Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Ukraynanın kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri ilə görüşdə çıxış və müsahibəsi - Prezident sarayı, 29 iyul 1998-ci il

Heydər Əliyev: Mən sizi səmimiyyətlə salamlayıram və sizinlə Bakıda görüşməkdən çox məmnunam. Bilirəm ki, siz artıq üçüncü gündür Azərbaycandasınız. Mən bu hadisəyə, Ukraynanın kütləvi informasiya vasitələrinin belə mötəbər heyətinin ölkəmizə gəlməsinə şadam.

Ukrayna ilə Azərbaycan arasında dostcasına, xoş münasibətlər yaranmışdır. Bu münasibətlər keçmiş vaxtlarda da səmimi, yaxşı olmuşdur. Ölkələrimiz müstəqil dövlətlər olduqdan sonra bu münasibətlər keyfiyyətcə başqa xarakter aldı. Şadam ki, Azərbaycan Ukrayna ilə sıx əməkdaşlıq edir. Bilirsiniz ki, Ukrayna prezidenti, hörmətli Leonid Daniloviç Kuçma Azərbaycanda rəsmi səfərdə olmuşdur. Bundan sonar mənim Ukraynaya rəsmi səfərim oldu. Dövlətlərimiz, hökumətlərimiz arasında bir çox sənədlər, o cümlədən Ukrayna ilə Azərbaycan arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalanmışdır. Hesab edirəm ki, ölkələrimiz arasında bütün sahələrdə əməkdaşlıq üçün kifayət qədər normativ-hüquqi baza yaranmışdır. Kiyevdə Azərbaycan səfirliyi, Azərbaycanda Ukrayna səfirliyi fəaliyyət göstərir və biz dövlətlərarası münasibətlərimizi yüksək qiymətləndiririk. Biz prezident Leonid Daniloviç Kuçma ilə beynəlxalq təşkilatlarda, MDB dövlətləri başçılarının iclaslarında, beynəlxalq konfranslarda tez-tez görüşürük və bu zaman fikir mübadiləsi edirik. Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı ölkələrinin dövlət, hökumət başçılarının bu yaxınlarda Ukraynada, Yaltada görüşü keçirildi. Mən bu görüşdə iştirak edirdim. Biz Yaltada, Forosda görüşdük, sonra prezident Kuçma ilə mənim armada ayrıca görüş oldu. Bundan tezliklə sonra biz Qazaxıstanın yeni paytaxtında - Astanada görüşdük. Bir sözlə, kifayət qədər teztez, yaxın ünsiyyətdə oluruq, ən başlıcası isə, bu, səmimi, mehriban və dostluq ünsiyyətidir. Şadam ki, beynəlxalq həyatın, demək olar, bütün məsələləri barəsində mövqelərimiz, yəni Ukrayna ilə Azərbaycanın mövqeləri uyğun gəlir. Bizim mövqelərimiz MDB dövlətləri başçılarının görüşlərində də üst-üstə düşür. Azərbaycanda xoşa gələn, o cümlədən mənim xoşuma gələn budur ki, Ukrayna öz müstəqilliyini, azadlığını, sərbəstliyini ardıcıl surətdə qoruyur. Biz də bu cür siyasət aparırıq. Bu, ona görə vacibdir ki, lap bu yaxınlaradək biz hamımız bir dövlətin - Sovetlər İttifaqının tərkibində idik, bu dövlət dağıldıqdan sonra öz müstəqilliyimizi əldə etdik. Elə qüvvələr var ki, onlar Sovetlər İttifaqının dağılmasına təəssüflənirlər; elə qüvvələr var ki, onlar Sovetlər İttifaqının bəlkə də hələ bərpa olunacağına ümid edirlər; bir qədər başqa yöndə düşünən qüvvələr də var. Mən president Leonid Daniloviç Kuçmanın mövqeyinə bələdəm, o da mənim mövqeyimi bilir. Bizim mövqeyimiz isə belədir ki, biz xalqımızın milli azadlıq, dövlət müstəqilliyi əldə etməsini yüksək qiymətləndiririk. Biz öz müstəqilliyimizi, öz suverenliyimizi ardıcıl surətdə möhkəmləndiririk. Ukraynanın, xüsusən onun prezidenti Leonid Kuçmanın mövqeyi bu baxımdan da bizə yaxşı təsir bağışlayır. Əlbəttə, bizim həm siyasi, həm iqtisadi, həm də sosial problemlərimiz çoxdur və bunlar MDB-nin digər ölkələrinin üzləşdikləri problemlərlə, demək olar, oxşardır. Biz Ukraynada baş verən hadisələri, prosesləri izləyirik. Mən şəxsən ürəkdən istəyirəm ki, Ukrayna xalqı keçid dövrünün çətinliklərini mümkün qədər tez aradan qaldırsın, islahatların həyata keçirilməsində əməli nəticələrə nail ola, iqtisadi artımı və xalqın, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlişini təmin edə bilsin. Biz özümüz bu istiqamətdə fəal işləyirik. Lakin bizi MDBnin bəzi ölkələrindən fərqləndirən problemlərimiz var. Yəni biz qonşu Ermənistanla hərbi münaqişə vəziyyətindəyik. Bu məsələnin tarixi sizə yəqin ki, məlumdur və ümidvaram ki, burada olarkən bu barədə daha çox şey öyrənmisiniz. Bununla belə, qısaca danışmaq istəyirəm. Bu münaqişə 1988-ci ildə, həm Azərbaycan, həm də Ermənistan müttəfiq respublikalar kimi Sovetlər İttifaqına daxil olduğu vaxt meydana çıxmışdır. Münaqişə Ermənistanın, daha doğrusu, ola bilsin ki, onun separatçı, ekstremist qüvvələrinin təşəbbüsü ilə baş vermişdir. Onlar 1988-ci ildə yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyi və Dağlıq Qarabağı-Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini qoparmaq və onu Ermənistana birləşdirməyi qərara almışdılar. Bilirsiniz ki, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan Respublikasının tərkibində müxtar vilayətdir, ərazicə Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşən kiçik bir vilayətdir. Orada həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar yaşayırdı. Münaqişəyə qədər orada təqribən 180 min və ya 170 min adam yaşayırdı ki, bunun da 30 faizi azərbaycanlılar, 70 faizi ermənilər idi. Bura əzəli Azərbaycan torpağıdır. Ölkəmiz ərazicə böyük deyil, bununla belə, o, çoxmillətli ölkədir. Burada çoxlu rus, ukraynalı, erməni və gürcü, bir çox digər millətlərin nümayəndələri yaşayırdı və indi də yaşayır. Ermənilər həm Bakıda, həm də digər şəhərlərdə, o cümlədən Dağlıq Qarabağda yaşayırdılar. Bakıda ermənilər Dağlıq Qarabağdakından çox idi. Dağlıq Qarabağda maksimum 120 min, Bakıda isə bundan xeyli çox erməni yaşayırdı. Bu, təbii idi, belə ki, Azərbaycan, Qafqazın digər respublikaları kimi, çoxmillətli ölkədir. Bax, bu münaqişə də o vaxt baş verdi. Separatçıların, ekstremistlərin fəaliyyətinin kökünü kəsmək üçün təsirli tədbirlər görülmədiyindən bu münaqişə genişləndi, müharibə vəziyyəti, özü də genişmiqyaslı müharibə vəziyyəti aldı. Həm Azərbaycan, həm də Ermənistan tərəfdən çoxlu adam həlak oldu. Bu, mahiyyətcə Ermənistan ilə Azərbaycan arasında gedən müharibədir. 1994-cü ilin mayında Ermənistan və Azərbaycan arasında atəşkəs haqqında sazişə nail olduq. Həmin vaxtdan hərbi əməliyyatlar yoxdur, atəşkəs rejimi mövcuddur və biz ona əməl edirik. Bununla belə, bu rejim müharibənin olmaması, qan tökülməməsi baxımından bizim üçün müsbət haldırsa, digər tərəfdən, Ermənistan silahlı birləşmələri müxtəlif səbəblərdən Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal edə bilmişlər. Dağlıq Qarabağdan əlavə, onun ətrafındakı, yalnız azərbaycanlıların məskunlaşdığı rayonlar da işğal edilmişdir. Bütün azərbaycanlılar işğal olunmuş torpaqlardan qovulmuşdur. Bu isə Dağlıq Qarabağdan və onun ətrafındakı inzibati rayonlardan olan bir milyondan çox insan deməkdir. Bu torpaqlar işğal altındadır. Oradan qovulmuş vətəndaşlarımız, azərbaycanlılar isə respublikamızın müxtəlif bölgələrində, əksəriyyəti çadırlarda, bəziləri yataqxanalarda, inzibati binalarda, hətta dəmiryol vaqonlarında və digər yerlərdə, çətin şəraitdə yaşayırlar. Təbii ki, bütün bunlar respublikamızın həyatını çətinləşdirir, başlıcası isə, adamlar çox ağır şəraitdədir. Bununla belə, biz hesab edirik ki, atəşin dayandırılması hərbi əməliyyatların davam etdirilməsindən daha yaxşıdır. Biz münaqişəni sülh yolu ilə aradan qaldırmaq üçün danışıqlar aparırıq. Danışıqları ATƏT-in Minsk qrupunun iştirakı ilə aparırıq. Onun həmsədrləri Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransadır. Danışıqlar gedir. Rusiya Federasiyasınm nümayəndə heyəti bu gün burada oldu. O, hələ Bakıdadır. Mən sizinlə görüşdən əvvəl onunla görüşdüm. Nümayəndə heyətinə xarici işlər nazirinin birinci müavini Boris Nikolayeviç Pastuxov başçılıq edir. Biz Xəzər dənizinin statusu məsələlərini və eyni zamanda Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin aradan qaldırılmasına dair danışıqlar prosesinin vəziyyətini müzakirə etdik. Ümidvarıq ki, danışıqlar yolu ilə, ATƏT-in Minsk qrupunun köməyi ilə münaqişənin tamamilə aradan qaldırılmasına nail olmaq mümkündür. Dəfələrlə bəyan etmişik ki, biz sülhsevər ölkəyik, bütün qonşularla, o cümlədən də Ermənistanla dinc şəraitdə yaşamaq istəyirik, hərçənd ki, hərbi münaqişə xalqımıza, respublikamıza çox böyük mənəvi və maddi ziyan vurmuşdur. Lakin biz bunu əsas götürürük ki, biz, - mən Ermənistanı və Azərbaycanı nəzərdə tuturam, - taleyin hökmü ilə yanaşı yaşamalıyıq və bundan heç yana qaça bilmərik. Buna görə də həm bizim üçün, həm də, zənnimcə, erməni xalqı üçün ən yaxşısı sülhdür, möhkəm, uzunsürən sülhdür. Daxili vəziyyətimizə gəldikdə, dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra daxili vəziyyətimiz də sadə olmamışdır. Burada daxili siyasi vəziyyət çox mürəkkəb idi. Bu, bir tərəfdən, Ermənistanla hərbi münaqişə ilə, digər tərəfdən, buradakı müxtəlif qüvvələrin - siyasi və qeyri-siyasi qüvvələrin əməlləri ilə bağlı idi. Məsələ burasındadır ki, müharibə gedərkən burada blr çox müxtəlif silahlı qruplar yaranmışdı, onlardan bəziləri qanunsuz silahlı dəstələrə və hətta quldur dəstələrinə çevrilmışdi. Nə vaxtsa onlardan kimsə Azərbaycan torpaqlarının mudafiəsi uğrunda döyüş əməliyyatlarında iştirak etmişdi, sonra isə onların əksəriyyəti bundan uzaqlaşaraq, yaranmış vəzıyyətdən öz şəxsi tələblərini ödəmək, öz şəxsi məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə edirdi. Bu məqsədlər isə müxtəlif idi - bəziləri bu yolla sadəcə olaraq varlanmaq, digərləri müəyyən vəzifələri tutmaq istəyirdilər, başqaları isə həddini aşaraq hakimiyyət iddiasında olmuşdu. Buna görə də təxminən 1988-ci ildən etibarən, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlandıqdan sonra, xüsusən 1989-cu ildən Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyət mürəkkəbləşdi. Bu mürəkkəblik müəyyən dərəcədə qanunauyğun səciyyə daşıyırdı, belə ki, Dağlıq Qarabağ məsələsində Azərbaycana qarşı ədalətsizlik göstərildiyinə görə adamlar hakimiyyətdən, mərkəzdən, Moskvadan, yerli hakimiyyətdən narazı idilər. Digər tərəfdən, ayrı-ayrı qüvvələr bu vəziyyətdən öz siyasi iddialarına, şəxsi tamahkarlıq məqsədlərinə nail olmaq üçün istifadə etməyi qərara almışdılar. Bütün bunlar daxili siyasi vəziyyətin daha da mürəkkəbləşməsinə doğru aparırdı. 1992-ci ildə burada hakimiyyət dəyişdi. Bundan bir neçə ay əvvəl seçilmiş prezident istefa verdi. Sonra hakimiyyətə Xalq Cəbhəsi gəldi. O, burada əsas qüvvə idi və müxtəlif ünsürlərdən ibarət idi. Lakin bir ildən sonra bu yeni hakimiyyət, yeni hökumət də yaranmış vəziyyətə tab gətirə bilmədi. Qanunsuz hərbi dəstələr, müxtəlif qanunsuz silahlı qruplar və başqaları hakimiyyət uğrunda mübarizəni davam etdirirdilər və 1993-cü ilin iyun ayında Azərbaycanda son dərəcə mürəkkəb vəziyyət yarandı. Yeri gəlmişkən, o illərdə Azərbaycan vaxtın, demək olar, əksər hissəsində fövqəladə vəziyyət şəraitində yaşamışdır və onu iqtidar müxtəlif səbəblərə görə, ən çox dä daxili siyasi vəziyyət mürəkkəb olduğuna görə elan etmişdi. 1993-cü ildə də fövqəladə vəziyyət elan olundu, qadağan saatı qoyuldu. Buna baxmayaraq, ayrı-ayrı silahlı qruplar, qüvvələr prezidentə qarşı, Xalq Cəbhəsinin hakimiyyətinə qarşı çıxış edirdilər. Onlar Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında idi. Bütün bunlar vətəndaş müharibəsi vəziyyətinə gətirib çıxardı. Bunun nəticəsində 1993-cü ilin iyun ayında, demək olar, bütün rəhbərlər, yəni parlamentin sədri, Baş nazir istefa verdilər. Onda mən Bakıya dəvət edildim. Bunadək, yəni 1990-cı ildə mən Moskvadan çıxıb getdikdən sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaşayırdım. Mən Bakıya dəvət olundum, məndən vəziyyəti normallaşdırmaqda kömək göstərməyi xahiş etdilər. Mən parlamentin sədri seçildim. İki gündən sonra prezident Əbülfəz Elçibəy öz vəzifəsini tərk etdi və buradan gizlincə çıxıb getdi, dağ kəndində yaşadı. Buna görə də mən ölkəyə tək rəhbərlik etməli oldum. 1993-cü ilin oktyabrında prezident seçkiləri oldu. Mən prezident seçildim. 1993-cü il Azərbaycanın həyatında ən mürəkkəb il idi. Biz bir çox çətinlikləri dəf etdik, Azərbaycanın parçalanmasına, müxtəlif bölgələrə ayrılmasına yol vermədik. Biz bu meylin qarşısını aldıq. Lakin vəziyyət mürəkkəb olaraq qalırdı. Dediyim kimi, 1994-cü ilin mayında biz atəşkəs haqqında sazişə nail olduq. Ancaq vəziyyət mürəkkəb olaraq qalırdı. Bayaq dediyim kimi, təəssüf ki, respublikanın daxilində bu cür yoluxucu xəstəlik yaranmışdı. Bütün bu müxtəlif qruplar, - onlardan bəziləri özlərini siyasi qüvvə hesab edirdilər, - hakimiyyət hərisliyi xəstəliyi ilə çox yoluxmuşdu. 1993-cü ildə vəziyyətin gərginliyini müəyyən dərəcədə zəiflətməyimizə, 1994-cü ildə hərbi əməliyyatların dayandırılmasına baxmayaraq, 1994-cü ilin oktyabrında silahlı çevrilişə cəhd göstərildi. Lakin biz bu cəhdin qarşısını ala bildik. Yəqin ki, bu, sizə məlumdur. 1995-ci ilin martında yeni cəhd göstərildi. 1994-cü ıldə bu işə o vaxtlar Baş nazir işləyən adam, 1995-ci ilin martında isə Daxili İşlər Nazirliyinin Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi başçılıq edirdi. Bu dəstədə böyük silahlı qüvvə vardı. görünür, nə vaxtsa, onlar öz məqsədlərinə xidmət etmiş, sonra mənən pozulmuş, iri cinayətlərlə məşğul olmuş və o yerə gəlib ıxmışdılar ki, Azərbaycanda bütün hakimiyyəti öz əllərinə almaq istəmişdilər. Biz bunu da dəf etdik. Sonralar burada vəziyyəti mürəkkəbləşdirmək üçün başqa cəhdlər də göstərildi. Məsələn, prezident Leonid Daniloviç Kuçma Azərbaycanda rəsmi səfərdə olarkən mən onu maşında hava limanına yola salmağa gedərkən biz çətinliklə sağ qaldıq. Biz hava limanına yola düşməzdən bir gün əvvəl körpünün altından böyük miqdarda partlayıcı maddələr aşkara çıxarıldı. Onları buraya XTPD-nin bəzi iştirakçıları xüsusi olaraq qoymuşdular. Biz bu adamları 1995-ci ilin martında pərən-pərən salmışdıq, lakin onlar müxtəlif yerlərdə gizlənmişdilər. Onlar körpünü partlatmaq və təbii olaraq, bizi məhv etmək istəyirdilər. Ancaq bizim hüquq mühafizə orqanları sayıq idilər, onlar həmin partlayıcı maddələri vaxtında götürdülər. Sonra bununla məşğul olmuş və bunu peşəkarlıqla etmiş adamların böyük bir qrupunu üzə çıxardıq. Bombanın partlaması nəinki adamların həlak olması ilə qurtarardı, həm də ətrafda çox şeyə ziyan dəyərdi. Digər terror aktı cəhdləri də olmuşdur. Bir sözlə, bu baxımdan bizim vəziyyətimiz MDB-nin digər ölkələrindəki, o cümlədən də Ukraynadakı vəziyyətdən yəqin ki, fərqlənir. Gördüyünüz kimi,, indi biz vəziyyəti sabitləşdirə bilmişik. Bu, 1995-ci ilin təxminən axırlarından baş verməyə başlamışdır. İndi daxili siyasi vəziyyət tamamilə sabit, normaldır. İqtisadiyyatda, Ukrayna kimi, biz də keçid dövrünü yaşayırıq, islahatlar aparırıq, özü də cəsarətlə aparırıq və onlar yaxşı nəticələr verir. Bu nəticələr ondadır ki, digər MDB ölkələrində olduğu kimi, bizdə də təxminən 1990-1991-ci ildən başlayaraq istehsalın, iqtisadiyyatın səviyyəsi aşağı düşürdü. Bizdə sənaye və kənd təsərrüfatı istehsah, daxili ümumi məhsul istehsalı hər il 20-25 faiz azahrdı. 1996-cı ildə biz bu azalmanı dayandırıb, bir qədər artıma nail ola bildik. 1997-ci ildə artımı təmin etdik, daxili ümumi məhsul 5,8 faiz çoxaldı, sənaye istehsalı bir qədər - 0,3 faiz artdı. Halbuki əvvəlki illərdə azalma 20-25 faiz idi. 1998-ci ilin yarısı ərzində daxili ümumi məhsul istehsalı 9 faiz, sənaye istehsalı 0,7 faiz artmışdır. Yəni artım davam edir. Digər ölkələrdəki kimi, bizdə də inflyasiya çox böyük idi. Maliyə sistemi çox ağır vəziyyətə düşmüşdü. 1994-cü ildə inflyasiya 1600 faiz təşkil edirdi. 1995-ci ildə biz onu xeyli azalda bildik, inflyasiya təxminən 80 faiz oldu. 1996-cı ildə isə inflyasiyanı tamamilə dayandırdıq - inflyasiya 0,4 faiz təşkil etdi. 1997-ci ildə o, həmin səviyyədə, indiki səviyyədə qaldı. Yəni bizdə inflyasiya yoxdur. Milli valyutamızın - manatın məzənnəsi sabitdir. Son illərdə o, dollara nisbətdə hətta bir qədər möhkəmlənmişdir. İqtisadi islahatlarımız iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edir. Bizdə mülkiyyət özəlləşdirilir. Biz iqtisadi islahatların aparılmasında bir qədər gecikdik, lakin bu, bəlkə də işin xeyrinə oldu. Biz ona görə gecikdik ki, sizə dediyim kimi, 1993, 1994- cü illərdə bu məsələ ilə məşğul olmağa imkanımız yox idi. Biz onunla 1995-ci ildə fəal məşğul olmağa başladıq. Bu, işin ona görə xeyrinə oldu ki, biz digər MDB ölkələrinin təcrübəsini öyrəndik. Müsbət cəhətləri əxz etməyə çalışırıq, Rusiyada, başqa ölkələrdə buraxılmış səhvlərə yol verməməyə çalışırıq. Belə gecikmə bu baxımdan da faydalı ola bilər. Bununla yanaşı, əgər biz vaxt baxımından gecikmişdiksə, sürət məsələsində digər ölkələrin səviyyəsində gedirik. Kiçik müəssisələri və orta müəssisələrin bir hissəsini özəlləşdirmək işi başa çatmışdır. İndi orta müəssisələrin qalan hissəsinin, habelə iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi mərhələsi başlamışdır.

