Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Gürcüstan Kinematoqrafçılar İttifaqının Katibi, kinooperator Lomer Axvlediani ilə görüşdə söhbəti - Prezident sarayı, 27 sentyabr 1999-cu il

Heydər Əliyev: Lomer Bidzinoviç, Sizi Azərbaycanda salamlayıram. Azərbaycanla Gürcüstan arasında, о cümlədən də incəsənət, mədəniyyət sahəsində inkişaf edən və genişlənən əlaqələrin çox böyük əhəmiyyəti var. Buna görə də Gürcüstanın mədəniyyət nümayəndələrinin Azərbaycanda, eləcə də Azərbaycanın mədəniyyət nümayəndələrinin Gürcüstanda hər bir görüşü münasibətlərimizin inkişaf etməsi və möhkəmlənməsi işinə müəyyən töhfədir. Mənə dedilər ki, siz bir neçə gündür buradasınız. Mən buna, eləcə də bu gün Sizinlə görüşmək imkanım olmasına çox şadam.

Lomer Axvlediani: Sizinlə görüşmək, habelə çox mühüm əsər üzərində işləmək üçün buraya dəvət edilməyim məndən ötrü böyük şərəfdir. Demək istəyirəm ki, təxminən on beş dəqiqə əvvəl, biz buraya gələndə yanında uşaq olan ziyalı bir xanım rejissor Vaqif Mustafayevə yaxınlaşdı və onunla hərarətlə danışmağa başladı. Мən Azərbaycan dilini, təəssüflər olsun, hələlik bilmirəm, lakin bir müddətdən sonra biləcəyəm. О xanım onunla çox həvəslə, maraqla danışdı, sonra da sağollaşıb getdi, Vaqif onun dediklərini mənə tərcümə etdi. О xanım ona "Heydər Əliyev" filminə görə çox sağ olun deyib soruşdu: Bəs nə üçün filmin davamı yoxdur? Əlbəttə, Vaqif söz verdi ki, filmin davamı olacaqdır. Klassik variantda, adətən, belə olur: Varislik və irsilik atadan oğula keçir. Məndə isə əksinə oldu. Artıq ekrana çıxan bu filmin dörd seriyasını oğlum çəkmişdir. İndi isə mənə bu filmi davam etdirmək şərəfi göstərilibdir.

Heydər Əliyev: Bu, çox xoşdur.

Lomer Axvlediani: Мənə də çox xoşdur. Çünki bu film nümayiş etdirilərkən onun necə qarşılandığını gördüm. Onda mən mehmanxanada idim və gördüm ki, adamlar televizora baxmağa necə tələsirdilər. Maraq çox böyük idi.

Heydər Əliyev: Nə deyirəm, bunları eşitmək xoşdur. Bəli, bu fürsətdən istifadə edərək, tariximizin müəyyən mərhələlərini olduğu kimi, necə deyərlər, sənədlər əsasında canlandırmaq üçün çəkdiyi böyük zəhmətə görə gözəl kino-rejissorumuz Vaqif Mustafayevə təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Axı kimdən və nədən bəhs etməsindən asılı olmayaraq, tarixi səpkili sənədli filmlər çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Əlbəttə, biz bədii kinonu yüksək qiymətləndiririk, hamımız uşaqlıqdan, ola bilsin, kinofilmlərin böyük təsiri ilə böyüyüb başa çatmışıq. Məsələn, mən yaşlı nəslin adamıyam, xatirimdədir, səssiz kinoya baxmağa necə böyük həvəslə gedirdik, sonra səsli kino meydana gəldi, - bu, bizim üçün hadisə idi. Sonra uzun müddət kinofilmləri qara-ağ təsvirdə göstərirdilər, nəhayət, rəngli kinofilmlər meydana gəldi - bu da böyük hadisə idi. Buna görə də о illərdə kino insanların, onların xarakterinin formalaşmasına, mənəvi dəyərlərin formalaşmasına həqiqətən çox böyük təsir göstərirdi. Biz bunu unuda bilmərik, bunu həmişə qiymətləndirməliyik.

Televiziya meydana gəldikdən sonra kino, əgər belə demək mümkünsə, tədricən sıxışdırılmağa başladı. Buna baxmayaraq, mənə məlumdur ki, bir çox ölkələrdə adamlar əvvəlkitək kinoteatrlara gedir, filmlərə baxır, onlara böyük maraq göstərirlər. Buna elə bizim Azərbaycanda da tədricən qayıdırlar. Bilirsiniz, keçmişdə mən incəsənətə, mədəniyyətə, о cümlədən kinematoqrafa öz münasibətimi dəfələrlə bildirməli olmuşam. Özü də bunu mən təkcə işimə, yüksək vəzifə tutduğuma görə deyil, həm də ürəkdən edirdim. Mədəniyyət və incəsənət kiçik yaşlarımdan qəlbimdə xüsusi yer tutur. Bəlkə də gənclik illərində arzum rəssam olmaq, yaxud teatra getmək idi. Amma qismət başqa cür oldu. Ona görə də bunların hamısı qəlbdən gəlir.

Lomer Axvlediani: Siz həyatda rejissor olmusunuz, bu isə daha mühümdür.

