мақұлданған, \"Трасека\" жоспары бойынша біршама транспорт бөлінген. Орталық Азияны Еуропамен қосу үшін осы магистралды өте көп керекті есептеймін және Қазақстанның оған қосылуы туралы президент Нұрсұлтан Назарбаевтің баяндамасын үлкен ризашылықпен қарсылаймын.

Енді, табысты болған Орта Азия Економикалық Одағына Азербайжанның қосыла алатыны туралы Қазақстан басшылығының ұсынысы Азербайжан үшін де үлкен қызығушылық тудыруда және осы мүмкіншіліктен пайдалану үшін қадам басуымыз керек екенін түсінемін.

Мемлекеттеріміз арасында экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени байланыстарды кеңейту үшін көптеген басқа мүмкіншіліктер де бар деп есептеймін. Қазақстан сияқты, Азербайжан да барлық халықаралық ұжымдардың мүшесі, республикамыз осы ұжымдарда белсенді жұмыс жүргізіп жатыр, халықаралық өмір, халықаралық саяси мәселелерінде, басқа басқа өлкелерде болған процестер туралы өлкелеріміз бірдей көзқараспен қарайды. Мен президент Нұрсұлтан Назарбаевқа, Азербайжан бұдан былай осы жолды жалғастыратынына кепіл бере алам.

Мемлекеттеріміздің ТМД-ға қосылғаны менің пікірімше, өте маңызды жағдай. Азербайжан да Қазақстан да осы ұжымдарды бұдан табысты, оған қосылған барлық мемлекеттердің пайдасы үшін жұмыс атқарған, барған сайын одан көп құқықты тараптас болу, қарым-қатынас формасын алуы үшін тырысып жатыр. ТМД, керек десең оның құрылуында және керек десе жұмысының табысты бағытта болуында Қазақстанның ролін жоғары бағалаймын. Азербайжан да өз тарапынан барлық жағдайларды жасаған және өзінің осы ұжымға қосылуы табысты және пайдалы екендігін көріп жатыр.

Бір сөзбен айтсақ, президент Нұрсұлтан Назарбаевтің республикамызға сапарының дайындығы, басқа да кездесулеріміз табысты өткізуге, барлық құжаттардың қол қойылуына ықпалын соғар деп ойлаймын.

\"Гейдар Алиев Егемендігіміз өмірлік\" (сөйлеген сөздер, баяндамалар, интервюлер, хаттар, ұсыныстар, қауылылар) - Азернешр, Баку -1998, бет, 307-311.