Biz aqrar sektorda çox köklü tədbirlər həyata keçiririk. Zənnimcə, biz torpaq islahatı, aqrar sektorda islahatlar haqqında mühüm qanunlar qəbul etmişik. Bu qanunlar aqrar sektordakı hər şeyi əhatə edir, başhcası budur ki, biz torpağı satmaq, almaq, vermək hüququ ilə xüsusi mülkiyyətə veririk. Heyvandarlıq sektorunu tamamilə özəlləşdirmişik. Bu da çox yaxşı nəticələr verir. Bu nəticələr bundan ibarətdir ki, bütün novlərdən malqaranın sayı, heyvandarlıq məhsulları istehsalı artmışdır. Keçmişdə, respublikamız Sovet İttifaqının tərkibində olarkən respublikamız heyvandarlıq məhsulları baxımından dotasiya alan respublika idi. Yadınızda olar, o vaxtlar ümumittifaq ixtisaslaşması, əmək bölgüsü vardı. Məsələn, Azərbaycan öz torpaqlarından Sovetlər İttifaqında pambığa, üzümə, tərəvəzə ümumi tələbatın ödənilməsi üçün bu məhsulların istehsalından ötrü istifadə edirdi. Ona görə bizdə heyvandarlıq məhsullarının istehsalı əhalimizin tələbatını heç vaxt ödəmirdi. Bizə Rusiyadan, Ukraynadan və Belorusiyadan ət, yağ, süd gətirirdilər. Biz isə Rusiyaya və digər respublikalara çoxlu pambıq, başqa məhsullar göndərirdik. İndi biz özümüzü təmin edirik. Biz özümüzü çörəklə də, yəni taxılla da təmin etmirdik. Biz onu iki dəfə az istehsal edirdik, çünki digər kənd təsərrüfatı məhsulları becərirdik. İndi isə taxıl istehsalını artırmışıq. Respublika özünü çörəklə, habelə heyvandarlıq məhsulları ilə təmin edir. Heyvandarlıq sektorunda özəlləşdirmə, bax belə, çox böyük rol oynamışdır. Torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsinin taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının artırılmasında çox böyük rolu olmuşdur. Bu proses hələ başa çatmayıb, davam edir. Lakin bu, çox yaxşı prosesdir. İri sənaye müəssisələrinin məsələsi isə, əlbəttə ki, çətindir. Həm sizdə, həm də bizdə metallurgiya, maşmqayırma, müdafiə sənayesinin iri müəssisələri var. Onların məsələsi mürəkkəbdir. Lakin biz burada da onlardan istifadə yollarını axtarıb tapırıq.