Heydər Əliyev: Buna görə də 30-40 il əvvəl olduğu kimi, yenə də deyirəm ki, teatr yaşayır və yaşayacaqdır. Çünki kino, sonra isə üstəlik televiziya meydana gəldikdə teatra maraq azaldı. Bununla belə, teatrı heç nə əvəz edə bilməz. Heç nə. Ona görə ki, teatrda insan canlı adamlarla - bu və ya digər vəziyyəti səhnədə canlandıran aktyorlarla bilavasitə ünsiyyətdə olur. Bunu kinematoqraf haqqında da demək olar. İncəsənətin yeni nə kimi növləri meydana gəlsə də kinematoqraf öz əhəmiyyətini heç zaman itirməyəcəkdir. Odur ki, bədii kino, bədii əsərlər indi televiziya ilə, digər üsullarla yaradılan qalan bütün lentlərdən, şübhəsiz, qat-qat yüksəkdir. Lakin bir daha ona qayıdıram ki, sənədli kino xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Əlbəttə, adamlar bədii filmə baxarkən gördüklərinə inanır və bunu gerçəklik hesab edirlər. Təbiidir ki, bu, əksər hallarda gerçəkliyin təqlidi deyil, əks olunmasıdır. Bu, gerçəkliyin filmin yaradıcısının mövqeyindən əks etdirilməsidir. Bununla yanaşı, - mən yenə də öz hissiyyatlarımı, təəssüratımı deyirəm, - hər hansı bədii filmə baxış həmişə çox böyük təəssürat buraxırdı, həmişə inanırdım ki, bu, məhz belədir, bu həqiqətdir və sair. Mən bu gün də belə hesab edirəm. О vaxtlar bu cür fikirləşirdim - deyən adamlarla əsla razılaşa bilmərəm. Mən elə indi də belə düşünürəm. Ancaq, bir daha deyirəm, əlbəttə, bədii, peşəkarlıq səviyyəsi layiqincə olduqda sənədli kino xüsusi dəyər kəsb edir. Ona görə də indi, məsələn, XX yüzillik ərzində bizdə neft sənayesinin necə inkişaf etdiyini göstərəndə, əsrin əvvəllərinə aid hər hansı sənədli kadrları göstərəndə, bunlar hətta bir an, hətta bir saniyə, bir dəqiqə çəksə də, bir görün, necə təəssürat bağışlayır!

Dünən axşam mən "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasının beşinci ildönümünə həsr edilmiş televiziya filminə baxdım. Onu Azərbaycan televiziyası çəkmişdir. Söz düşmüşkən, çox yaxşı filmdir, xoşuma gəldi. Bunun necə olduğuna baxmaq mənə çox maraqlı idi, hərçənd bütün bunlar gözlərim qarşısında baş vermişdir. Amma Azərbaycan neftçilərinin Neft Daşlarını necə kəşf etdikləri barədə, 1949-cu ildə, - yəqin, biz tezliklə bu tarixi də qeyd edəcəyik, - dənizin ortasında dünyada ilk dəfə neft fontanı vurduqda onların necə sevindikləri barədə 50 il əvvəl çəkilmiş və bəlkə də çox gözəl olmayan qara-ağ təsvirli kadrlar göstərildikdə, olduqca sevindim, xüsusi hisslər keçirdim, halbuki həmin kadrları keçmişdə dəfələrlə görmüşdüm. Bunlarla yanaşı, mənim burada işlədiyim 70-ci illər dövrümə aid, neft mədənlərinə, neft sənayesi ilə bağlı zavodlara getməyim haqqında bəzi sənədli kadrları da göstərirdilər. Bunlara baxmaq mənim üçün də maraqlı idi. Hərçənd, təkrar edirəm, mən çox şeyləri xatırlayıram. Amma bunların mənim xatirimdə olması bir şeydir, əyani surətdə görmək isə başqa şeydir. Ona görə də sənədli kino böyük işdir və bu işlə məşğul olan sənətkarlar böyük iş görürlər.

Siz Roman Karmenin Neft Daşları haqqında çəkdiyi "Xəzəri fəth edənlər" adlı məşhur kinofilmini xatırlayırsınızmı? Necə gözəl film idi! Karmen sənədli kinonun böyük ustadı idi. Gürcüstanda sənədli kino ilə neçə-neçə nəsil məşğul olmuşdur və məşğul olur. Azərbaycanda yeni, gənc kadrlar böyüyür. Мən Moskvada Siyasi Büronun üzvü və Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini işləyərkən bir çox sahələrlə yanaşı, Mədəniyyət Nazirliyi və Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsi də daxil olmaqla, mədəniyyətə də kuratorluq edirdim. Buna görə də bir çox kinematoqrafiya xadimləri ilə görüşməli olurdum. Bir dəfə görkəmli və məşhur kinematoqrafçılar müraciət edərək dedilər ki, bilirsinizmi, bizə dəstək, kömək lazımdır. Biz inkişafın yeni mərhələsindəyik. Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi mən bu məsələlərlə bilavasitə məşğul olduğuma görə, həmin vəzifəni öz üzərimə götürdüm. О vaxtlar ölkə rəhbərliyinin belə bir ümumi qərarı vardı ki, Sovetlər İttifaqında kinematoqrafın inkişafına dair tədbirlər işləyilə hazırlanmalıdır. Мən bunu böyük məmnunluqla edirdim və ən görkəmli kino ustaları ilə dəfələrlə görüşməli, fikir mübadiləsi aparmalı olurdum. Onların bir çoxu artıq dünyasını dəyişmişdir, ancaq mən onlarla görüşlərimi böyük səmimiyyətlə xatırlayıram. Мən qəti bir sənəd hazırlamaq və onu, о vaxtlar edildiyi kimi, Nazirlər Sovetinin, Siyasi Büronun müzakirəsinə çıxarmaq üçün bu məsələni, necə deyərlər, lazımınca öyrənir, daha geniş dairə ilə görüşmək istəyirdim. Onda mən Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinə getdim və komitənin sədri Filipp Yermaşdan xahiş etdim ki, təcrübəli, nüfuzlu adamları toplasın, azad, sərbəst, qeyri-rəsmi söhbət aparaq, hazırladığımız sənəd onların maraqlarına, tələblərinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini, bütün bunların kinematoqrafa həqiqətən real kömək olub-olmayacağını bilək.

Xatirimdədir, biz komitənin kollegiyasının iclasında bir neçə saat müzakirə apardıq. Əslində, mən onları dinləyirdim, hər bir kəsin rəyini bilmək mənim üçün vacib idi. Sonra mən mövqeyimizin konsepsiyasını - ölkəmizdə kinematoqrafın inkişafına yeni təkan vermək üçün nə kimi tədbirlər nəzərdə tutduğumuzu şərh etdim. Onlar bunu böyük sevinclə qarşıladılar və hətta inanmırdılar ki, biz bunu edə bilərik. Xatirimdədir, о vaxt axırıncı, ya da axırdan ikinci sırada bizim İbrahimbəyovla birlikdə sizin Şengelaya da oturmuşdu. Birdən o, qalxıb dilləndi: - dediklərinizin, nəzərdə tutduqlarımızın hamısı Gürcüstan üçün də olacaqmı? Orada böyük maddi-maliyyə yardımı və bir çox başqa tədbirlər nəzərdə tutulurdu. Мən dedim ki, əlbəttə, Gürcüstan üçün də olacaq, Azərbaycan üçün də olacaq, hamı üçün olacaqdır.

