İNCELEME YAZISI / DIŞ POLİTİKA / Azerbaycan - Uluslararası Örgütler

Azerbaycan - BM


Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını 18 Ekim 1991 yılında ilan etti. Aynı yıl 29 Ekim'de Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti dünya devletleri ve BM'ye bir yazı yollayarak söz konusu uluslararası kuruluşa üye olma isteğinin gözden geçirilmesini rica etti.

14 Şubat 1992 yılında BM Güvenlik Konseyi Azerbaycan'ın başvurusunu inceledi ve onun üyeliğe kabul edilmesi için Genel Kurula bir tavsiyede bulundu. Böylece, 2 mart 1992 tarihinde BM Genel Kurulu'nun 46.oturumunda Azerbaycan Cumhuriyeti'nin teşkilata üye olmasına ilişkin karar kabul edildi. Böylece, Azerbaycan BM'nin 181.üyesi oldu. Aynı gün New York'ta BM binası önünde Azerbaycan bayrağı göndere çekildi.

6 Mayıs 1992 yılında Azerbaycan'ın BM temsilciliği faaliyete başladı. BM'nin Azerbaycan temsilciliği ise 1993 yılında açıldı.

BM üyeliği Azerbaycan devletine bağımsızlığını pekiştirme, Ermenistan'ın saldırısına karşı uluslararası yasalarından daha etkin bir biçimde yararlanma, genel anlamda dünya birliğine yoğun entegrasyon olanağını sağladı.

Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorunu, Ermenistan askeri birliklerinin bağımsız Azerbaycan devletine saldırıda bulunarak topraklarının şiddet yoluyla işgalinin kabul edilemez olduğu bu örgütün gündemine getirildi. Ermenilern, Azerbaycan toprağı Dağlık Karabağ'ı işgalinin ardından onun çevresinde bulunan diğer bölgeleri de işgal etmesi BM Güvenlik Konseyi'nin tepkisine neden oldu.

Aynı kurum Kelbecer'in işgali ile ilgili 30 Nisan 1993 tarihinde 822 sayılı, Akdam'ın işgali üzerine 29 temmuz 1993'te 853 sayılı, Fuzuli, Cebrayıl, Kubatlı'nın zapt edilmesi ile ilgili 14 Ekim 1993'te 874 sayılı, nihayet Zengilan'ın Ermenistan tarafından işgali ile ilgili 12 Kasım 1993 senesinde 884 sayılı kararlar kabul etti. Bu kararlarda ateşkes ilan edilmesi, Ermeni silahlı birliklerinin işgal altında tuttukları Azerbaycan topraklarından çekilmesi talepleri yer almıştı. Buna rağmen Ermenistan tarafı kararlardaki soyut Ermeni silahlı birlikler ifadesini bahane bularak işgal ettiği Azerbaycan bölgelerinden çekilmeyi reddetti. Ermeniler şimdiye kadar BM Genel Konseyi'nin kararlarını yerine getirmemiştir.

Ermenistan'ın saldırısı sonucunda Azerbaycan'da bir milyonu aşkın kişiden oluşan mülteci ve zorunlu göçmen kitlesinin oluşması ile ilgili BM Genel Kurulu 1993 yılındaki toplantısında uygun kararı onayladı. Karara göre, Azerbaycan'daki mülteci ve zorunlu göçmenler uluslararası yardım yapılması öngörüldü.

BM Genel Kurulu'nun Eylül 1994'te yapılan 49. oturumuna Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev ilk kez katıldı. O, oturumda bir konuşma yaparak yüksek kürsüden Azerbaycan'daki durum, Ermenistan'ın saldırısı hakkında uluslararası topluluğu bilgilendirdi. Haydar Aliyev 29 Eylül 1994 tarihinde BM Genel Kurul toplantısında yaptığı konuşmada Azerbaycan'ın BM'ye yönelik politikasını şöyle açıkladı:"Genel olarak Azerbaycan Cumhuriyeti BM'nin ileriye yönelik perspektiflerini iyimserlikle değerlendiriyor ve bundan böyle de Birleşmiş Milletler'in üstün ilkelerini savunma, teşkilatın nüfuzunun ve etkinliğinin artırılmasını sağlama kararlılığı içindedir".