Bizdə neft və qaz xammalına əsaslanan böyük kimya kompleksi var. Axı bütün bu iri sənaye müəssisələri ittifaq sənayesinə inteqrasiya olunmuşdu və biz istehsal etdiklərimizi Rusiyaya, Ukraynaya göndərirdik, oradan nə isə alırdıq. İndi,bir tərəfdən, bu inteqrasiya əlaqələri kəsilib, digər tərəfdən, vaxtilə istehsal edilən məhsula indi ehtiyac yoxdur. Məsələn, hərbi sənaye kompleksinin məhsulu indi lazım deyildir. Biz çoxlu neft-mədən avadanlığı istehsal edir, ittifaqın ona olan ehtiyacının 70 faizini təmin edirdik. Neft mədən avadanlığını Sovetlər İttifaqının hər yerinə göndərirdik. Bir çox zavodlarımız bu sahə ilə bağlıdır. İndi isə orada lazım deyil, belə ki, Rusiyanın hərbi sənaye kompleksinin bir çox zavodları neft-mədən avadanlığı istehsalına keçirilmişdir. İndi bunu özləri istehsal edir və bizim avadanlığımıza ehtiyacları yoxdur. Belə problemlər çoxdur, lakin biz onları tədricən həll edirik. İslahatlarımız həm də xarici ticarətə, bütövlükdə iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasına, azad sahibkarlığa aiddir. Bütün bunlar öz nəticələrini verir. Biz xarici sərmayə axınını təmin etmək üçün ölkəmizin qapılarını bütün dünyaya açmışıq və burada da yaxşı nəticələrimiz var. Xüsusilə, energetika sahəsində. Bilirsiniz ki, Azərbaycan neft ölkəsi, özü də qədim neft diyarıdır. Keçmişdə Azərbaycan çoxlu neft çıxarır və demək olar, bütün Sovetlər İttifaqını təmin edirdi. Həm ötən əsrdə, həm də bu əsrin əvvəlində Qərb ölkələrinə çoxlu neft ixrac olunurdu. Dəniz yataqlarmm sənaye üsulu ilə istismarına dünyada ilk dəfə Azərbaycanda başlanmışdır. Biz çox şey etmişik və böyük təcrübəmiz var. Bununla belə, bizim böyük neft və qaz ehtiyatlarımız var. Onlar həm quruda, həm də Xəzər dənizindədir. Son dörd ildə biz Qərb ölkələrinin-Avropanın, Amerika Birləşmiş Ştatlarının, Rusiyanın, Türkiyənin, habelə İranın, Səudiyyə Ərəbistanının iri neft şirkətləri ilə çoxlu müqavilələr imzalamışıq. Mən bu yaxmlarda Böyük Britaniyada rəsmi səfərdə oldum, orada Böyük Britaniya, ABŞ və Rusiya şirkətləri ilə üç iri müqavilə imzaladıq. 15 belə müqavilə imzalanmışdır.

İlk müqavilələr artıq həyata keçirilir, öz nəticələrini verir. Ötən il birinci müqavilənin reallaşdırılması nəticəsində ilk nefti aldıq, onu ixrac edirik. Başlıcası isə odur ki, bu müqavilələrin həyata keçirilməsi Azərbaycana böyük sərmayə axınını təmin edir. Məsələn, mən Londonda olarkən dedim ki, son üç ildə təkcə

\"Britiş Petroleum\" Azərbaycana 260 milyon dollar sərmayə qoymuşdur. Bütünlükdə isə, ötən il 1,5 milyard dollar xarici sərmayə qoyulmuşdur.

İndi Azərbaycanda çoxlu xarici şirkət işləyir. Londona səfərimin son günlərini yenidən xatırlayıram. Böyük Britaniya böyük iftixarla deyir ki, Azərbaycanda 100-dən artıq Britaniya şirkəti işləyir. Bizdə Amerika Birləşmiş Ştatlarından, digər ölkələrdən də təxminən bir o qədər şirkət var. Bütün bunlar Azərbaycanda tamam başqa bir vəziyyət yaradır. Dövlət quruculuğu baxımından biz demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu xətti götürmüşük, bu işi aparırıq, demokratiya, siyasi plüralizm prinsiplərini bərqərar edirik, şəxsiyyət, insan hüquqlarının müdafiəsi ilə fəal məşğul oluruq və buna böyük əhəmiyyət veririk. Milliyyətindən, dini etiqadından asılı olmayaraq bütün vətəndaşların azadlığı hər cəhətdən təmin edilmişdir. Dediyim kimi, ölkəmiz çoxmillətli ölkədir. Bizdə azərbaycanlılarla yanaşı, ruslar, ukraynalılar, yəhudilər də yaşayırlar. Biz bunu respublikamızın ləyaqəti hesab edirik. Azərbaycanda siyasi həyat fəaldır, mətbuat azaddır, çoxlu, bəlkə də lazım olduğundan da çox qəzet nəşr edilir. Bilirsiniz ki, yeni olan hər şey həmişə cəlbedicidir. Bizdə pulu olan adamlar öz qəzetlərini nəşr etdirirlər. Nə demək olar, bir halda ki, xoşları gəlir, qoy nəşr etdirsinlər. Onları kimsə oxuyur, kimsə də oxumur. Mətbuat azaddır. Zənnimcə, bizdə iki, yaxud üç qəzet dövlətin nəzarəti altındadır. Siyasi partiyalar yaranmışdır. Doğrudur, onlar böyük deyil, kiçikdirlər. Böyük partiyalar da var. Elə partiyalar var ki, onlar indiki iqtidarı dəstəkləyirlər. Elə partiyalar, - onlar əksəriyyəti təşkil edir, - var ki, indiki iqtidara qarşı müxalifətdədirlər. Üzvlərinin sayına görə ən böyük partiya Yeni Azərbaycan Partiyasıdır. İqtidara sədaqətli olan başqa partiyalar da var. Müxalifətdə olan partiyalar da mövcuddur, bəziləri hətta radikal müxalifətdədir. Lakin bütün bunları biz normal hal, Azərbaycanın bugünkü reallığı hesab edirik. Çünki demokratiya, əlbəttə, müxtəlif rəylərin, mövqelərin, baxışların olması deməkdir və bu, müxalifətsiz qeyri-mümkündür. Belə düşünürəm ki, siz həyatımızın bu hissəsi ilə də tanış oldunuz. Oktyabrın 11-də bizdə prezident seçkiləri təyin edilmişdir. Prezidentin səlahiyyətlərinin müddəti oktyabrın 10-da bitir, oktyabrın 11-nə prezident seçkiləri təyin olunmuşdur. Seçkiqabağı kampaniya başlanmışdır. Siz yəqin bunu da hiss etdiniz. Mən bu fikirdəyəm ki, apardığımız iqtisadi islahatlar, müxtəlif ölkələrlə, xarici şirkətlərlə, firmalarla iqtisadi əməkdaşlığa dair bizdə olan və artıq həyata keçirilən böyük layihələr Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafını və, təbii olaraq, əhalinin, bütün xalqın həyat səviyyəsinin yüksəlişini ardıcıl surətdə təmin edəcəkdir. Əminəm ki, biz keçid dövrünün bütün problemlərini uğurla aradan qaldıracağıq və demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət kimi Azərbaycan müvəffəqiyyətlə inkişaf edəcəkdir. Ermənistanla münaqişə və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulması, Dağlıq Qarabağ məsələsi böyük bir problem olaraq qalır. Ümidvaram ki, ATƏT-in Minsk qrupunun və digər beynəlxalq təşkilatların iştirak etdikləri danışıqlar yolu ilə biz bu məsələnin də həllinə nail olacağıq. Əbədi olaraq düşmənçilik etmək, vuruşmaq olmaz. Elə bir çox ölkələrin tarixinin təcrübəsi də göstərir ki, öz aralarında on illərlə müharibə aparan ölkələr sonra sülhə gəlirlər və yaxşı, çox etibarlı sülh yaranır. Belə düşünürəm ki, bölgəmizdə, Qafqazda da, o cümlədən Ermənistanla Azərbaycan arasında da sülh yaratmaq və mehriban qonşuluq şəraitində yaşamaq mümkün olacaqdır. Respublikamıza, bizim problemlərimizə diqqət yetirdiyinizə, ölkəmizə gəldiyinizə görə sizə təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Mən bunu çox yüksək qiymətləndirirəm. İctimaiyyətimiz də çox yüksək qiymətləndirir. Bu isə sizə Azərbaycanın bugünkü həyatı, ölkəmizdə baş verən bütün siyasi, iqtisadi, ictimai proseslər haqqında mötəbər məlumat almağa imkan verəcəkdir. Əmin ola biləcəksiniz ki, biz demokratiya, tərəqqi yolu ilə gedirik. Bir də deyirəm, Ukrayna bizim üçün etibarlı tərəfdaşdır və bizim münasibətlərimiz strateji tərəfdaşlıq xarakteri daşıyır. Bu münasibətlərin daha da inkişaf etməsi, möhkəmlənməsi və dərinləşməsi üçün biz öz tərəfimizdən hər şeyi edəcəyik. Siz yəqin hiss etmisiniz ki, bizim xalqımız Ukraynaya, Ukrayna xalqına, onun dilinə, mədəniyyətinə böyük rəğbətlə yanaşır. Bu da respublikamızın xarakterik xüsusiyyətidir və münasibətlərimizin inkişafında bizə kömək edir. Məlumdur ki, Ukraynada azərbaycanlılar da yaşayır. Onların sayı barədə dəqiq məlumat yoxdur. Ancaq bizim səfirliyimiz bildirir ki, onlar az qala bir neçə yüz min nəfərdir. Onların əksəriyyəti Ukrayna vətəndaşıdır. Biz bunu müsbət hal kimi qiymətləndiririk. İnsanın istədiyi yerdə yaşamaq hüququ olmalıdır. İnsan azad olmalıdır. Azad insan isə harada yaşamağı özü seçir. Əgər minlərlə azərbaycanlıya Ukraynada yaşamaq xoşdursa və onlar orada yaxşı şərait tapırlarsa, yaşayırlarsa və bu ölkənin həyatmda iştirak edirlərsə, bunu yalnız təşviq etmək və dəstəkləmək lazımdır. Ancaq eyni zamanda, bu, Ukrayna ilə Azərbaycan arasında, Ukrayna və Azərbaycan xalqları arasında əlaqələri möhkəmləndirmək üçün də yaxşı vasitədir.