Filmlər haqqında yox, kino haqqında xatirələrim çoxdur. Filmlərə hər bir kəs baxır. Amma kinematoqrafla iş baxımından xatirələrim çoxdur. Odur ki, bu gün sizinlə görüşmək mənə xoşdur.

Sənədli kinodan danışarkən demək istəyirəm ki, sizin filminizə baxmaq, əlbəttə, mənə çox xoş idi. Ona görə yox ki, mənim keçmiş həyatım və fəaliyyətim barədə sənədli kadrlar nümayiş etdirilir. Yalnız ona görə ki, təkcə mənim üçün yox, ən çox da mənim üçün yox, məhz xalqım üçün həqiqətən çox mühüm olan elə faktlar var ki, onları nə sözlə, nə məqalə ilə, nə də kitabla sənədli kinokadrlardakı kimi çatdıra bilməzsən.

Lomer Axvlediani: Elə bilməyin ki, sözünüzü kəsirəm, icazənizlə demək istərdim ki, bax bu, Vaqifin çəkdiyi həmin filmin ən fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biridir. Sizin sözlərinizi qismən təkrar edəcəyəm, filmdə elə bir forma tapılmışdır ki, o, ötüb keçmiş vaxtı tamamilə canlandırır. Özü də sözlərlə deyil, məhz təsviri vasitələrlə. Ümumiyyətlə, belə şeylər çox nadir hallarda olur. Мən hətta elə bir film xatırlamıram ki, o, əhval-ruhiyyəni, zamanı sözlərsiz belə dəqiq canlandırsın, qəhrəmandan söhbət açsın. Bu, çox yüksək səviyyədir, film çox böyük təəssürat bağışlayır. Мən peşəkarlıq baxımından deyirəm. Bayaq dediyim kimi, adamların bu filmə necə baxdıqlarının şahidi olmuşam və bunu görmüşəm. Təkcə ona görə baxmırdılar ki, böyük və sevimli lider haqqında filmə tamaşa edirdilər, həm də ona görə baxırdılar ki, bu liderlə bağlı olan dövrü də görürdülər. О dövr ötüb keçmişdir və filmdə çox təsirli göstərilmişdir. Sizi inandırım ki, çox təsirlidir. Bunu deməyə hər halda, haqqım var, çünki bu işdə hələlik bilavasitə iştirak etməmişəm.

Heydər Əliyev: Hətta iştirak etmiş olsaydınız da, hər halda, mən sizin fikirlərinizlə razılaşardım.

Bilirsiniz, orada bu baxımdan maraqlı cəhətlər həqiqətən çoxdur. Özü də təkcə mənim üçün yox, xalqımız üçün də, indiki və gələcək nəsillər üçün də. Qoy onlar bilsinlər ki, nə vaxt və nələr olubdur. Çünki insan yaddaşı çox qısadır. İnsan keçmişi çox tez unudur. Məsələn, bu filmin kadrları о vaxtları, sizin dediyiniz kimi, çox yaxşı əks etdirir. Bununla belə, açığını deyəcəyəm, mən bugünkü işlə məşğul olarkən о vaxtlar nələr baş verdiyi barədə heç vaxt düşünməmişəm. Bu, mənim özümə də maraqlıdır. Çox şeyləri yada saldı. Axı mən də insanam və heç də hər şeyi xatırlamıram. Ona görə də bu, mənim üçün çox maraqlı idi. Açığını deyim ki, sənədli kadrların əksəriyyəti Moskvada çəkilənlərdir. Burada nə isə saxlanıb, nə isə yox. Təəssüf ki, bizdə belə dövrlər də olub, 1987-ci ildə mən Moskvada bütün vəzifələrdən istefaya getdikdən sonra və bir necə il hücumlara məruz qaldığım vaxt, mənə məlum olduğuna görə, burada bəzi sənədli kadrlar məhv edilmişdir. Halbuki maraqlı şeylər çox idi, hər halda, 14 il respublikaya rəhbərlik etmişdim, burada qaynar, çox fəal həyat olmuş, istər beynəlxalq, istər ümumittifaq, istərsə də Azərbaycan xarakterli çox hadisələr baş vermişdi, iqtisadiyyatın, mədəniyyətin bütün sahələrində əməli işlər görülürdü və sair. Çox işlər olmuşdur.

Deyirlər ki, heç də bütün kadrlar saxlanılmayıb, bəzi bədxah insanlar onları məhv ediblər. Amma belə düşünürəm ki, hələ axtarmaq, xüsusən də Moskvada axtarmaq olar. Məsələn, BAM-a səfər haqqında kadrların tapılmasını çox istərdim. Bunu ona görə xatırlayıram ki, bildiyiniz kimi, 1974-cü ildə Sovet hökuməti Baykal-Amur magistralının - Uzaq Şərqədək, düz Vladivostokadək dəmir yolu çəkilməsi haqqında, о vaxtlar deyildiyi kimi, tarixi bir qərar, - bu, həqiqətən tarixi qərar idi, - qəbul etmişdi. Mövcud olan Rusiya-Çin yolu hələ çarın, imperatorun dövründə çəkilmişdi. Bu yoldan istifadə olunurdu, amma o, həmin regionun iqtisadi tələblərini ödəmirdi. Halbuki Rusiyanın həmin hissəsində olduqca böyük ehtiyatlar, olduqca böyük təbii sərvətlər var. Ona görə də bu yol çox gərəklidir və hesab edirəm ki, düzgün qərar qəbul olunmuşdu. ВАМ ümumxalq tikintisi elan edilmişdi. Yəqin ki, siz orada Gürcüstanın sahəsi olduğunu xatırlayırsınız. Azərbaycanın öz stansiyası var idi və onu inşa etmişdi. Onun adı yadımdan çıxıb, lakin mən orada olmuşdum. Hər respublikanın öz sahəsi vardı. Bundan əlavə, oraya böyük qüvvələr cəmləşdirilmişdi. 1982-ci ilin axırlarında mən Moskvaya gəldikdə nəqliyyata - bütün dəmir yol, aviasiya, dəniz, avtomobil nəqliyyatına, habelə nəqliyyat tikintisinə də başçılıq etmək vəzifələri mənə həvalə olundu. Belə ki, nəqliyyat imkanlarının istismarı bir işdir, nəqliyyat vasitələri yaradılması isə başqa işdir. Мən Siyasi Büronun, ВАМ üzrə komissiyasının sədri təyin edildim. Məndən əvvəl də sədrlər olmuşdu, ancaq onlar getmişdilər.