Azerbaycan-BM ilişkilerinin genişlemesinin bir göstergesi olarak kuruluşun Genel Sekreteri Boutros-Boutros Ghali 1994 yılında Azerbaycan'ı ziyaret etti. Ülkedeki durumla ilgili bizzat bilgi edinen üst düzey BM temsilcisi sıkıntıların ortadan kaldırılması için teşkilatın kurumlarının faaliyetlerini artıracağını belirtti.

1995 yılının ekim ayında BM'nin 50.kuruluş yıldönümü yapılan özel Genel Kurul toplantısına Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev de katıldı. O, konuşmasında Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ ihtilafında Azerbaycan'ın tutumunu açıkladı ve Ermenistan'ın saldırısının durdurulması için uluslararası topluluğa önlemler alması çağrısında bulundu.

1996 yılında BM Genel Kurulu AGİT ile işbirliğine ilişkin kararda Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü desteklediğini onayladı. Bundan bir yıl sonra, 28 temmuz 1997'de Haydar Aliyev ABD'yi resmi ziyareti sırasında örgütün yeni Genel Sekreteri Kofi Annan ile bir araya geldi. K.Annan Azerbaycan Cumhurbaşkanı ile görüşmesinde BM'nin ülkenin toprak bütünlüğünden yana olduğunu, Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun AGİT Lizbon Zirvesi ilkeleri temelinde çözümünün doğru olduğunu bildirdi.

1998 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in yazılı emiriyle, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin BM tarafından kabulünün 50.yıldönümü Azerbaycan'da üst düzeyde kutlandı. Aynı yıl onun girişimiyle ülkede idam cezası ve basın üzerindeki sansür kaldırıldı. 1996 yılında Azerbaycan 1984 İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık dışı ve Haysiyet Kırıcı Davranış veya Cezalara karşı BM Sözleşmesini imzaladı. Azebaycan bu anlaşmaya taraf olarak BM'nin İşkenceyi Önleme Komitesine kendi topraklarında faaliyet ve araştırma olanağını sağlamış oldu.

2000 yılı eylül ayında BM'nin Binyıl Zirvesine katılan Haydar Aliyev 150'yi aşkın ülke liderlerinin iştirak ettiği bu uluslararası toplantıda da konuşma yaptı. O, birkez daha Ermenistan'ın saldırısını, Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ ihtilafı sonucunda Azerbaycan'da oluşmuş durumu dünya ülkelerinin dikkatine sundu. Azerbaycan Cumhurbaşkanı son dönemlerde geniş müzakerelerin yapıldığı BM'de reformlara ihtiyaç olduğunu da belirtti.

Azerbaycan Cumhuriyeti BM'nin farklı konularda uzman kuruluşları ile yoğun işbirliği yapmaktadır. Bunlardan BM Kalkınma Programı, BM Mülteciler Yüksek Komiserliği, BM Çocuklara Yardım Fonu (UNİSEF), BM Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (UNESCO), Sanayi Kalkınma Teşkilatı (UNİDO), Uluslararası Sağlık Örgütü, BM Kadınlar için Kalkınma Fonu (UNİFEM), Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, Nükleer Denemelerin Tamamen Yasaklanması Anlaşması Teşkilatı (Azerbaycan 1997 yılının Haziran ayında katılmıştır) daha aktiv çalışmalar yapıyorlar.