Buraya səfər etdiyinizə, respublikamıza diqqət göstərdiyinizə görə sizə bir daha təşəkkür etmək istəyirəm. Yəqin ki, sizin suallarınız var, məndən nə isə soruşmaq istəyirsiniz. Tam sərbəstsiniz, istədiyiniz sualı verə bilərsiniz.
 
Viktor Voronin (Ukrayna prezidentinin müşaviri): Ukrayna prezidenti Leonid Daniloviç Kuçma mənə tapşırmışdır ki, onun ən yaxşı arzularını sizə çatdırım. Sizin aranızdakı şəxsi dostluq münasibətləri sayəsində Ukrayna -Azərbaycan münasibətləri möhkəmlənir və inkişaf edir. Biz əminik ki, bu münasibətlər gələcəkdə də fəal surətdə inkişaf edəcəkdir. Heydər Əliyeviç, burada heç bir şişirtmə yoxdur. Siz XX əsrin ən böyük siyasi xadimləri sırasına mənsubsunuz. Sizin şəxsiyyətinizə bütün dünyada və xüsusilə Ukraynada çox böyük maraq var. Ukraynanın elektron və mətbu kütləvi informasiya vasitələrinin aparıcı jurnalistlərindən ibarət mötəbər nümayəndə heyəti bunu sübut edir. Onlar Kiyevə qayıdandan sonra müstəqil Azərbaycanın inkişafı, 1993-cü ildən bəri keçdiyi çətin yol, Sizin rəhbərliyiniz altında ölkənizin qazandığı uğurlar haqqında obyektiv məlumat verəcəklər. Biz gördük ki, Azərbaycanın çətinlikləri az deyildir. Qaçqın düşərgəsi bizə yaman təsir elədi. Yurd-yuvalarından qovulmuş bu insanların faciəsini gözümüzlə gördük və umidvarıq ki, onlar doğma yerlərinə qayıdacaq və normal həyat sürəcəklər.
Hörmətli Heydər Əliyeviç, ölkələrimiz arasında strateji tərəfdaşlığın inkişafına sizin necə böyük töhfə verdiyinizi bilirik. Ukraynanın ən yüksək ordeni - Yaroslav Mudrı ordeni ilə təltif olunmağınız bunun ən yaxşı təsdiqidir. Sizdən savayı, bu ordenlə müstəqil dövlətlərin başçılarından çox az adam təltif olunmuşdur. Biz əminik ki, 1998-ci ilin oktyabrından sonra Siz ölkələrimiz arasında münasibətlərin daha da inkişafı, onların strateji tərəfdaşlığının möhkəmləndirilməsi üçün hər şeyi edəcəksiniz. Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı səfirliyinin cənab İbrahimovun rəhbərliyi ilə necə səmərəli işlədiyini, Ukraynanın Azərbaycandakı səfirliyinin cənab Aleksenkonun rəhbərliyi ilə necə səmərəli işlədiyini biz bilirik. Diplomatlar bütün sahələrdə əməkdaşlığın genişlənməsinə çox böyük töhfə verirlər. Şübhə yoxdur ki, bu proses bundan sonra da davam edəcəkdir. Biz Sizə Azərbaycan Respublikasının həyatının müxtəlif sahələri haqqında çox məzmunlu və dolğun məlumata görə təşəkkür edirik və müxbirlərimizin suallarına cavab versəniz minnətdar olardıq.
 
Vadim Dolqanov (Ukrayna Milli Televiziyasının birinci vitse-prezidenti): Hörmətli cənab prezident, bizim üçün vaxt tapdığınıza görə Sizə, habelə bu səfər üçün çox iş görmüş olan cənab İbrahimova təşəkkür etmək istəyirəm. Mənim suallarım münasibətlərimiz üçün ən mühüm sahəyə -iqtisadiyyata aiddir. Ukrayna və Azərbaycan müstəqillik elan etdikləri vaxtdan bəri siyasi münasibətlərimiz yəqin ki, çox yaxşı səviyyədədir. Buna Sizin bu gün xatırladığınız yüksək səviyyəli səfərlər də sübutdur. Mən istərdim ki, Siz Ukrayna ilə iqtisadi münasibətlərin indiki vəziyyətini və inkişaf perspektivlərini şərh edəsiniz. Özü də ABŞ tərəfindən dəstək baxımından. Bu dəstək Xəzər neftinin nəqlində Ukraynanın iştirak etmək niyyəti ilə əlaqədar ötən həftə ifadə olunmuşdur. İkinci sual indi, burada meydana gəldi: biz bilirik ki, bu gün Rusiya ilə danışıqlar aparılır. Mən belə başa düşürəm ki, söhbət Xəzərdə sərhədin delimitasiyasından gedir. İstərdim ki, Siz bu danışıqların gedişini şərh edəsiniz. Sağ olun.
 
Heydər Əliyev: Siz məsələlərin böyük bir dairəsini əhatə etdiniz. Bu, çox vaxt aparacaqdır. Buna baxmayaraq, cavab verəcəyəm. Ukrayna ilə Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq inkişafdadır. Deyə bilmərəm ki, biz çox şeyə nail olmuşuq. Lakin hər halda, əmtəə dövriyyəsinin həcmi artır və biz Ukrayna ilə iqtisadi əməkdaşlığı bacardıqca daha çox inkişaf etdirmək istəyirik. Ukrayna Xəzər neftinə böyük maraq göstərir. Hələlik isə Xəzər nefti Azərbaycanın xarici şirkətlərlə birliklə çıxardığı neftdən ibarətdir. Neftin ixracı üçün biz bir neft kəməri çəkmişik və indi nefti bu kəmər vasitəsilə Qara dəniz sahilindəki Novorossiysk limanına ixrac edirik. Biz ikinci boru kəmərini Bakıdan Cürcüstanm Qara dəniz sahilindəki Supsa limanına çəkirik. Ukrayna bu boru kəmərinə, habelə indi çox müvəffəqiyyətlə işləyən nəqliyyat dəhlizinə böyük maraq göstərir. Bu dəhliz Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə Türkmənistan, Krasnovodsk, indiki Türkmənbaşı limanı, Azərbaycan limanı vasitəsilə birləşdirir və dəmir yolu ilə Gürcüstanın Poti limanınadək və oradan da Avropayadək gedir. Ukrayna buna çox böyük maraq göstərir. Yeri gəlmişkən, Ukrayna bu sazişə qoşulmuşdur. Leonid Daniloviç Kuçma mənə dedi ki, onlar Poti və Odessadakı İliçevsk limanları arasında bərə keçidi yaratmışlar. Bu bərə keçidi hələlik yük avtomobillərinin daşınmasını təmin edir, ancaq dəmir yol bərəsi də inşa etmək planlaşdırılır. Ona görə ki, Xəzərin şərq və qərb sahillərini - Bakını və Krasnovodsku birləşdirən bərə ilə Mərkəzi Asiyadan Bakıyadək dəmir yol qatarları daşınır, buradan isə biz onları Potiyə çatdırırıq. Avropa Birliyi TRASEKA proqramının həyata keçirilməsi ilə fəal məşğul olur. Söhbət Böyük İpək Yolunun bərpasından gedir. Böyük İpək Yolu məsələsi qarşıya ciddi proqram kimi çıxmışdır. Biz Avropa Birliyi ilə birlikdə bu məsələnin təşkilatçısı olduq. Sentyabrın 7-8-də Bakıda beynəlxalq konfrans keçiriləcəkdir. İpək yolu üstündə yerləşən 34 və ya 35 ölkənin dövlət və hökumət başçıları bu konfransa dəvət edilmişlər. Onların arasında Ukrayna da var. İpək yolu Yaponiyadan başlayaraq, Çindən, Mərkəzi Asiyadan Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistandan, Xəzər dənizindən, Qafqazdan keçir. Sonra o qollara ayrılır: bir xətt Ukraynaya, oradan isə Şimaladək gedə bilər, başqa xətt, - ona Rumıniya böyük maraq göstərir, - Dunay çayı ilə Avropanın şimal hissəsinədək, Bolqarıstana, Türkiyəyə gedəcəkdir. Bir sözlə, bu nəqliyyat xətti artıq yaradılmışdır, işləyir. Ona Ukrayna da qoşulmuşdur. Sentyabrın 7-8-də biz İpək yolunun bərpasına dair sənədlər qəbul edəcəyik. Əlbəttə, Mərkəzi Asiya ilə ən qısa nəqliyyat yolundan istifadə etməyə Ukraynanın da imkanı olacaqdır. Axı Mərkəzi Asiyadan Avropaya məsafə şimal tərəfdən yol ilə müqayisədə 2000 kilometr qısalır. Təbii ki, yükdaşımalarının xərcləri də azalır. Bütün bunlar elə bir şərait yaradır ki, bu şəraitdə Ukrayna Azərbaycanla da, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə də, Qafqazla, Gürcüstanla da iqtisadi cəhətdən fəal əməkdaşlıq edə bilər. Zənnimcə, böyük perspektivlər var. Boru kəmərindən danışdım. Ukrayna Bakı-Supsa marşrutuna böyük maraq göstərir. Bu neft kəməri gələn ilin əvvəllərində hazır olacaq və biz bu istiqamətdə də neft ixrac edəcəyik. Ukrayna gələcəkdə Xəzərin enerji ehtiyatlarından, o cümlədən Xəzər dənizinin neftindən, Azərbaycan neftindən istifadə etmək üçün real imkana malikdir. Hesab edirəm ki, iqtisadi inkişafın imkanları barədə danışmalı olsaq, bu, çox mühüm məsələdir. İndi də Xəzərə dair danışıqlar haqqında. 1994-cü ilin sentyabrında 11 iri neft şirkəti konsorsiumda birləşdi və biz indi \"Əsrin müqaviləsi\" adlandırılan ilk müqaviləni imzaladıq. O vaxtlar bu müqaviləyə müxtəlif münasibətlər göstərilirdi. Müqaviləni imzalamış olan şirkətlər, ölkələr, əlbəttə, perspektiv barəsində düşünürdülər, bəzi digər ölkələr isə buna mənfi münasibət göstərir, qısqanchqla yanaşırdılar. Bax, onda ortaya belə bir məsələ çıxdı ki, Xəzər dənizinin statusu yoxdur, o, əvvəllər Sovetlər İttifaqına mənsub idi. Doğrudur, cənubda İranın Xəzərə kiçik bir çıxışı var, Sovetlər İttifaqı Xəzər dənizində əslində hökmranlıq edirdi. O parçalanıb, müstəqil dövlətlər yarandıqdan, Xəzərdə beş Xəzəryanı ölkə - Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran və Azərbaycan meydana gəldikdən sonra, təbii olaraq, qarşıya belə bir məsələ çıxdı: bu necə olan işdir, Azərbaycan müqavilə bağlamışdır, digər Xəzəryanı ölkələr isə bir tərəfdə qalmışlar? Doğrudur, bu ilk müqavilədə Rusiyanın \"LUKoyl\" şirkəti də iştirak edir. Həmin müqavilə imzalanmazdan əvvəl Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda birgə iş haqqında Rusiya və Azərbaycan hökumətləri arasında saziş imzalanmışdır. Biz müqaviləni imzalayanda bəziləri bəyan edirdi ki, Xəzər dənizində sektorlar yoxdur, o, ümumidir, ondan hamı istifadə etməlidir. Biz isə hələ Sovetlər İttifaqı dövründə yaranmış vəziyyətə əsaslanırdıq. Bu da ondan ibarətdir ki, 1970-ci ildə, Xəzərdə neft və qaz yataqlarının işlənilməsi intensivləşəndə, Sovetlər İttifaqının Neft və Qaz Sənayesi Nazirliyi Xəzər dənizini sektorlara bölmək haqqında qərar qəbul etdi ki, Xəzərin bu və ya başqa hissəsində çıxarılan neftin hansı respublikaya aid olması bilinsin. Amma neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı, neftin çıxarriması ilə əsasən Azərbaycan məşğul olurdu. Xəzərcə neft və qaz hasilatı ilə moşğul olan bütün ittifaq təşkilatları da Azərbaycanda idi. Hər halda, dənizin Azərbaycan sahillərində nə çıxarılırdısa, bu, məlum idi. Bəs sahildən uzaqda çıxarılan? Onu kimə vermək lazım idi - Türkmənistana, yoxsa Azərbaycana? Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Türkmənistan sahillərində də neft çıxarırdı, çünki o zaman Türkmənistanın nə texnikası, nə də texnologiyası yox idi. Azərbaycanda isə bunların hamısı vardı. Elə o zaman da, 1970- ci ildə nazirlik Xəzər dənizinin sektorlara bölünməsi haqqında sərəncam və ya qərar verdi. Biz də 1994-cü ildə müqavilə imzalayarkən, onu əsas götürdük ki, hər işi öz sektorumuzda görürük. Rusiya, digər Xəzəryanı dövlətlər Xəzər dənizinin sektorlara bölünməsi prinsipini uzun müddət qəbul etmək istəmirdilər. Amma biz öz işimizi görürdük. Sonra biz yeni müqavilələr mızaladıq. Bu ilin mart ayında Rusiya, nəhayət, qərara gəldi ki, Xəzər dənizinin dibinin sektorlara bölünməsi prinsipini qəbul etmək lazımdır. Boris Nikolayeviç Pastuxovun başçılıq etdiyi Rusiya nümayəndə heyəti mart ayında Azərbaycanda oldu, biz saziş imzaladıq ki, Xəzər dənizinin dibi sektorlara bölünməlidir. Sonra bu məsələdə daha da irəliləyiş oldu. Gərək ki, bu ayın əvvəlində Moskvada Xəzər dənizinin Qazaxıstan ilə Rusiya arasında orta xətt üzrə sektorlara bölünməsi haqqında Rusiya ilə Qazaxıstan arasında prezidentlər səviyyəsində saziş imzalandı. Biz bu sazişi bəyəndik. Bu yaxınlarda Rusiya nümayəndə heyəti İranda olmuşdur. İran hələlik bu mövqe ilə o qədər də razı deyildir. Ancaq Rusiyamn nümayəndə heyəti danışıqlar aparır. Türkmənistan öz mövqeyini çox da dəqiq müəyyən etməmişdir. Hər halda, indi artıq məlumdur ki, Xəzər dənizinin mineral ehtiyatlarından, onun dibindən istifadə olunması qəti şəkildə sektor bölgüsü prinsipi üzrə həyata keçiriləcəkdir. Bu gün həmin prinsip bir daha təsdiqləndi və biz hətta razılaşdıq ki, indiki sərhədlərimizin keçdiyi xətt üzrə Xəzər dənizinin Rusiya ilə Azərbaycan arasında bölünməsi haqqında Rusiya ilə Azərbaycan arasında prezidentlər səviyyəsində saziş imzalana bilər. Rusiya belə hesab edir ki, dənizin dibini sektorlara bölmək olar, amma su qatı kondominium prinsipi üzrə ümumi istifadədə qalmalıdır, 12 və 45 kilometrlik sahilyanı zona olmalı, dənizin qalan hissəsi bahq ovu, gəmiçilik, ekologiya və sairə üçün ümumi istifadədə olmalıdır. Azərbaycanın mövqeyi, - gərək ki, İranın da mövqeyi, - belədir ki, hər şeyi sektorlara bölmək lazımdır. Biz bu məsələdə hələlik razılığa gələ bilməmişik. Bugünkü görüşümüz də elə bu səviyyədə başa çatmışdır. Lakin biz irəliləyirik. Əgər dörd il bundan əvvəl heç nəyi tanımırdılarsa, indi məsələnin bir hissəsi artıq həll edilmişdir. Xəzərin dibi bölünür. Bax, beləcə tədricən irəliləyəcəyik. Bu, asan iş deyildir. Xəzər dənizinin Yer kürəsinin yaşı qədər yaşı var. Amma Xəzər dənizinin məsələsi ilə heç kim heç vaxt məşğul olmayıbdır. Bu birincisi. Keçmişdə bu dəniz, demək olar, tamamilə çar Rusiyasına mənsub idi, bundan əvvəl isə onun daha kimlərə mənsub olduğu məlum deyildir. Sonralar Xəzər Sovetlər İttifaqına mənsub olmuşdur. İndi burada beş Xəzəryanı dövlət var. Biz Xəzər dənizindən necə istifadə edilməsi və onun hansı statusa malik olması barədə danışıb razılığa gəlməliyik. Belə düşünürəm ki, razılığa gələcəyik. Sağ olun.