ВАМ 1972-ci ildən inşa edilirdi və 1984-cü ildə mən 10 gündən artıq müddətdə BAM-da səfərdə oldum - qatarla Moskvadan Vladivostoka qədər getdim. Bu, birbaşa səfər deyildi, biz dayana-dayana gedirdik. Sovet İttifaqı nazirlərinin, mütəxəssislərinin çox böyük bir qrupu mənimlə birlikdə idi, çünki tikinti yubadılırdı, artıq 10 il keçmişdi və ВАМ 1984-cü ildə istismara verilməli idi. Buna görə də oraya gedib baxmaq, əslinə qalsa, mənim təşəbbüsüm idi, mən Vladivostokdan təyyarə ilə qayıtdım, oraya isə biz xüsusi qatarla getmişdik, proqramımız vardı.

Bu, böyük söhbətdir, indi vaxtınızı almaq istəmirəm. Bu, həyatımda mənim üçün ən maraqlı səfər idi. Mən maraqlı çox şey gördüm və hesab edirəm ki, çox böyük və faydalı iş gördüm. Başlıcası isə, mən oradan qayıdıb, Siyasi Büronun iclasında məlumat verib deyəndə ki, ВАМ nəinki bu il, nəinki gələn il, hətta beş ildən sonra da başa çatdırılmayacaq, onların hamısı şok vəziyyətinə düşdü - heç belə şey olar? Axı bizə indiyədək belə məlumat verməmişdilər və sair. İki saat ərzində mən məlumat verdim və vəziyyətin necə olduğunu izah etdim, göstərdim. Xüsusən də çox uca dağların altından keçən və Severomuysk adlanan tunel barədə danışdım. Yaxşı yadımdadır ki, tunelin layihədə nəzərdə tutulan uzunluğu 15 kilometrdir. О uca dağları bu tunelsiz keçmək mümkün deyildi. Məlum oldu ki, bu tunelin çəkilməsi son dərəcə çətindir. İş о yerə çatmışdı ki, bir çox mütəxəssislər, akademiklər artıq deyirdilər ki, Severomuysk tunelini inşa etmək lazım deyil, çünki ora çox seysmik zonadır, orada onsuz da çox böyük zəlzələ baş verəcək və sair. Halbuki Severomuysk tuneli olmadan ВАМ da ola bilməzdi. Qazma işləri həm bu, həm də digər tərəfdən - Şərqdən və Qərbdən aparılırdı. Təsəvvür edirsinizmi, mən tunelə girdim və onların qazma işləri apardıqları yerədək həm bu, həm də digər tərəfdən piyada getdim. Amma təəssüflər olsun ki, 10 il ərzində həm bu, həm də digər tərəfdən vur-tut 7,5 kilometr qazılmışdı. Əslində isə hələ bir о qədər də qazılmalı idi. Adamlar necə ağır şəraitdə işləyirdilər! Biz gedirik, su isə dizimizə çıxırdı. Adamlar, bax, belə şəraitdə işləyirdilər. Нər tərəfdən su sızıb axırdı. Yeri gəlmişkən, о vaxtdan məndə nadir fotoşəkillər qalmışdır.

Əlbəttə, mən adamların necə işləməsinin böyük təsiri altında idim. Bununla belə, düşünürdüm ki, nə üçün indiyədək heç kim bu məsələni müzakirə etməyibdir. Sözün qısası, Siyasi Büroya məlumat verdim və sair. Bu, ayrı bir işdir, onu saatlarla söyləmək lazımdır. Bu barədə ona görə danışıram ki, BAM-ı ilk gündən lentə çəkən kinooperatorlar bizimlə getmişdilər. Familiyalarını unutmuşam, lakin onlar məşhur sənədli film ustaları idilər, 1974-cü ildə ilk gündən başlayaraq BAM-ı çəkir, onun tikintisinin salnaməsini yaradırdılar. Bütün о günlər ərzində onlar bizimlə birlikdə oldular. Onlar olduqca çox şey çəkmişlər.

Vaqif Mustafayev: Мən bunu öуrənərəm.

Heydər Əliyev: Bəli, familiyalarını öyrənin. Onlar çox böyük miqdarda material toplayıblar. Doğrudur, ВАМ indiyədək başa çatdırılmadığından onlar öz filmlərini, məncə, təhvil verə bilməmişlər, yaxud onun ayrı-ayrı hissələrini vermişlər. Amma onlar hər şeyi çox fəallıqla çəkirdilər. Əlbəttə, mən onlarla söhbət edirdim, onlar heyran qalmışdılar və deyirdilər: - biz 10 ildir BAM-ı gəzib-dolaşırıq, 10 ildir çəkilişlərlə məşğuluq, amma heç vaxt bu səfərdəki qədər material toplamamışıq. Мən qayıtdıqdan sonra onlar bu səfər haqqında xüsusi sənədli film buraxmaq üçün mənə müraciət etdilər. Özü də onlarda çoxlu material vardı. Lakin mən buna razı olmadım, açığını deyəcəyəm, nəyə görə. Çünki iş elə gətirmişdi ki, 1974-cü ildən bəri, yəni 10 ildə Sovetlər İttifaqının rəhbərliyindən, Siyasi Bürodan, Nazirlər Sovetinin rəhbərliyindən heç kim "BAM-da olmamışdı, oraya gedib baxmamışdı. Nəqliyyat tikintisi naziri, mərhum Sosnov İvan Dmitriyeviç, - o, səfərdə həmişə mənimlə idi, - məlumat verirdi və bu məlumat Kremldəkilərin xoşuna gəlirdi. Siyasi Büroda, Sovetlər İttifaqının yüksək dairələrində mənim şəxsiyyətimə onsuz da çox qısqanclıqla yanaşıldığı, üstəlik Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinə rəhbərlik etdiyim bir vaxtda bu cür filmin buraxılmasına icazə verilməsini, şübhəsiz, belə qiymətləndirərdilər ki, guya mən özümü gözə soxuram və sair. Mən dedim, yox, lazım deyildir. Siz ayrı-ayrı parçalardan müxtəlif kinojurnallarda istifadə edə bilərsiniz, ancaq belə düşünürəm ki, biz BAM-ın tikilib başa çatdırılacağını görəcəyik, artıq onda siz də filmi hazırlayarsınız və bu səfər də orada öz yerini tutar.

