روابط آذربایجان و ایران

                                                                                                                

پیشینه روابط: روابط آذربایجان و ایران از ریشه های تاریخی عمیقی برخوردار است. دو ملت در طول تاریخ در کنار هم زیسته اند. ملتهای ایران و آذربایجان هر دو جزو جهان اسلام هستند. روابط علمی، معنوی و فرهنگی در طول تاریخ این دو ملت را بهم پیوند داده است. در پی انعقاد عهدنامه گلستان بین ایران و روسیه در سال ١٨١٣ و عهدنامه ترکمن چای در سال ١٨٢٨، آذربایجان به دو قسمت تقسیم گردیده و بخش اعظم آن جزو ایران قرار داده شده است. در حال حاضر بیش از ٣٥ میلیون آذربایجانی در جمهوری اسلامی ایران سکونت دارند. جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران مرز مشترکی بطول ٧۶٥ کیلومتر دارند. نظر به این موارد، جمهوری آذربایجان بدنبال توسعه روابط دوستی و برادری با جمهوری اسلامی ایران است.

روابط سیاسی دوجانبه: ایران در تاریخ ٢٥ دسامبر سال ١٩٩١ استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخته است. روابط دیپلماتیک بین دو کشور در تاریخ ١٢ مارس سال ١٩٩٢ ایجاد گردیده است. قبل از برقراری روایط دیپلماتیک نیز هر دو طرف علاقمندی خود را به ایجاد روابط نشان داده اند.  در سال ١٩٩۰ علی اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور ایران و در ماه دسامبر سال ١٩٩١ نیز علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران در سفری در آذربایجان به سر برده اند. سفر ولایتی بیشتر در رابطه با میانجی گری ایران در حل مناقشه ارمنستان-آذربایجان قره باغ کوهستانی صورت گرفته است. این میانجی گری بدلیل اقدامات اشغالگرانه ارمنستان مثمر به ثمر واقع نشده است. در تاریخ ٨ می سال ١٩٩٢ وقتیکه سران آذربایجان سرگرم مذاکره با طرف ارمنی در تهران بوده، واحدهای نظامی ارمنی شهر شوشا را به اشغال خود در آورده است. بدنبال روی کار آمدن جنبش جبهه خلق آذربایجان در سال ١٩٩٢ مرحله متفاوتی در روایط ایران و آذربایجان شروع شده است. این مقطع (سالهای ١٩٩٣-١٩٩٢) بعنوان دوره تشنج بین طرفین محسوب میشود.

با روی کار آمدن حیدر علی اف در آذربایجان در سال ١٩٩٣ از سیاست حسن همجواری و همکاری با ایران پیروی و در نتیجه روابط تیره دو کشو عادی شده و رو به توسعه نهاده است. حیدر علی اف هنوز در دوره رهبری خود به نخجوان در سالهای ١٩٩٣-١٩٩۰ روابطی با سران ایران ایجاد کرده بود. وی به منظور تأمین نیازهای نخجوان که تحت محاصره ارمنستان بوده، به ایران سفر کرده ومذاکراتی مقتضی را با رهبری ایران انجام داده است. حیدر علی اف در جریان سفر خود به ایران بعنوان رئیس مجلس عالی جمهوری خودمتخار نخجوان در ماه اوت سال ١٩٩٢ گفتگوهایی با سید علی خامنه ای رهبر دینی ایران، رفسنجانی رئیس جمهور و علی اکبر ولایتی وزیر خارجه آن کشور داشته است. در این سفر موافقت نامه هایی در خصوص همکاریهای دو طرف و کمک رسانی ایران به نخجوان در زمینه های مختلف امضا شده است.

هاشمی رفسنجانی رئیس جمهوری ایران از تاریخ ٢۶ لغایت ٢٨ اکتبر سال ١٩٩٣طی سفری در آذربایجان به سر برده است. حیدر علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در دیدار با اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهوری ایران بیان داشته است: "ما بر این باوریم که گذشته روابط جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران را تا حدودی تیره کرده بودند. برای رفع این موارد، همانطوریکه اطلاع دارید، اخیرا برخی اقدامات مقتضی را انجام داده ایم. در صدد آن هستیم تا منبعد نیز اجرای این قبیل برنامه ها را ادامه دهیم." در جریان این سفر قراردادهای دوستی و همکاری های اقتصادی، فرهنگی و علمی بین طرفین امضا گردیده است.

همزمان با سفر هاشمی رفسنجانی به باکو، ارتش ارمنستان اقدام به اشغال ناحیه زنگیلان در مرز آذربایجان و ایران کرده است. ساکنین محلی که در نتیجه تجاوز نظامی خانه های خود را ترک کرده بودند در سایه کمکهای ایران از رودخانه ارس عبور کرده و از طریق خاک آن کشور خود را به آذربایجان رسانده اند.