Azerbaycan ve UNİSEF arasındaki işbirliği anlaşması Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in Genel Kurul toplantısına katılımı sırasında,1994 yılının eylül ayında imzalanmıştır. Teşkilat ile ortak çalışmaların başlıca amacı mülteci, zorunlu göçmen çocuk ve gençlerin durumunu iyileştirmek için yardımlar yapmaktır. Azerbaycan 1995-1997, 1998-2000 yılları arasında UNİSEF Yönetim Kurulunun üyesi olmuştur.

Azerbaycan UNESCO ilişkileri ülkenin eğitim, bilim ve kültür alanlarında kalkınmaya yardım amacıyla geliştirilmiştir. 1994 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı'nın ilgili yönergesi uyarınca ülkede UNESCO Ulusal Komitesi kurulmuştur. 2004 yılının eylül ayından itibaren Haydar Aliyev Vakfı'nın Başkanı Mihriban Aliyeva UNESCO'nin iyi niyet elçisi olarak görev yapıyor.

1993 yılında ülkede geniş kapsamlı çalışmalara başlayan BM Mülteciler Yüksek Komiserliği Yönetimi Ermenistan'ın saldırısı sonucunda kendi topraklarından kovularak mülteci ve zorunlu göçmen durumuna düşmüş Azerbaycanlılara insani yardım yapılması ile ilgili önemli etkinlikler gerçekleştirmiştir.

Azerbaycan, BM Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası, Uluslararası Gıda Programı ve benzeri finans ve ekonomi teşkilatları ile de sıkı işbirliği yapmaktadır.

Azerbaycan, 2000-2002 yılları arasında BM Kadının Statüsü Komisyonu, 2002-2004 yılları arasında BM Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu, 2003-2005 yılları arasında Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) üyesi oldu.

Azerbaycan BM'nin 2000 yılının eylül ayında onaylanmış olan Binyıl Kalkınma Hedefleri projesine etkin bir biçimde katılmaktadır. Devletin bu amaçla 2003-2005 döneminde Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma Programı, BM Kalkınma Programının yardımı ile uygulanmıştır. Halihazırda Azerbaycan devleti yeni bir Yoksulluğun Azaltılması ve Sürdürülebilir Gelişme Programının uygulanması yönünde BM ile ortak çalışmalar yapmaktadır.

2001 yılının 11 Eylül olaylarından sonra Azerbaycan BM'nin terör karşıtı etkinliklerine katılmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti BM Güvenlik Konseyi'nin Terörle Mücadele Komitesi ve Afganistan'a Yaptırım Komitesi ile yoğun işbirliği yapmıştır. 2001 yılının ekim ayında anti terör koalisyonunun Afganistan'a karşı operasyonlarına Azerbaycan da katılmış ve Afganistan'da güvenliğin güvence altına alınması için kendi askeri güçlerini uluslararası güçlerin yardımına göndermiştir.

2001 yılının ekim ayında Azerbaycan Cumhuriyeti Terörün Finansman Kaynaklarının Önlenmesine ilişkin BM Sözleşmesine taraf olmuştur. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev 2002 yılının mayıs ayında BM Güvenlik Konseyi'nin terörle mücadele amacıyla 1368, 1373, 1377 sayılı kararlarının uygulanmasına ilişkin kararname imzalamıştır.

Azerbaycan BM'nin uluslararası barış ve güvenliğin güvence altına alınmasında başlıca kuruluş olan Güvenlik Konseyi'nde reformların uygulanmasından yanadır. Azerbaycan Cumhuriyeti bu kuruluşun daimi üye sayısının Japonya ve Almanya'nın katılımıyla artırılması, genel olarak daimi üyelerin sırasına daha beş, daimi olmayan üyelerin sırasına bir devletin eklenmesi önerilerini destekliyor. Azerbaycan, bunun yanı sıra, Doğu Avrupa devletlerinin sayısının artması için Güvenlik Konseyi'nde bu gruba bir ek yer verilmesini gerekli buluyor.