Mən bunu indi, burada sənədli kinodan söhbət getdiyinə görə xatırladım. Əlbəttə, bunlar nadir materiallardır. Özü də təkcə bizim səfərimiz barədə olan materiallar yox. Biz səfərdə 10 gün olmuşduq, onlar isə 10 il getmişdilər. Yəqin, sonralar da getmişdilər. Çünki 1984-cü ildən sonra mən bu problemlə 1987-ci ilədək, istefaya gedənədək məşğul oldum və işimiz çox-çox irəlilədi. Sonra hər şey getdi...

Bu yaxınlarda BAM-çılar yolun inşasının 25-ci ildönümünü qeyd etdilər. Tında adlı bir şəhər var - o, Uzaq Şərqdə, Amur vilayəti\ndədir. Əslində, bu şəhər xüsusi olaraq ВАМ üçün salınmışdır. Onun inşası da BAM-ın tikintisindən başlanmışdır. Maraqlı, gözəl şəhərdir. Mən orada iki gün yaşadım, çoxlu müşavirə keçirdim. Sonra biz yolumuza davam edərək Uzaq Şərqə getdik. Bax, mən oradan xəbər aldım ki, Tindada onlar BAM-ın 25- ci ildönümünü qeyd edirlər. Onların məni xatırlaması, mənə dəvət göndərməsi mənim üçün xoş idi. Təbii ki, oraya getmək imkanım yoxdur və mən onlara səmimi təbrik məktubu göndərdim. Odur ki, Vaqif, kinoarxivlərdə yaxşı axtarışlar aparılsa, olduqca çox material tapmaq olar. Мən bunu özüm üçün demirəm. Ola bilsin ki, indi sizinlə görüşməsəydim, bütün bunları xatırlamazdım. Sizdən ayrılandan 10 dəqiqə sonra isə başını tamam digər işlərə qarışacaq və bunu yenə iki-üç il unudacağam.

Lomer Axvlediani: Amma biz ümidvarıq ki, Sizə üç il unutmağa imkan verməyəcəyik, çünki Sizi bir neçə dəfə narahat etməyimizə şad olacağıq. Sizin bir neçə belə söhbətiniz isə bizi düzgün yola yönəldəcək ki, Vaqifin görməyə hazırlaşdığı qalan işlər daha maraqlı olsun.

Vaqif Mustafayev: Cənab prezident, əvvəla mənə belə şərəf göstərildiyinə, Sizin haqqınızda bu dörd seriyanı çəkmək imkanı yaradıldığına görə Rəfael Allahverdiyevə təşəkkürümü bildirmək, mənim təklifimi qəbul edib filmi çəkmək üçün gəldiyinə görə Lomerə minnətdarlıq etmək, onun oğluna təşəkkür etmək istərdim. Burada varislik həm də başqa mənadadır. Məsələ bundadır ki, Lomer mənim müəllimim olan Eldar Ryazanovla film çəkirdi, indi isə onun şagirdi ilə çəkəcəkdir.

Deməliyəm ki, bu filmi yaratmaq çox çətin idi. Nəyə görə? Ona görə ki, olduqca çox material vardı. Moskvaya aid materlalı biz Moskvadan gətirdik. Naxçıvana aid materialı biz əsasən Türkiyədən götürmüşük, çünki öyrənmişdim ki, əvvəllər televiziya oraya, Naxçıvana öz əməkdaşlarını göndərmirdi.

Heydər Əliyev: Əvvəllər Azərbaycan televiziyası Naxçıvanı tamamilə inkar edirdi. Bu yaxşıdır ki, Türkiyədən materiallar götürmək ağlınıza gəlmişdir, çünki Türkiyə televiziyası Naxçıvana tez-tez gəlirdi...

Vaqif Mustafayev: Biz oradan materialları satın aldıq və mənə elə gəlir ki, əlimizə çox maraqlı materiallar düşdü. Amma bütün bu materiallardan istifadə etmək çox çətin idi. Biz cəmi dörd seriya çəkdik, orada isə hələ nə qədər material var, nə qədər adam danışmaq istəyirdi. Bütün Moskva, hətta avtomobil sürücüləri də danışmaq istəyirdilər. Onlardan biri sizin keçmiş sürücünüz, о deyirdi ki, Kremldə başqa belə bir şəxsiyyət görməmişəm. Kutapin danışdı, Yakovlev lap çox danışdı. O, gözəl sözlər söylədi - Heydər Əliyev özü barəsində haqq-ədaləti bərра etmişdir. Mənim üçün çox maraqlı olan budur ki, Yakovlevin danışığında, - Siz bir diqqət yetirin, - onun Qorbaçova sadiqliyi ilə öz alicənablığı arasında bir tarazlıq var. Нər halda, alicənablıq daha çoxdur. O, konkret olaraq Qorbaçovun adını çəkmir, amma bununla belə deyir ki, bu işlər qəsdən buradan - Kremldən qurulurdu, Kremldə isə Qorbaçov otururdu.

Bütün bunlar çox xoşdur. Biz tədqiqatlara xüsusi diqqət yetirdik. Çernyayevin kitabını əldə etdik, sonra Yakovlevlə görüşdük, о dedi ki, bu sənədlər məndə idi, sonra Puqoya verdilər. Həm də bütün bunlar tədqiqat kimi aparılırdı. Ona görə ki, təkcə bir ifadə - "Əliyevin ayağının altını qazırıq" ifadəsi, "qazırıq" sözü onu göstərir ki, bunlar çirkin işlərdir.