Marina Ostapenko (\"İnterfaks\" agentliyi, Ukrayna): Mənim sualım Xəzər neftinin nəqli barədədir. İqtisadi və ya siyasi amil neftin nəqlinin bu və ya digər variantı barədə Azərbaycanın qərarına nə dərəcədə təsir göstərə bilər? İkinci sual: Siz prezidentimizi onun 60 illiyi münasibətilə təbrik etmək üçün avqustun 9-da Krıma gələcəksinizmi?

Heydər Əliyev: Məmnuniyyətlə gələcəyəm. Bilirsinizmi, neftin Xəzər hövzəsindən nəqli məsələsi indi bütün dünyada müzakirə edilir. Buna Qərb ölkələri, bölgəmizin ölkələri, Amerika Birləşmiş Ştatları böyük maraq göstərirlər. Azərbaycanda ABŞ-m, Avropanın və dünyanın digər ölkələrinin kifayət qədər böyük miqdarda çox iri neft şirkətləri işləyir. Onu da bilirəm ki, Qazaxıstan sektorunda dünyanın bir çox ən iri şirkətləri işləməyə başlayırlar. Onlar Türkmənistan sektorunda da işləməyə başlayırlar. Odur ki, bu işin XXI əsrdə böyük perspektivi var. Biz belə bir mövqedə dururuq ki, neftin Xəzər dənizindən nəqli üçün çoxlu marşrut olmalıdır. Məsələn, Azərbaycanda biz özümüz üç marşrut müəyyən etmişik: Birincisi - Bakı-Novorossiysk, ikincisi - Bakı-Supsa və üçüncüsü, biz bunu əsas neft kəməri hesab edirik, - Bakı-Ceyhan. Ceyhan Türkiyənin Aralıq dənizində limandır. Söhbət Bakıdan başlayaraq Gürcüstan və Türkiyə ərazisi ilə Aralıq dənizi sahilinə neft kəməri çəkilməsindən gedir. Doğrudur, bu məsələ hələ qəti olaraq həll edilməyibdir. Lakin bu məsələdə bizim mövqeyimiz qəti olaraq müəyyən edilmişdir və biz onun haqqında danışdıq.

Ancaq başqa variantlar da ola bilər. Əlbəttə, bu zaman məsələnin ən əvvəl kommersiya tərəfi nəzərə almır. Hərə istəyir ki, hər şey iqtisadi cəhətdən sərfəli olsun. Təbii ki, təhlükəsizlik məsələlərində də. Məsələnin siyasi tərəfi də buradan irəli gəlir. Lakin söhbət təkcə neftin Azərbaycan sektorundan deyil, həm də bütün Xəzər hövzəsindən ixrac edilməsindən gedir. Söhbət hətta Qazaxıstan və Türkmənistan ərazilərində çıxarılan neftin və qazın nəqlindən də gedir. Orada quruda neft və qazın böyük ehtiyatları var. Məsələn, Qazaxıstan ərazisində \"Tengiz\" yatağı var, burada Amerikanın \"Şevron\" şirkəti Qazaxıstanın Neft Şirkəti ilə birlikdə ildə təqribən 8 milyon ton neft çıxarır. Onlar bu nefti Rusiya ərazisi iləl ixrac edirlər. Bizə müraciət etdilər. Biz öz razılığımızı verdik və ötən il bu nefti Qazaxıstanın Aktau limanından tankerlərlə Bakı limanına gətirdik və buradan dəmir yolu ilə Qara dənizin Batumi limanına göndərdik. Beləliklə, biz bir milyon tondan artıq neft daşımışıq. Yəqin ki, bu il iki milyon ton olacaqdır. Onlar bu neftin miqdarını bundan sonra da artırmaq istəyirlər. Güman ki, bu, təxminən 10 milyon ton olacaqdır. Buna görə də bu nefti boru kəməri ilə Qərbə ixrac etmək üçün Qazaxıstandan Bakıya neft kəməri çəkilməsi haqqında Qazaxıstan ilə Azərbaycan arasında saziş var. Qərb ölkələri, xüsusən ABŞ türkmən qazının Qərbə Türkmənistan Bakı qaz kəməri ilə nəql olunmasını təklif edirlər. ABŞ-ın nümayəndə heyəti hazırda Türkmənistandadır və bu məsələ ilə məşğul olur. O, Türkiyədə də olmuşdur, sabah bizə, Azərbaycana gələcəkdir. Buna görə də belə düşünürəm ki, marşrutlar çox olacaqdır Biz marşrutların variantlarının çox olmasına tərəfdarıq. O ki qaldı Leonid Daniloviç Kuçmanın 60 illiyinə, mənim böyük hörmətim var. Mən onu mütləq təbrik edəcəyəm onun 60 illiyinə həsr olunmuş şənliklərdə çox fəal iştirak edəcəyəm.

Konstantin Qusarov (Ukrayna Nazirlər Kabinetinin mətbuat xidməti): Heydər Əliyeviç, Sizin kimi misilsiz, nadir əfsanəvi taleyə malik adamları barmaqla saymaq olar. Məlumdur ki, prezidentlər arasında şəxsi münasibətlər dövlətlərarası münasibətlərin səviyyəsinə aşkar təsir göstərir. Siz Leonid Daniloviçlə öz şəxsi mehriban, səmimi münasibətlərinizi necə səciyyələndirərdiniz? Bu münasibətlər dövlətlərarası münasibətlərin səviyyəsinə nə kimi təsir göstərir?