حیدر علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در جریان بازدید رسمی خود از ایران از ٢٩ ژوئن تا ٢ جولای سال ١٩٩۴ مذاکراتی را در زمینه تعمیق همکاریهای دوجانبه با هاشمی رفسنجانی همتای ایرانی خود داشته است. در پایان این سفر قراردادهای دیگری در خصوص همکاریهای دو کشور در عرصه های گوناگونی منعقد شده است. حیدر علی اف در گفتگوی خود با هاشمی رفسنجانی خواستار روشن شدن مسئله موضع گیری جمهوری اسلامی ایران در مناقشه ارمنستان آذربایجان قره باغ کوهستانی و منظور شدن این موضع گیری در بیانیه مورد تصویب طرفین شده است. در پایان مذاکرات با علی اکبر ولایتی وزیر خارجه ایران، بیانیه یی در محکومیت اشغالگریهای ارمنستان امضا گردیده است.

معاون وزیر خارجه ایران در سفر خود به آذربایجان در ماه دسامبر سال ١٩٩٥ تنی چند از اسیران آذربایجانی در بند ارمنستان را نیز بهمراه خویش آورده است. وی پیام دعوت هاشمی رفسنجانی از حیدر علی اف برای شرکت در مراسم افتتاحیه خط راه آهن سرخس-مشهد-تجن را تقدیم رئیس جمهوری آذربایجان نموده است. حیدر علی اف جهت شرکت در مراسم افتتاحیه خط راه آهن مشهد-سرخس-تجن در ماه می سال ١٩٩۶ سفری به ایران انجام داده است. حیدر علی اف در فرودگاه مشهد به سؤالان خبرنگار صدا و سیمای ایران پاسخ گفته است.

در این سفر توافق هایی در مسائل اقتصادی بین ایران و آذربایجان حاصل گردید. هاشمی رفسنجانی در دیدار با رئیس جمهور حیدر علی اف بر ادامه کمکهای ایران به پناهندگان و آوارگان آذربایجانی تأکید ورزیده است. در سال ١٩٩٧ حیدر علی اف بعنوان نشانه نیت همکاری کشورش با ایران در زمینه استخراج نفت و گاز، از شرکت نفتی آن کشور دعوت کرده تا به قراردادی در خصوص بهره برداری از میدان گازی شاه دنیز بپیوندد. حیدر علی اف که در ماه دسامبر سال ١٩٩٧ جهت شرکت در نشست سران دولتهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به تهران سفر کرده بود، در جریان دیدارش با آیت الله سید علی خامنه ای رهبر دینی ایران که در حاشیه آن کنفرانس صورت گرف، تأکید داشته :" ضمن اعلام تشکر خود از ایران به خاطر کمکهای بشردوسنانه آن به آوارگان آذربایجانی بدینوسیله تأسف خود را از حمایتهای سیاسی و اقتصادی برخی کشورها از ارمنستان که از سیاستهای غیرسازنده خود در حل و فصل مسالمت آمیز مناقشه ارمنستان آذربایجان قره باغ کوهستانی دست بردار نیست، بیان میداریم."

حیدر علی اف ضمن دیدار با محمد خاتمی که به تازگی به ریاست جمهوری ایران انتخاب شده بود، بر توسعه روابط کشورمتبوعش با ایران هم در قالب روابط دوجانیه و هم در چهارچوب سازمان کنفرانس اسلامی تأکید نموده است. در نشست تهران سازمان کنفرانس اسلامی که به ریاست محمد خاتمی برگزار گردیده، قطعنامه ای در محکومیت آشکار تجاوزهای نظامی ارمنستان علیه آذربایجان به تصویب رسیده است.

سفر بعدی حیدر علی اف به ایران در ماه می سال ٢۰۰٢ بوده است. حیدر علی اف رئیس جمهوری آذربایجان و سید محمد خاتمی رئیس جمهوری اسلامی ایران قبل از مذاکرات خصوصی خود، به سؤالات مورد علاقه خبرنگاران پاسخ گفته اند. علیرغم عدم حصول نتیجه یی در موضوع  اصلی مذاکرات این سفر، یعنی تعیین وضعیت حقوقی دریای خزر، حیدر علی اف این سفر خود را بمنزله سفر به کشوری دوست ارزیابی کرده است. حیدر علی اف در ماه آوریل سال ٢۰۰٣ کمال خرازی وزیر خارجه ایران را که برای انجام سفری به آذربایجان آمده بود، به حضور پذیرفت. حیدر علی اف سفر اخیر خود را نقطه عطفی در روابط دوجانبه دانسته و خواستار روابط اقتصادی تنگاتنگی بین دو طرف شده است.