Heydər Əliyev: Bəli. Yeri gəlmişkən, mən Çernyayevin bu kitabını görməmişdim. Onu mənə Rəfael verdi. Çernyayev isə Qorbaçovun çox yaxın köməkçisi idi. Sonra, Qorbaçov daha Sovetlər İttifaqının prezidenti olmayanda da Çernyayev həmişə onunla birlikdə idi. Görünür, onlar sonralar ayrılmışlar.

Rəfael Allahverdiyev: O, indi də oradadır. Raisa Qorbaçova dəfn edilərkən orada idi.

Heydər Əliyev: Eləmi? Bu, onun çox yaxın adamıdır. Amma, görünür, obyektiv yazır, o, öz gündəliyini yazır. Şahnazarovla birlikdə Qorbaçovun yanına necə getdiklərindən yazır. Qorbaçov Şahnazarovu bağrına basaraq, onu 64 illiyi münasibətilə təbrik etmiş və sonra demişdir - Əliyevin ayağının altını qazırıq və bu, Rəşidovun işindən də betər bir iş olacaqdır. Fikir verin. Onlar həqiqətən qazırdılar, özü də necə qazırdılar. Rəşidov vəfat etmişdi və onun ölümündən sonra qazmağa başlamışdılar. Ən dəhşətlisi isə bunu Siyasi Büroda müşahidə etmək idi. Mən bir neçə dəfə hiddətləndim, öz fikrimi bildirdim, amma nə etmək olardı. İnsan ölüb gedib, di gəl ki, onun ölümündən sonra da qazırlar, qazırlar, qazırlar. Elə dəhşətli işlər, əxlaqa, mənəviyyata zidd işlər görürdülər ki, bunlara dözmək sadəcə, mümkün deyildi. Onda mən Siyasi Büronun tərkibində idim və bir neçə dəfə etiraz edib dedim ki, belə olmaz. Amma, demə, onlar sonra... Qazmağı qərara alıblarmış...

Vaqif Mustafayev: Prinsipcə, bir kinematoqrafçı kimi mənə elə gəlir ki, Qorbaçovla Sizin əhvalatınız Motsartla Salyerinin əhvalatıdır. Kimin Motsart, kimin isə Salyeri olduğu aydındır, ancaq sonluq ayrıdır - Motsart qalib gəlir. Cənab prezident, deməliyəm ki, sözün düzü, mən bütün bunları bilmirdim. Yəni, filmi çəkərkən mən, - açığını deyim, məni sözü elə-belə deməyən adam kimi tanıyırlar, - başa düşdüm ki, Siz nəinki XX yüzilliyin böyük adamlarından birisiniz, mən Sizi XX yüzilliyin ən böyük adamı sayıram. Hesab edirəm ki, Sizin tərcümeyi-halınız bədii film yaradılmasına layiqdir və artıq bunu etmək lazımdır. Ona görə ki, danışılanların heç də hamısını sənədli kino vasitəsilə çatdırmaq mümkün deyildir. Məsələn, Sizin Bakı hava limanına gəlişiniz, - Rəfael müəllimin söylədiyi kimi, - Sizi hədələyirdilər, maşın yaxınlaşdı...

Heydər Əliyev: Mən Moskvadan buraya qayıdanda?

Vaqif Mustafayev: Bunu bədii kino vasitəsilə çatdırmaq olar.

Heydər Əliyev: Ümumiyyətlə, o, doğru deyir. Bu epizod bir film üçün tamamilə kifayətdir - mən Moskvadan necə çıxıb getmək istəyirdim, orada yolumu necə kəsirdilər, hətta ona da əl atdılar ki, məni təkcə qorxutmaq naminə bir insanı - bir qrup ziyalının hava limanında görüşünü təşkil etməyə hazırlaşan jurnalist Xanbabayevi öldürdülər. Мənə bundan sonra da çıxıb getməyə imkan vermirdilər. Mən təyyarəyə bileti qeyri-leqal aldım, hava limanına qeyri-leqal getdim, buraya gəldim. Rəfael və digər dostlarım avtomobili təyyarənin yanına sürdülər və dedilər - tez oturun. Мən dedim - nə olub ki? Onlar cavab verdilər - orada adamları sizə qarşı toplayıblar. Amma biz onları, necə deyərlər, aldatdıq. Necə sürətlə gedirdik, çünki hər yerdə yolumuzu kəsirdilər, məni tutub saxlamaq istəyirdilər. Bu, Rəfaelin avtomobili idi. Yeri gəlmişkən, onun sürücüsü yadımdadır, o, maşını necə cəsarətlə sürürdü. O, sonralar rəhmətə getdi. Çox alicənab adam idi, burada məni az qala həbs etmək istəyirdilər, sadə bir insan olan bu adam isə öz həyatını təhlükə qarşısında qoyaraq məni maşında aparırdı.

Lomer Axvlediani: Belə şeyi uydurmaq istəsən də, heç vaxt fikirləşib tapa bilməzsən.

Vaqif Mustafayev: Biz filmdə bu səhnəni əks etdirmişik. Lakin bütün bunları bədii vasitələrlə başqa cür etmək olar. Zənnimcə, bədii obrazı hökmən yaratmaq lazımdır. Çünki hesab edirəm ki, Azərbaycanda prezident yox idi. Axı başqa bir adamı tamam başa düşdükdə, belə nümunə olduqda, belə hadisə baş verdikdə, Azərbaycanda belə bir şəxsiyyət olduqda - bax, onda bu insan, məsələn, Hemenquey kimi hərəkət etmişdir. Lakin Azərbaycanda belə bir şəxsiyyət olmadıqda, onda Sizin dediyiniz kimi, gələcək nəsillər üçün, indi görüb-götürməli olanlar üçün hökmən çəkmək lazımdır. Misal üçün, görünür, az adam bilirdi ki, Siz Moskvada 19 nazirliyə rəhbərlik edirdiniz. Burada isə birisi mənzil-istismar kontorunu idarə edə bilmir, amma prezident olmaq istəyir. Belələri də var.

Heydər Əliyev: Özü də mən müxtəlif profilli nazirliklərə rəhbərlik edirdim.

Lomer Axvlediani: Mədəniyyətdən tutmuş dəmir yolunadək.