Heydər Əliyev: Şəxsi münasibətlərin təşəkkül tapması üçün əsas olmalıdır. Bu, xüsusi olaraq yaradıla bilməz. Mənimlə prezident Leonid Kuçma arasında münasibətlərimiz ən əvvəl beynəlxalq həyatın bir çox məsələləri barəsində, MDB-də həll edilən bir çox məsələlər barəsində və Qafqaz bölgəsinə, Ukraynaya, Mərkəzi Asiyaya aid bir çox məsələlər barəsində siyasi baxışlarımızın, siyasi mövqelərimizin oxşarlığı əsasında təşəkkül tapmışdır. Bu, çox mühüm amildir və bizim aramızda münasibətlərin təşəkkül tapması üçün şərait yaratmışdır. Bundan başqa, bir-birinə insani rəğbət də olmalıdır. Xoş bəxtlikdən bizdə bu rəğbət qarşılıqlı olmuşdur. Buna görə də ona böyük hörmətlə yanaşıram. Zənnimcə, o da mənə bu cür hörmətlə yanaşır. Fürsətdən istifadə edərək demək istəyirəm ki, sizin prezident Leonid Daniloviç Kuçma ağıllı insandır. Mən görürəm, hiss edirəm ki, o, Ukraynanın suverenliyi və müstəqilliyi movqelərində möhkəm dayanmışdır, öz ölkəsi üçün çox işlər görmək istəyir. Hesab edirəm ki, xalqınız bunu qiymətlən dirməli, onu fəal dəstəkləməli, ona kömək göstərməlidir. Ukrayna zəngin iqtisadi potensialı, çoxlu əhalisi, geniş ərazisı olan böyük ölkədir. O, Avropanın inkişaf etmiş və aparıcı ölkələrindən biri ola bilər. Ukrayna təbii ehtiyatlar sahəsində də, iqtisadiyyat sahəsində də, intellektual potensial sahəsində də bu cür imkanlara malikdir. Belə düşünürəm ki, Ukraynada aparılan islahatlar, prezident Leonid Daniloviç Kuçmanın qətiyyətlə həyata keçirdiyi demokratikləşdirmə xətti düzgün yoldur və bu yol Ukraynanı yüksək səviyyəyə qaldıra bilər. Bütün bunlar məndə rəğbət doğurur və cəlbedici qüvvədir, Leonid Daniloviç Kuçma ilə mənim aramda şəxsi münasibətləri də bu qüvvə təmin edir. Mən bu münasibətləri qiymətləndirirəm və şübhəsiz, onlar dövlətlərarası münasibətlərin inkişafına müsbət təsir göstərir. Çünki bizim aramızdakı qarşılıqlı anlaşma, baxışlarımızın oxşarlığı, şəxsi münasibətlərimizi nəzərə alaraq fəal əməkdaşlıq etmək istəyi, şübhəsiz, vahid kompleks əmələ gətirir. Axı burada müxtəlif nümayəndə heyətləri olmuşdu. Ukraynanın Baş naziri iqtisadi əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etmək üçün buraya iki dəfə xüsusi olaraq gəlmişdir. Bizim nümayəndə heyətləri Ukraynada olmuşlar. Hesab edirəm ki, şəxsi münasibətlərimiz çox möhkəmdir və bundan sonra da möhkəmlənəcəkdir. Sizə isə bir dost kimi məsləhət görürəm ki, prezident Leonid Daniloviç Kuçmaya daha çox kömək göstərəsiniz.

Oleq Kolesnikov (\"Region\" qəzeti): Hörmətli cənab prezident, təəssüf ki, postsovet məkanında millətlərarası hərbi münaqişələrin arası kəsilmir. Bir çox siyasətçilər bu vəziyyəti birbaşa Qorbaçovun son illərdə yeritdiyi milli siyasətlə bağlayırlar. Bu məsələ barəsində Sizin fikrinizi bilmək istərdik.

Heydər Əliyev: Postsovet məkanındakı bu münaqişələri Qorbaçovun buraxdığı kobud səhvlərlə bağlayan siyasətçilərlə razıyam. Məhz belə olmuşdur. Axı mən Qorbaçovla neçə il bir yerdə işləmişəm. O, Stavropolda, mən isə Azərbaycanda işləyərkən onunla çox yaxın əlaqədə işləmişəm. O, Moskvada işləyəndə, Sov.İKP MK katibi kimi kənd təsərrüfatı məsələləri ilə məşğul olanda, mən Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi idim. Sonra, 1982-ci ilin sonunda mən Moskvaya dəvət ediləndə və Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü, Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini olanda, Qorbaçov da Siyasi Büronun üzvü, MK katibi idi. Biz paralel işləyirdik. Sonralar, 1985-ci ildə biz hamımız Siyasi Büroda ona səs verdik, onu Baş katib seçdik. Lakin sonra o lovğalandı və çoxlu səhvlər buraxdı. Lakin mənə elə gəlir ki, milli siyasət məsələlərində buraxılan kobud səhvlərin nəticələri daha ağırdır. Mənim fikrimcə, o, səhv buraxmır, əksinə, bəzi şeyləri qəsdən edirdi. Əslində, elə buna görə aramızda münaqişə baş verdi. Ermənistan ilə Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ mimaqişəsinin günahı Qorbaçovdadır. O zaman bu, Sovetlər İttifaqında ilk münaqişə idi. O vaxta qədər heç bir münaqişə olmamışdı. Bu, ilk münaqişə idi. Sovetlər İttifaqının başçısı, birinci şəxs kimi o, 1988-ci ildə nəinki münaqişənin qarşısını almadı, aradan qaldırmadı, əksinə, onun genişlənməsinə imkan yaratdı. Mənim bunu deməyə tam əsasım var. O, 1990-cı ilin yanvarında, heç bir əsas olmadan sovet qoşunlarının iri kontingentini Bakıya, Azərbaycana yeritməklə, burada çoxlu günahsız insanları məhv etməklə, Bakı şəhərinin küçələrini qana boyamaqla cinayət törətmişdir. Siz yəqin ki, burada Şəhidlər xiyabanında - bu günahsız insanların dəfn edildiyi qəbiristanlıq da olmusunuz. O, bu cinayətə görə cəzalandırılmayıb, lakin cəzalandırılmalıdır. Bu da onun milli məsələlərdə yol verdiyi kobud səhvlərdən biridir. O, milli psixologiyaya, milli siyasətin xüsusiyyətlərinə məhəl qoymadan elə ağılsız qərarlar qəbul etmiş və o yerə gəlmişdi ki, öz xalqlarına qarşı hərbi təcavüz etmişdi. Məgər bunu etmək olardı?

Mən burada, Azərbaycanda işləmişəm, respublikanı yaxşı tanıyıram. Azərbaycan onsuz da qoşunla dolu idi. Burada sovet ordusunun iri hərbi birləşmələri həmişə olmuşdur. Burada çox iri 4-cü ordu, Bakı hava hücumundan müdafiə dairəsi, Xəzər Donanması, desant qoşunları - külli miqdarda qoşun var idi. Mən bunu bilirəm, çünki uzun illər Azərbaycanın rəhbəri olmuşam və bütün bu qoşun hissələrinə getmişəm. Bunlar olaola o, iri qoşun kontingentini, müdafiə naziri marşal Yazovu, daxili işlər naziri Bakatini, dövlət təhlükəsizliyi nazirinin birinci müavinini, başqalarmı buraya göndərdi, burada qırğm törətdi. Bu da təkcə onun milli siyasətinin səhvləri deyil, cinayətdir. Eyni şeylər sizdə də var. Siz indi Krımdakı separatizmdən əzab çəkirsiniz. Bütün bunlar da onun nəticəsidir. Bütün somakı münaqişələr - Gürcüstandakı Abxaz və Osetin münaqişələri, Çeçenistandakı, Dnestryanıdakı münaqişələr də Dağlıq Qarabağda baş verəndən sonra meydana çıxmışdır. Yəni, bu yoluxucu xəstəlik yayılmışdır, bunun da təqsirkarı odur. Təkrar edirəm, bununla əlaqədar mən onunla mübahisə etdim. Məsələn, 1986-cı ildə o, bəzi respublikaların rəhbərlərini dəyişməyə başladıqda, Qazaxıstanda MK-nın birinci katibi Kunayev istefaya getməli idi. Qazaxıstan böyük respublikadır. Kunayev qazaxdır, 22 il respublikanm rəhbəri olmuşdur. İndi birdən Qorbaçov oraya Qazaxıstan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə tamamilə kənar bir adamı - Kolbini göndərir, ona görə ki, Kolbin onun dostudur. O isə Qazaxıstanda heç vaxt yaşamayıb, işləməyibdir, üstəlik, qazax millətinə deyil, rus millətinə mənsubdur. Qazaxlar bununla necə razılaşa bilərdilər? Tələbələr küçəyə çıxıb etiraz etdikdə onlara qarşı qoşun, milis qüvvələri yeritdilər, sonra da \"qazax millətçiliyi\" haqqında qərar qəbul etdilər. Nə qazax millətçiliyidir? Xalq sadəcə olaraq öz iradəsini bildirmişdir. Bu 1986-cı ildə olmuşdur. Onda mən hələ Siyasi Büronun üzvü idi və bu məsələdə onun mövqeyi ilə razı olmadığımı bildirdim. Aramızda təkcə bunun üstündə deyil, başqa məsələlər üstündə də böyük münaqişə oldu. Əslinə qalsa, məhz huna görə mən 1987-ci ilin axırlarında Siyasi Büroda bütün vəzifələrdən uzaqlaşdırıldım. Əlbəttə, mən istefa verdim, orada isə elan etdilər: Öz xahişi ilə, səhhəti ilə əlaqədar. Mən istefa verdikdən, Siyasi Bürodan getdikdən təxminən bir ay sonra Dağlıq Qarabağda münaqişə haqqında ilk xəbərlər gəldi və bəzi erməni xadimləri bəyan etdilər ki, \"Dağlıq Qarabağı Ermənistana birləşdirmək lazımdır\". Mən istefa verdikdən bir ay sonra professor Aqanbeqyan Parisdə \"Humanite\" qəzetinə bildirdi ki, \"Dağlıq Qarabağı Ermənistana birləşdirmək lazımdır\", habelə \"bu məsələ Qorbaçovla razılaşdırılmışdır\". Odur ki, bütün bu məsələlərdə Qorbaçov çox təqsirkardır. Sağ olun.

İrina Balalina (\"Komsomolskaya pravda na Ukraine\" qəzeti): Cənab prezident, kənardan dəstəklənən daxili müxalifət Azərbaycan üçün və onun beynəlxalq əlaqələri üçün nə ilə təhlükəlidir?

Heydər Əliyev: Deməzdim ki, nə iləsə təhlükəlidir. Hər halda, mən artıq dedim ki, hər hansı demokratik dövlətdə müxalifətin olması normal haldır. Müxalifət olmasa, demokratiyadan danışmaq olmaz. Bizim barışmaz, radikal müxalifətə gəldikdə, təəssüf ki, o, bizdə bir vaxtlar əldə silahla öz silahlı dəstələri ilə, silahlı birləşmələri ilə meydana çıxmışdır. Xalq Cəbhəsinin öz silahlı dəstələri vardı. Hətta Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə gəldikdə, onun nümayəndəsi prezident seçidıkdə, prezidentin sərəncamında ordu, polis, Daxili İşlər Nazirliyi olduğu halda o, Xalq Cəbhəsinin silahlı dəstələrini saxlayardı,bu dəstələr müstəqil surətdə mövcud idi. Buna görə də onlar öz köhnə vərdişlərindən, belə bir fikirdən heç cür əl çəkə bilmirlər ki, hakimiyyətə silahla, hakimiyyətin silahla devrilməsi yolu ilə nail olmaq mümkündür. Onlar bu psixologiyanı əsas götürərək, belə barışmaz mövqe tuturlar. Müxalifətdə ola bilərsən, təbii ki, prezidentin hakimiyyətini, onun siyasətini tənqid etmək olar. Amma gərək qanun çərçivəsində hərəkət edəsən. Əgər onlar nə isə istəyirlərsə, amma onların bu istəkləri həyata keçmirsə, onlar özlərini istədikləri kimi aparırlar.