2003 yılının eylül ayında Azerbaycan Başbakanı İlham Aliyev BM Genel Kurulu'nun olağan toplantısındaki konuşmasında reformlar konusunu öne çıkararak uluslararası örgütün güç ve nüfuzunun artırılması için onlara büyük ihtiyaç duyulduğunu söylemiştir. Bir sene sonra, 2004 yılının eylül ayında kurulun 59. toplantısındaki konuşmasında ise Azerbaycan Cumhuiyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ ihtilafı ile ilgili BM Güvenlik Konseyi'nin malum dört kararının henüz uygulanmadığını hatırlatmıştır. İlham Aliyev BM kararlarının uygulanması için verimli ve etkin mekanizmanın önemini belirtmiştir.

En son dönemde Azerbaycan-BM işbirliğinde önemli gelişmelerden biri Azerbaycan'ın 2006 yılının haziran ayında BM İnsan Hakları Konseyi üyeliğine kabul edilmesidir.

2007 yılında 2 Nisan'da Azerbaycan Cumhurbaşknı İlham Aliyev'in BMGenel SekreterliğiMülteciHakları TemsilcisiWalter Calin ile görüşmesinde Azerbaycan'da ermeni saldırısı sonucunda kendi topraklarından sürülmüş zorunlu göçmenlerin hakları ele alınmıştır. Cumhurbaşkanı, BM Genel Sekreterliği Temsilcisi'ne Azerbaycan'da bu kesimden kişilerin sosyal yaşam koşullarının iyileştirilmesi için gerçekleştirilen etkinlikler hakkında bilgi vermiştir. Cumhurbaşkanı onun yanı sıra Azerbaycan'da zorunlu göçmenlerin barındıkları tüm çadır kamplarının kaldırılacağını söylemiştir. Walter Calin ise zorunlu göçmenlerin sosyal yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve onların haklarının korunması alanında hükûmet tarafından yapılan çalışmalardan memnun kaldığını bildirmiş ve Azerbaycan ziyaretiyle ilgili bir rapor hazırlayacağını ve onu BM İnsan Hakları Konseyi'ne sunacağını belirtmiştir.

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in söylediklerinin ve fiili çalışmalarının sonucu olarak 2007 yılının 24 aralığında Azerbaycan'da son çadır kampı kaldırılmıştır.

14 Mart 2008 tarihinde BM 62.Genel Kurul toplantısının gündeminde 20.madde olarak belirtilen "Azerbaycan'ın işgal edilmiş topraklarında durum" konusu ele alınmıştır. Görüşmede Azerbaycan'ın BM'deki daimi temcilsisi Akşin Mehdiyev bir konuşma yaparak BM üyesi devletlerin temsilcilerine Ermenistan'ın Azerbaycan'a yönelik işgal politikasını anlatmış, delegasyonlara Azerbaycan'ın konuyla ilgili sunmuş olduğu karar tasarısını destekleme çağrısında bulunmuştur.

9 maddeden ibaret olan karar tasarısı BM Genel Kurulu'nun Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununa ilişkin tutumunu ortaya koymaktadır. Aynı zamanda Azerbaycan Cumhuriyeti'nin uluslararası alanda tanınan sınırlar içinde toprak bütünlüğünü destekliyor, işgal altındaki tüm bölgelerden Ermenistan güçlerinin hiçbir şart koşmadan ve derhal çıkarılmasını, zorunlu göçmen durumuna düşen Azerbaycanlıların kendi yerlerine dönmesi için uygun ortamın sağlanmasını talep ediyor.

Görüşmelerin sonunda yapılan oylamada 100 ülkenin çekimser kaldığı karar 7'ye karşı 39 oyla kabul edildi. Böylece, BM Genel Kurulu "Azerbaycan'ın işgal altındaki topraklarında durum" başlıklı kararını onayladı.

Kısa inceleme yazısı 15 temmuz 2008'de tekrar düzenlenmiştir