Heydər Əliyev: Bütün nəqliyyata. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, Sovetlər İttifaqında dəmir yolu ən mürəkkəb sahələrdən biri və dünyada ən uzun dəmir yolu idi. Ən uzun orada problem olduqca çox idi. Lap çox idi. Rusiyanın yanacaq və energetika naziri Viktor İvanoviç Kalyujnı "Əsrin müqaviləsi"nin beşilliyi ilə əlaqədar bu yaxınlarda burada oldu. Мən onu ilk dəfə idi görürdüm. Demə, həmin illərdə o, Tomskda işləyirmiş. O, Əliyevin necə selektor müşavirələri keçirdiyini xatırladı. Amma çoxları selektor müşavirəsinin nə olduğunu yəqin ki, bilmir. Bu о deməkdir ki, Sovetlər İttifaqının bütün nöqtələri radio ilə qoşulur, hər bir nöqtəyə vilayətin, şəhərin, rayonun dəmir yol nəqliyyatının rəhbərləri, yolların, sahələrin rəisləri toplaşırlar. Vəziyyət araşdırılır, məsələn, Kemerovo dəmir yolunun rəisinə söz veririk, o, bir məlumat verir. Məndə isə başqa material var, mən suallar verir, tənqid edirəm və s. Ümumiyyətlə, bu, maraqlı prosesdir. Bunun nə demək olduğunu əvvəllər mən özüm də bilmirdim. Budur, Kalyujnı deyir ki, həmin selektor müşavirələri indiyədək yadımızdadır. Biləndə ki, səhər saat 9-da müşavirə olacaq, hamı bunu gərginlik içində gözləyirdi - nə olacaq, necə olacaqdır? Bəzən kimisə işdən çıxarmaq, kimisə cəzalandırmaq lazım gəlirdi. Bir sözlə, dəmir yol nəqliyyatı çox nəhəng idi. Dəniz nəqliyyatı, hava, çay, avtomobil nəqliyyatı da böyük idi. Bu, nəqliyyat kompleksidir. Digərləri bütün mədəniyyət, təhsil kompleksi idi. О vaxtlar üç Təhsil Nazirliyi vardı - ali təhsil, maarif və texniki peşə təhsili nazirlikbri. Sonra elm, səhiyyə - burada da Səhiyyə Nazirliyi və Tibb Sənayesi Nazırliyi vardı. Yüngül sənaye, Xalq istehlakı malları istehsalı. Sovetlər İttifaqının Yüngül Sənaye Nazirliyi ən böyük nazırlik idi. Xalq istehlakı malları istehsal edənlər isə müxtəlif sahələrə aid idilər. Ticarət Nazirliyi və digər bütün baş idarələr, özü də onların hamısı xaraktercə müxtəlif idi. SSRİ Nazirlər Sovetinin tarixində hələ heç vaxt elə olmamışdı ki, bir nəfər bu qədər yük çəksin.

Vaqif Mustafayev: Cənab prezident, ona görə də yenə demək istəyirəm ki, bu materialdan istifadə etmək çox çətin idi. Bir о qədər, bəlkə də daha çox material hələ qalmışdır. Əlbəttə, biz Sizin iştirakınızla heç olmasa daha iki seriya hazırlamaq istəyirik, bütünlükdə isə 12 seriyalı sənədli film yaratmaq fikrindəyik. Lakin bunlar da Sizin gördüyünüz işlərin ancaq bir hissəsini əhatə edəcək, hamısı olmayacaqdır. Ona görə ki, Türkiyədə Dəmirəl danışmışdır, Doğramacı danışmışdır, bu məqamlar da qalibdir. Nə demək istəyirəm? Mən 1982-ci ildə Moskvada kurslara daxil oldum. Direktorumuz Kokareva idi. O, əvvəllər SSRİ Dövlət Kinematoqrafıya Komitəsinin baş redaktoru olmuşdu. Kurslarda oxuyan uşaqlar isə qətiyyən heç nəyi bəyənmirdilər, elə bir film olmurdu ki, hamımızın xoşuna gəlsin. Heç kimi, heç bir rəhbərliyi tanımırdıq. Bir dəfə mən məşğələyə gələndə müəllim dedi - hamı ayağa qalxsın. Mən soruşdum ki, onlar nə üçün ayağa qalxıblar? Direktor dedi - Vaqif Mustafayev, Heydər Əliyeviçin Moskvada olması münasibətilə sizi təbrik edirik. Heç bilmirdim özümü necə aparım, onlar isə ayaq üstə qalmışdılar. Onların hamısı institutu bitirdikdən sonra gəlmişdilər - biri Minskdən, digəri Bolqarıstandan, Kaydanovski... Mən yanlarından ötüb dedim - əyləşin, əyləşin. Bu, çox xoş idi. Sizin haqqınızda film çəkmək ideyasının nə vaxt yaranmasından danışım. Qərilbə olsa da, Sizə qarşı qara-qışqırıq saldıqları, ayaqlarını уегə döydükləri, danışmağınıza maneçilik törətdikləri və s.

Həmin sessiyanı görəndə məndə elə bir hiss vardı ki, az qalırdı televizora girim. Başa düşürdüm ki, artıq onların hamısı uduzubdur. Mən Rəfael müəllimə demişəm ki, Sizin natiqlik məharətiniz haqqında film çəkəcək lazımdır. Ona görə ki, Siz orada mikrofona yaxınlaşaraq eyni bir cümləni iki dəfə təkrar edirsiniz, bundan sonra salondakılar bilmirlər ki, özlərini necə aparsınlar. Bu, komissiya yaradılması təklif ediləndə olmuşdu. Siz soruşdunuz - hansı komissiyanı yaratmaq istəyirsiniz? Kiçik bir pauzadan sonra bir daha soruşdunuz - hansı komissiyanı yaratmaq istəyirsiniz? Vəssalam. Bu, əslində 15 söz deməyə bərabər idi. Mən bu salona baxırdım - axı mən montaj edirəm, bütün bunların hamısını iri planda görürəm, - Siz eyni bir cümləni təkrar etməklə bütün salonu karıxdırdınız. Sizin haqqınızda film çəkmək fikri bax, onda ağlıma gəldi. Çünki başa düşdüm ki, Azərbaycan xalqının... Əvvəllər necə olurdu? Məsələn, 60-70-ci illərdə hər evdə divardan Heminqueyin, Mayakovskinin, Blokun və başqalarının portreti asılırdı. Yəni, biz qəhrəmanları kənarda axtarırdıq. Мən isə hesab edirəm ki, - elə görünməsin, təmtəraqlı sözlər söyləyirəm, yox, mən normal sözlər deyirəm, - övladlarımız xoşbəxtdir və gələcək nəsillər xoşbəxt olacaqlar ki, onların öz qəhrəmanı var. Düzünü deyirəm. Мən belə adamam, hamı məni tanıyır, heç vaxt nəyinsə xatirinə yalan danışan deyiləm. Həyatımda hələ elə bir hal olmayıb ki, mən rəhbərlərdən hər hansı biri haqqında danışım.