Onların xarici aləmlə əlaqələrinə gəldikdə, əlbəttə, bu əlaqələr var. Məsələn, mən sizə 1994-cü ilin oktyabrında çevriliş cəhdindən danışdım. Bu cəhdi göstərən adamlar sonra aradan çıxıb Rusiyaya qaçdılar, burada onları gizlətdilər. Doğrudur, sonra ardıcıl səylərimiz sayəsində onların bir çoxunu tutmağa, oradan geri qaytarılmasına müvəffəq olduq. Əgər bu adamları orada gizlədirdilərsə, onlar orada normal yaşaya bilirdilərsə, deməli, onları kimlərsə dəstəkləyirdilər. Yaxud, məsələn, 1995-ci ildə XTPD dəstəsi burada çevriliş etməyə cəhd göstərdi. Onların arasında Türkiyə xüsusi idarələrinin nümayəndələri də vardı. Halbuki, Türkiyə bizə dost ölkədir. Aramızda çox sıx dostluq münasibətləri var. Mən Türkiyə rəhbərləri ilə, xüsusən prezident Süleyman Dəmirəl ilə çox səmimi dostluq münasibətləri saxlayıram. Biz bir-birimizi 30 ildir tanıyırıq və bizim çox böyük dostluğumuz var. Buna baxmayaraq, xüsusi idarələrdəki bəzi qüvvələr burada silahlı çevriliş təşkil etmiş adamlarla əlbir olmuşlar. Buna görə də istisna deyildir ki, radikal müxalifət də Azərbaycandan kənardakı müəyyən qüvvələrdən dəstək ahrlar. Bu, nə ilə təhlükəlidir? Əlbəttə, bunu proqnozlaşdırmaq çətindir. Amma təəssüflər olsun ki, müxalifətdəki bəzi ekstremist əhval-ruhiyyəli şəxslər iqtidara qarşı terror üsullarmdan və silahlı hərəkətlərdən əl çəkməmişlər. Bax, bu, baş verə biləcək ən ağır hadisədir. Lakin son illərin təcrübəsi göstərir ki, bu cür cəhdlər boşa çıxır.

Lyubov Qorbatyuk (\"Novosti Nyus\" qəzeti): Azərbaycanın bu ağır dövründə Siz həqiqətən milli lider olmağa, vahid dövlət yaratmağa müvəffəq oldunuz. Xahiş edirəm deyəsiniz, siyasi müvəffəqiyyətinizin sirri nədədir?

Heydər Əliyev: Bunu demək mənim üçün yəqin ki, çətindir. Siz ki, bir neçə gün burada oldunuz, adamlarla görüşdünüz. Sirrin nədə olduğunu yəqin ki, özünüz hiss etdiniz. Mənim bioqrafiyam sizə məlumdur. Mən erkən yaşlarımdan dövlət fəaliyyətinə cəlb edilmişəm. 29 il bundan əvvəl, 1969-cu ilin iyulunda Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçildim. Burada 14 il işlədim. Brejnevin ölümündən sonra məni Moskvaya dəvət etdilər, mən Siyasi Büronun üzvü seçildim, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini təyin olundum. Bu vəzifədə beş il işlədim. Dediyim kimi, 1987-ci ilin axırlarında istefa verdim. Bundan sonra həyatımda təqiblər dövrü başladı. Yadinızda olar, 1988-ci ildən mətbuat orqanlarmda, qəzetlərdə mənim barəmdə, fəaliyyətim barədə, zənnimcə, iftiralı məqalələr dərc edilməyə başlandı. Mən gözdən salınmışdım, hər şeydən təcrid olunmuşdum. Buna baxmayaraq, 1990-cı ilin yanvarında Bakıya qoşun yeridilərkən, Moskvada yaşasam da, Azərbaycanda ağır vəziyyət yarandığı barədə müəyyən məlumat ala bildim. O vaxt mən öz məsləhətlərimi, mülahizələrimi Qorbaçova, Siyasi Büronun digər üzvlərinə bildirməyə cəhd göstərdim. Lakin onlar mənim xidmətlərimdən tamamilə imtına etdilər. Mən onlarla, hətta telefonla da danışa bilmədim. 1990-cı ildə buraya qoşun yeridildikdə mən daha susa bilmədim. Moskvada izdihamlı mitinqdə çıxış edərək, sovet rəhbərliyinin, Siyasi Büronun bu əməllərinə qarşı, Azərbaycana qoşun yeridilməsinə qarşı etiraz etdim, bunu pislədim. Qəzetlərdə mənə qarşı daha çox iftiralar, böhtan dolu yazılar dərc edilməyə başlandı. Bütün bunlar ona gətirib çıxardı ki, mən Kommunist Partiyasını tərk etdim və Kommunist Partiyasından hansı səbəblərə görə getdiyim barədə rəsmi bəyanat verdim. Mən Bakıya gəldim, çünki daha Moskvada yaşamaq ağır idi. Orada təqiblərə məruz qahrdım. Ancaq təəssüflər olsun ki, burada vəziyyət elə idi ki, mənə Bakıda da yaşamağa imkan vermədilər. Halbuki, hakimiyyətdə vaxtilə mənim irəli çəkdiyim adamlar vardı. Nə demək olar, siyasət siyasət olaraq qalır. Mən çox-çox uzaqlara, doğulduğum Naxçıvana getməli oldum. O, Azərbaycandan ərazicə təcrid edilmiş kiçik bir muxtar respublikadır. Üç il orada yaşadım. Nəhayət, 1993-cü ildə məni buraya dəvət etdilər. Özünüz diqqət yetirin, 1993-cü ildə burada çox təhlükəli bir vəziyyət yaranarkən vaxtilə məni hətta Azərbaycandan da sıxışdırıb çıxarmış adamlar, - mənim buradan da çıxıb getməyə yerim yox idi, çünki mən Moskvada yaşaya bilməzdim, buraya gəldim, burada isə məni yaşamağa qoymurlar, odur ki, Azərbaycanın ən ucqar guşəsinə getdim, məni oradan da uzaqlaşdırdılar, daha hara getməli idim, harayasa dağlara qalxmalı idim, hər halda, ora da Azərbaycan ərazisidir, - məni 1993-cü ildə buraya çağırmaq məcburiyyətində qaldılar. Doğrudur, onlardan əlavə, cəmiyyətimizin bir çox adamları da məni dəvət edirdilər. Yəni, burada elə bir adam yox idi ki, Azərbaycanın o ağır dövründə gərginliyi aradan qaldırmaq missiyasını öz üzərinə götürə bilsin. Məni dəvət etdilər və mən bunu edə bildim. O illərdə mən qəzəbə gələndə çoxlu hücumlara məruz qalsam da, həmişə Azərbaycanda xalqın mənə olan etimadmı hiss etmişəm. Özü də təkcə Azərbaycanda yox. Mən Rusiyada da həmişə əhalinin bir çox təbəqələrinin rəğbətini hiss etmişəm. Nəyə görə? Yəqin ona görə ki, həm Azərbaycanda respublikanın başçısı kimi, həm də Moskvada Sovetlər İttifaqının rəhbərlərindən biri kimi çoxillik fəaliyyətim insanları əmin etmişdi ki, mənə inanmaq lazımdır. İnsanlar da mənə inanırlar. Şübhəsiz ki, insanların inamı mənə güc verir və bütün bu çətinlikləri dəf etməyə imkan yaradır. Hətta mən qəzəbə gələndə, təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşayanda da belə idi. Şübhəsiz ki, mənim həyatım ağır idi, ancaq insanların inamını hiss edirdim və bu, mənə kömək edirdi.

Yenə də etimad. Bəs mən nə edirəm? Mən sadəcə olaraq, bu etimadı ardıcıl fəaliyyətimlə doğrultmağa çahşıram. Mən çox işləyirəm və xalqımın bu ağır dövründə respublikanı yüksəltmək üçün nə bacarıramsa, mümkün olan nə varsa, hər şeyi edirəm. Şübhəsiz, hər bir azərbaycanlı kimi, mənə də həmişə çox ağırdır ki, insanlarımızın bir qismi çadırlarda, çətin şəraitdə yaşayır. Bu, ürəyimi daim üzür. Amma onları öz doğma yerlərinə qaytarmaq üçün nə mümkündürsə, mən onu edirəm. İnanmıram ki, başqa birisi mənim etdiyimdən çox şey edə bilər. Əgər bilsəydim ki, beləsi var, mən öz yerimi ona verərdim. Qoy gəlsin, çox iş görsün. Amma hesab edirəm ki, mən mümkün olan nə varsa, hamısını edirəm. Bu da mənə güc, qüvvə verir. Mənim uğurlarımın sirri yəqin ki, bundadır.

Viktor Kozlovski (\"İnter\" teleşirkəti): Heydər Əliyeviç, Dağlıq Qarabağdakı münaqişədə və bütün Qafqazda Rusiyanın indiki rolunu açıqlaya bilərdinizmi? Rusiyanın indiki rəhbərliyi bu vəziyyətdə hansı mövqedə dayanır?

Heydər Əliyev: Biz münaqişənin həllində ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədlərindən biri kimi Rusiyaya çox ümid bəsləyirik. Bir də ona görə ümid bəsləyirik ki, Rusiyanın Ermənistana böyük təsiri var. Bilirsiniz ki, Ermənistanda Rusiyanın böyük qoşun kontingenti yerləşir, onlar hərbi bazalar statusuna malikdirlər. Rusiya Ermənistanla çox sıx hərbi əməkdaşlıq edir. Bu yaxınlarda Rusiyanın müdafiə naziri Ermənistanda rəsmi səfərdə olmuş, onlar hərbi əməkdaşlıq haqqında yeni sənədlər imzalamışlar. Rusiya hər cəhətdən Ermənistana çox kömək edir. Ona görə də Ermənistan Rusiya ilə hesablaşır. Bunu nəzərə alaraq, biz hesab edirik ki, münaqişənin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün Rusiya lap çox iş görə bilər. Bəs biz münaqişəni nə üçün aradan qaldıra bilmirik? Ona görə ki, Ermənistan pozucu mövqe tutur. O, Dağlıq Qarabağa müstəqillik statusu almağa çalışır. Biz buna heç vaxt razı ola bilmərik. Buna Dünya Birliyi də razı olmur. Heç bir beynəlxalq təşkilat buna razı ola bilməz, çünki bu, beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, ATƏT-in prinsiplərinə ziddir. Hər bir dövlətin ərazi bütövlüyü məsələsi beynəlxalq hüququn pozulmaz prinsipidir. Əgər kimsə bunu pozursa, o, özünə zərər vurur. İndi Rusiya özü Çeçenistandakı münaqişədən əziyyət çəkir. Çeçenistandakı vəziyyət Rusiyada şəraiti mürəkkəbləşdirir. Çeçenistan müstəqil olmaq istəyir, Rusiya isə, şübhəsiz ki, bu müstəqilliyi ona verə bilməz. Elə buna görə də münaqişə heç cür həll olunmur. Buna görə də Ermənistanın, o cümlədən indi Ermənistanla tam vahid əmələ gətirən Dağlıq Qarabağın tələbləri əsassızdır. Onlara sadəcə olaraq dəqiq-dürüst demək lazımdır ki, sizin tələbləriniz haqsızdır və heç vaxt yerinə yetirilə bilməz. Əlbəttə, artıq bu halda Ermənistan 1996-cı ilin dekabrmda ATƏT-in bütün üzvləri tərəfindən qəbul edilmiş prinsiplərlə razılaşa bilər. Ermənistan istisna olmaqla, 54 ölkədən 53-ü bu prinsiplərə səs vermişdir. Bu üç prinsipdə nəzərdə tutulur: Birincisi, Azərbaycanın və Ermənistanın ərazi bütövlüyünün tanınması. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü Ermənistan indiyədək tanımır, çünki Azərbaycanın ərazi butövlüyünü o pozmuşdur. İkinci prinsip - Dağlıq Qarabağa Azərbaycan dövlətinin tərkibində özünü idarə statusu verilməsi. Üçüncü prinsip - Dağlıq Qarabağın bütün əhalisinin təhlükəsizliyinə təminat verilməsi. Biz bu prinsiplərlə razıyıq, hərçənd onlar bizi də çox qane etmir. Amma Ermənistan razılaşmır, Dağlıq Qarabağın müstəqillik statusu almasına çalışır. Bu isə qeyri-mümkündür. Deməli. Ermənistana təsiri olan hər hansı bir ölkə, - belə ölkə isə Rusiyadır, - dəqiq bildirməlidir: Yox, bu olmayacaqdır, gəlin məsələni qarşılıqlı surətdə məqbul mövqelərdə həll edək. Biz buna hazırıq. Biz Dağlıq Qarabağa yüksək özünüidarə statusu verməyə hazırıq. Ancaq Dağlıq Qarabağ Azərbaycan dövlətinin tərkibində olmalıdır və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa edilməlidir. Ona görə də Rusiyanın böyük imkanları var. Ümidvaram ki, Rusiya bu imkanlardan istifadə edəcəkdir.