الهام علی اف که در ماه اکتبر سال ٢۰۰٣ به ریاست جمهوری آذربایجان انتخاب گردیده، سیاستهای دوستی و همکاری با ایران را دنبال گرفته است. در ماه اوت سال ٢۰۰۴ محمد خاتمی رئیس جمهوری ایران به آذربایجان سفر کرده است. وی بار دیگر طی بیاناتی حمایت ایران از آذربایجان را در حل و فصل مناقشه ارمنستان آذربایجان قره باغ کوهستانی اعلام نمود. در جریان سفر خاتمی، علاوه بر انعقاد قراردادهای همکاری در زمینه های مختلف موضوع آغاز بکار سرکنسولگری جمهوری آذربایجان در شهر تبریز نیز حل شده است.

الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در ماه ژانویه سال ٢۰۰٥ سفری به ایران انجام داده است. در این سفر قراردادهای همکاری در بخشهای مرزبانی، دارایی، فرهنگی، نیروگاه های برقی و غیره بین طرفین امضا گردیده است. در ماه دسامبر سال ٢۰۰٥ نیز محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری ایران برای شرکت در مراسم راه اندازی خط لوله گازرسانی ایران-نخجوان، به جمهوری خودمختار نخجوان سفر کرده است. در آنجا بیانیه ای در خصوص همکاریهای برق رسانی و انرژی به امضای احمدی نژاد و رئیس جمهور الهام علی اف رسیده است. رؤسای جمهور دو کشور همچنین در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاریهای اقتصادی در ماه ژوئن سال ٢۰۰۶ در باکو نیز ملاقات کرده اند. در این دیدار هر دو رئیس جمهور سطح بالای روابط  ایران وآذربایجان را مورد تأکید قرار داده اند.

رئیس جمهور الهام علی اف در اواخر سال ٢۰۰٥ و اوایل سال ٢۰۰۶ در مصاحبه های خود پیرامون تشدید بحران انرژی هسته ای ایران، مخالفت خود را با اعمال تحریم ها علیه تهران بیان داشته است. وی تأکید کرده که آذربایجان اجازه نخواهد داد تا از خاک آن بر علیه کشور دیگری استفاده گردد. الهام علی اف از حل و فصل این موضوع از طریق مذاکرات و توافق متقابل جانبداری کرده است.

در تاریخ ٢١ اوت سال ١٩٩٧ محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری ایران بار دیگر به آذربایجان سفر نموده است. در دیدار با الهام علی اف، سران دو دولت بر اهمیت این سفر تأکید کرده اند.

در تاریخ ١۶ اکتبر سال ٢۰۰٧ نیز الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان برای شرکت در دومین نشست سران کشورهای ساحلی دریای خزر عازم ایران شده است. سران دو کشور باهم  ملاقات کرده اند. رئیسان جمهور از توسعه موفق همکاریها در زمینه های سیاسی، اقتصادی و غیره در راستای منافع دو کشور اظهار خوشحالی کردند.

روز ١۰ مارس سال ٢۰۰٩ الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان سفر رسمی به ایران انجام داده است. رئیس جمهور الهام علی اف و رئیس جمهور محمود احمدی نژاد مذاکرات خصوصی داشته اند. در این دیدار توسعه موفق روابط دو کشور مورد تأکید قرار گرفته است.

در ادامه این سفر، الهام علی اف با سید علی خامنه ای رهبر دینی ایران نیز ملاقات کرده است. در این دیدار ضمن اشاره به توسعه روابط برادری و حسن همجواری بین دو کشور، اظهار اطمینان شد که مناسبات ایران و آذربایجان منبعد نیز گسترش بیشتری پیدا خواهد کرد.

الهام علی اف رئیس جمهور در دهمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاریهای اقتصادی در تهران شرکت کرده است. بیانیه تهران در خصوص نتایج این نشست تصویب شده است.

محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری ایران که برای انجام سفر رسمی وارد جمهوری آذربایجان شده بود روز ١٧ نوامبر سال ٢۰١۰ با الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان ملاقات کرده است. دراین دیدار بر توسعه موفق روابط فی مابین در عرصه های مختلف تأکید و بیان شد که دید و بازدیدهای مقامات عالی رتبه دو کشور تحفه دیگری برای توسعه روابط دو کشور به ارمغان خواهد آورد. رئیسان جمهور دو کشور اظهار امیدواری کردند تا روابط دو جانبه منبعد نیز بیش از پیش گسترش خواهد یافت. دو رئیس جمهور همچنین پیرامون برخی مسائل دوجانبه و بین المللی به تبادل نظر پرداختند. بعنوان نتیجه این سفر، یادداشت تفاهم همکاری بین ایران و آذربایجان در زمینه های انرژی و حمل نقلی به امضا رسید.

الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان و حسن روحانی رئیس جمهوری ایران در تاریخ ٢٣ ژانویه سال ٢۰١۴ در حاشیه نشست مجمع اقتصادی داووس در سوئیس دیدار کرده اند. در این دیدار تبادل نظری در باره اتخاذ اقدامات مشخص جهت توسعه هر چه بیشتر روابط دو کشور وهمکاریهای منطقه ای بعمل آمد.

سومین سفر رسمی الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان به ایران در تاریخ ٩ آوریل سال ٢۰١۴ صورت گرفته است. رئیس جمهور الهام علی اف و حسن روحانی همتای ایرانی وی ملاقات خصوصی داشته اند. رئیس جمهوری آذربایجان همچنین با آیت الله علی خامنه ای رهبر عالی دینی ایران و محمود واعظی وزیر ارتباطات و فن آوری اطلاعات ایران نیز دیدار کرده است. در پایان این سفر اسناد مختلفی از جمله یادداشت تفاهم همکاری در زمینه امور ورزشی، یادداشت تفاهم همکاریهای مدیریت بحران در شرایط اضطرای، یادداشت تفاهمی در خصوص مسائل آبیاری و سایر مسائل مربوطه، و موافقت نامه ساخت و بهره برداری از نیروگاه های برقی "اردوباد" و "مارازاد" به امضا طرفین رسید.

روابط اقتصادی: روابط اقتصادی سهم به سزایی در مناسبات دوجانبه ایران و آذربایجان دارد. اغلب صد سند همکاری که از سال ١٩٩٢ تا بحال بین ایران و آذربایجان امضا شده به مسائل اقتصادی مربوط میشود. ایران علاقمند به سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز و پتروشیمی آذربایجان و صادرات این فرآورده ها است. شرکت ملی نفت ایران ده درصد سهام را در قرارداد بهره برداری از حوزه شاه دنیز بخود اختصاص داده است. مناسبات اقتصادی موجود بین دو کشور در زمینه های تجاری، برق رسانی، صنعت، ترانزیت و غیره نیز مکمل یکدیگر است. بانک ملی ایران از سال ١٩٩٣ شعبه خود را در باکو دایر کرده است.

روابط فرهنگی: آذربایجان و ایران از روابط فرهنگی غنی برخوردار است. شاعران کلاسیک آذربایجان همانند خاقانی، نظامی، نسیمی و فضولی آثار گران قیمت خود را به زبانهای آذربایجانی و فارسی سروده اند. شهرت قالی های تبریزهنوز از قرون وسطی در سرتاسر جهان پیچیده بود. قالی شیخ صفی که در موزه ویکتوریا آلبرت در لندن نگهداری میشود، در تبریز بافته شده است. این قالی بعنوان بزرگترین و اعجاب انگیزترین قالی زمان خود معروف بوده است. بین سالهای ١٨٧۴-١٨٧١ شش کمدی به قلم میرزا فتحعلی آخوندزاده به زبان فارسی ترجمه و در ایران منتشر شده است. آثار کمدی معروف عزیر حاجی بیکوف در تئاترهای شهرهای تبریز، ارومیه و خوی اجرا شده است.

سید محمد حسین بهجت تبریزی (شهریار) به زبانهای آذربایجانی و فارسی سخن گفته است. آثار وی بنامهای "حیدر بابایا سلام" و دیوان ترکی وی در آذبایجان به طبع رسیده است.

در تاریخ ٢١ دسامبر سال ٢۰۰۶ تالار روابط فرهنگی-علمی ایران و آذربایجان بعنوان بخشی از طرح مشترک کتابخانه علمی مرکزی آکادمی ملی علوم آذربایجان و رایزنی فرهنگی سفارت ایران در باکو افتتاح شده است. هدف از راه اندازی تالار روابط فرهنگی علمی ایران و آذربایجان کمک به توسعه هر چه بیشتر روابط علمی و فرهنگی، مبادلات علمی و نشر معارف بین دو کشور بوده است.

تنظیم روابط با جمهوری اسلامی ایران همواره یکی از محورهای اصلی در سیاست خارجی جمهوری آذربایجان را تشکیل داده است. علیرغم  بروز برخی سوتفاهمات و اختلاف نظرها در روابط ایران و آذربایجان، هر دو طرف در سایه عملکرد مقتضی سطح روابط را در سطح مطلوب نگه داشته اند. امروزه روابط دو کشور به سطح عالی ارتقا یافته است. هر دو کشور در قالب سازمانهای بین المللی همچون سازمان کنفرانس اسلامی، سازمان همکاریهای اقتصادی و غیره همکاریهای تنگاتنگی دارند. ایران همیشه تجاوز ارمنستان علیه آذربایجان را محکوم کرده است.

گزارش حاضر در تاریخ ٥ سپتامبر سال ٢۰١۴ بروز نمایی شده است.