Heydər Əliyev: Sağ ol.

Vaqif Mustafayev: Siz sağ olun, cənab prezident.

Heydər Əliyev: Çəkdiyiniz əməyə görə sağ olun, bu işə səmimi, ürəkdən yanaşdığınıza görə sağ olun. Sizin axırda dediklərinizi başa düşürəm. Belə olmasaydı, sizə bu qədər sifarişlər verilməzdi. Öz duyğularımz və öz fikriniz olmasaydı, sız heç nə edə bilməzdiniz. Yeri gəlmişkən, belə bir film olduğunu, - axı mən bunu qətiyyən bilmir və təsəvvür etmirdim, - mənə deyəndə, Allahverdiyev məndən bu filmə baxmağa dəfələrlə xahiş edəndə dedim ki, mənim baxmağım nəуə gərəkdir, nə çəkmisinizsə, onu da göstərin, mən ki ona hansısa düzəlişlər etməyəcəyəm. Siz azad sənətkarsınız, nə etmisinizsə, onu da etmisiniz. Vaqif Mustafayev nə çəkiləsə, qoy onu da göstərsin

Vaqif Mustafayev: Lomer də şəxsiyyət haqqında hələ heç vaxt film çəkməmişdi, imtina edirdi. Mən də imtina edirdim. Amma daha burada... Bu, mənim üçün böyük şərəfdir.

Lomer Axvlediani: Bir halda ki, söhbət Vaqifdən, onun filmindən düşdü, onda icazə versəniz deyərəm ki, son bir çox illər ərzində mən kino əsərindən belə təəssürat almamışam. Mən bunu məni dinləyənlərin və ya dinləyəcək hər bir kəsin qarşısında tam vicdanla deyirəm. Yarım saatlığa vaxt tapsanız, Vaqifin "Hər şey yaxşılığa doğru" adlı qısametrajlı bir filmi var, Siz ona baxın. Mən təmtəraqla danışmağı sevmirəm, lakin tam məsuliyyətlə deyirəm ki, onun insani və vətəndaş müdrikliyi qarşısında baş əyirəm. Bu cəsurluqdur. Material belədir. Bəri başdan Sizə danışmaq istəmirəm, bu filmdən alacağınız zövqü sadəcə olaraq təsəvvür edirəm. Vaqifin bu filmdə etdikləri misilsizdir, bu, böyük sənətdir. Orada daim söhbət ölümdən gedir. Amma bu mövzunun öhdəsindən belə şərəflə gəlmək, heç kimin xətrinə dəyməmək, yumor hissləri doğurmaq və əsl pasifist olmaq, sənətin belə yüksək səviyyəsinə qalxmaq...

Sozün düzü, mən çox baxıram, çox çəkirəm, amma çoxdandır filmlər mənə belə böyük təsir bağışlamamışdır. Bunu məsləhət verməyə cürət etmək kimi qəbul etməyin, mən Sizə sadəcə olaraq, tövsiyə edirəm.

Heydər Əliyev: Hökmən baxacağam. Əlbəttə, siz məndə maraq oyatdınız, təbliğat aparmaq lazım deyil.

Lomer Axvlediani: Çox yüksək səviyyədə çəkilmişdir. Bütün bu bir neçə gündə məni heyrət bürümüşdür ki, sənət adamı ölümlə, münaqişə ilə, insan münasibətilə bağlı belə gərgin süjetli filmi belə yüksək sənət səviyyəsində çəkə və müharibəyə, ölümə mənfi münasibət hissləri oyada bilər.

Heydər Əliyev: Sağ olun, sağ olun, hökmən baxacağam.

Vaqif Mustafayev: Мən bu film barədə təkcə bir kəlmə deyəcəyəm. Oberhauzendə keçirilən nüfuzlu festivalda bu film birdən-birə dörd mükafat qazanmışdır. Demək istəyirəm ki, əvvəllər Qarabağa dair filmi yaxına belə buraxmırdılar, qalsın ki, ona dörd mükafat versinlər. Cənab prezident, bu da Sizin xidmətinizdir ki, Qarabağa dair filmlərimizə artıq baxırlar. Halbuki belə filmləri qəbul etmirdilər. 1991-1992-ci illərdə Qərbdə soruşurdular - film nə baradədir? Qarabağ haqqında? Yox, bizə belə film lazım deyil. Baxın, Siz nə qədər işlər görmüsünüz, nə qədər danışmısınız, nə qədər işlər görürsünüz ki, artıq bizi dinləyirlər, bizim filmlərə baxırlar. Buna görə də bizim filmə baxdılar, qiymətləndirdilər və dörd mükafat verdilər. Bu da Sizin xidmətinizdir. Ümumiyyətlə, incəsənətlə bağlı olan nə varsa, hamısı Sizin xidmətinizdir. Özü də təkcə Azərbaycanda yox. Axı mən materiallarla tanışam, açıq materiallara da bələdəm, yasaq edilmiş materiallara da. Sovetlər İttifaqında bütün kino sahəsinə Siz rəhbərlik edirdiniz. Filmdə bu da var. Kinomuzda nə varsa, hamısını, hətta avadanlıq alınmasını da Siz etmisiniz. О vaxtlar nə almışdınızsa, indiyədək qalan yalnız bunlardır.

Heydər Əliyev: Sağ ol. Bu filmə görə, çəkdiyin əməyə görə və səmimi, xeyirxah keyfiyyətlərinə görə sənə bir daha təşəkkür edirəm.

Görüşdə Vaqif Mustafayev "Heydər Əliyev" filminin kassetini dövlətimizin başçısına təqdim etdi.