Olqa Len (\"Zakon i biznes\" qəzeti): Hörmətli Heydər Əliyeviç, Azərbaycanın xarici siyasətinin formalaşmasına şəxsən Sizin təsiriniz olduğu barədə rəy var. Siz ölkədə daxili sabitliyi və dinamik iqtisadi inkişafı təmin etməyə müvəffəq oldunuz. Bu isə nəticədə Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzuna təsir göstərdi. Buna görə də belə bir suala cavab verə bilərsinizmi: Ölkələrimizin daxil olmağa başladıqları strukturlar arasında GUAM strukturunun yeri necədir? Bu strukturun inkişaf perspektivləri necədir və bəzi vəzifəli şəxslərin belə bəyanatları nə dərəcədə əsaslıdır ki, bu struktur neft və qazın Xəzər bölgəsindən nəql olunmasını təmin etmək məqsədi ilə yaradılmışdır?

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, bu strukturu Ukrayna, Gürcüstan, Moldova və Azərbaycan prezidentləri Strasburqda olarkən yaratmışlar. Deməliyəm ki, çox yaxşı struktur əmələ gəlmişdir. Çünki biz beynəlxalq həyatda ümumən bir çox məsələlərdə eyni mövqe tutan ölkələrik. Biz bir-birimizlə coğrafi cəhətdən bağlıyıq - burada, Qafqazda Gürcüstan və Azərbaycan, orada, Qara dənizdən o yanda isə - Ukrayna və Moldova. Hesab edirəm ki, bu struktur həm siyasi, həm də iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Əlbəttə, Xəzər dənizinin eneriji ehtiyatlarından istifadə edilməsi məsələsi də istisna deyildir Ancaq bu struktur Xəzər neftindən istifadə etmək məqsədləri çərçivəsindən çox-çox kənara çıxır. Hesab edirəm ki, onun yaxşı perspektivi var. Bu yaxmlarda yaradılmış gənc təşkilatdır. Azərbaycanda biz bu fikirdəyik ki, GUAM çərçivəsində əməkdaşlığımızı ardıcıllıqla möhkəmlətmək və inkişaf etdirmək lazımdır.

Arzu Sərdarlı (\"Azərbaycanın səsi\" qezeti): Cənab prezident, bizim qəzet Ukrayna azərbaycanlıları üçün informasiya mənbələrindən biridir. Biz Ukraynada yaşayan azərbaycanlılardan infopmasiya sarıdan kömək alırıq. Fürsətdən istifadə edərək, Siz Ukraynadakı abunəçilərə qəzetimiz vasitəsilə nə kimi arzularınızı çatdırmaq istərdiniz?

Heydər Əliyev: Ukraynada qəzetiniz nəşr edilir? Müntəzəm nəşr olunur? Həftəlik qəzetdir? Geniş yayılır?

Arzu Sərdarlı: Ukraynada geniş yayılır, biz qəzetin bir hissəsini Azərbaycanda yaymağı planlaşdırırıq. Biz cənab səfir və səfirlik tərəfindən informasiya sarıdan tam kömək alırıq.

Heydər Əliyev: Sizi bu təşəbbüs münasibətilə təbrik edirəm, bunu çox xeyirxah, yaxşı iş hesab edirəm. Sizə uğurlar arzulayıram. İstərdim ki, qəzetiniz daha böyük şöhrət qazansın, öz yayılma coğrafiyasını genişləndirsin və Ukraynada yaşayan azərbaycanlılara daha böyük təsir göstərsin, Azərbaycan haqqında təkcə azərbaycanlılar üçün deyil, həm də bütün Ukrayna sakinləri üçün daha çox informasiya versin. Sizə arzularımı dedim. Sizə uğurlar arzulayıram və ümid varam ki, səfirliyimiz sizə öz imkanlarmızı genişləndirməkdə kömək edəcəkdir. O ki qaldı Ukraynada yaşayan azərbaycanlılara arzularıma, qəzetiniz vasitəsilə demək istərdim: Ən əvvəl istərdim ki, onlar bu ölkənin, Ukraynanın qanunlarına qaydalarına hörmət etsinlər, bu qanunlara tabe olsunlar, onlara əməl etsinlər. Bu, hər bir vətəndaşm başlıca vəzifəsidir. Arzu edərdim ki, onlardan hər biri Ukrayna və Azərbaycan xalqları arasında dostluq, qardaşlıq münasibətlərinin daha da möhkəmlənməsinə öz töhfəsini versin. İstərdim ki, Ukraynada yaşayan hər bir azərbaycanlı xalqımızı, respublikamızı, ölkəmizi, mədəniyyətimizi layiqincə təmsil etsin. Onu da istərdim ki, Ukraynada, eləcə də başqa ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar öz dilini, öz mədəniyyətini, öz adət-ənənələrini unutmasınlar. Bu, çox vacibdir. Əlbəttə, yaşadığın ölkənin dilini bilmək lazımdır. Onun adət və ənənələrinə, qanunlarına hörmət etmək gərəkdir. Lakin eyni zamanda öz milli özgünlüyünü də qoruyub saxlamaq, öz köklərini, öz dilini, öz mədəniyyətini unutmamaq lazımdır. Budur mənim arzularım.

Yuri Rayxel (\"Naş dom\" qəzeti): Cənab prezident, qəzetimizin nüsxələrini Sizə vermək istəyirəm. Burada Sizin bioqrafiyanızdan istifadə olunmuş, hazırda Azərbaycana necə rəhbərlik etdiyiniz barədə material var.

Heydər Əliyev: Çox sağ olun.

Yuri Rayxel: İki sualım var. Siz Ukraynanı strateji tərəfdaş adlandırdınız. Daha hansı ölkələri Azərbaycanın strateji tərəfdaşları adlandıra bilərsiniz? İkinci sual: Siz artıq xatırlatdınız ki, 1969-cu ildən Azərbaycana necə rəhbərlik etmisiniz. İndi, ölkəni yenidən idarə edərkən o dövrə aid nədən istifadə etmək istərdiniz?

Heydər Əliyev: Bizimlə strateji tərəfdaş olan ölkələr var. Bu, haradasa dövlətlərarası sənədlərimizdə təsbit olunmuşdur, haradasa sadəcə bəyan edilmişdir. Məsələn, mən Böyük Britaniyadan yenicə qayıtmışam. Orada Baş nazir də, hökumətin digər üzvləri də bir neçə dəfə bəyan etdilər ki, Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq münasibətləri olmasını istəyirlər. Bu mövqe ilə mən də razılaşdım. Buna görə də bütün bu ölkələri, burada, görünür, sadalamağa lüzum yoxdur onlar çoxdur. Keçmişin təcrübəsindən bu gün nəyi əxz etmək istədiyimə gəldikdə, bilirsinizmi, əvvəllər mən Azərbaycana rəhbərlik edərkən o, başqa ölkə, başqa dövlət sistemi, başqa iqtisadiyyat, başqa ideologiya idi. Mən və xalqımız o kommunist ideologiyasından imtina etdik. Hərçənd ki, biz bütün ömrümüz boyu bu ideologiyaya xidmət etmişdik. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Kommunist Partiyasına rəhbərlik etməyimi mən heç vaxt özüm üçün nöqsan bilməmişəm. Əksinə, mən bununla fəxr edirəm, Azərbaycanda gördüyüm işlərlə fəxr edirəm. Fəxr edirəm ki, mən Sovet İttifaqının rəhbərlərindən biri olmuşam. Ölkə vardı, dövlət vardı. Biz hamımız bu ölkədə doğulub boya-başa çatmışdıq və ən əvvəl öz xalqımıza, təbii olaraq ölkəyə, dövlətə vicdanla və düzgün xidmət edirdik. İndi Azərbaycan müstəqil dövlətdir. Bu, o vaxt olduğundan köklü surətdə fərqlənir. Biz öz taleyimizin sahibləriyik. Nə etməli olduğunu özümüz həll edirik. Yaxşı da olsa, yaman da olsa, özümüz həll edirik. Biz daha heç kimdən asılı deyilik. Bu, hər bir xalq üçün, eləcə də Azərbaycan xalqı üçün çox böyük nailiyyətdir və çox böyük səadətdir. Buna görə də indi biz və rəhbər kimi mən, qalan hamı milli dövlət quruculuğunda da, ictimai həyatda da, iqtisadiyyatda da tamam başqa prinsipləri əsas tuturuq. O ki qaldı keçmişə aid hansı cəhətlərdən istifadə olunmasına, çox şeydən istifadə etmək olar. Həmişə vicdanla, düz işləmək lazımdır. Həmişə öz işinə sadiq olmaq, öz xalqına şərəflə xidmət etmək lazımdır. O illərdə təkcə mənim tərəfimdən deyil, eləcə də o nəslin bütün adamları tərəfindən toplanmış təcrübə böyükdür. Elə götürək sizin Ukraynanı. Axı bu və ya digər dərəcədə bütün rəhbərləriniz o dövrün görkəmli rəhbər işçiləri olmuşlar. Məsələn, Leonid Danilovıç Kuçma ümumittifaq əhəmiyyətli böyük bir sahəyə neçə illər rəhbərlik etmişdir. Yəni o, idarəçilik, dövlət, təşkilatçılıq təcrübəsinə malikdir. Bu təcrübə olmadan böyük işə rəhbərlik etmək çətindir, böyük işi yerinə yetirmək çətindir. Bəziləri hesab edirlər ki, o, sadəcə olaraq siyasətlə məşğuldur, gəlib dövlətə rəhbərlik edəcəkdir. Bu qeyri-mümkündür. Yeri gəlmişkən, bunu ölkəmizdə əvvəlki təcrübə təsdiq etmişdir. Özü də təkcə bizim ölkənin deyil, başqa ölkələrin təcrübəsi də təsdiqləmişdir. Əlbəttə, ölkəmiz, məsələn, Azərbaycan bu keçid dövrünü başa çatdırdıqdan, biz bütün demokratik təsisatları yaratdıqdan, sahmanlı və saz iqtisadi mexanizm yaratdıqdan, adamlar bütün qanunları yerinə yetirməyə vərdiş etdikdən sonra, yəni, biz iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin, demokratiyanın səviyyəsi yüksək olan ölkələrin yüksək səviyyəsinə çatdıqdan sonra, bax, onda idarəçilik təcrübəsi, dövlət fəaliyyəti təcrübəsi olmayan adi siyasətçi də bu və ya digər sahəyə, yaxud bütövlükdə dövlətə rəhbərlik edə bilər. MDB ölkələrinin təcrübəsinin göstərdiyi kimi, keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə isə təcrübəli həyat təcrübəsi, əməli iş təcrübəsi təşkilatçılıq, dövlət fəaliyyəti təcrübəsi olan adamlar rəhbərlik edirlər. Məndə də olan bü təcrübə indi mənə bir çox məsələlərin həllində çox kömək edir.

Dana Romanets (\"Ukraina Molodaya\" qəzeti): Hörmətli cənab prezident, Siz Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçildikdən sonra ən əvvəl korrupsiyaya, rüşvətxorluğa qarşı mübarizə aparmağa başladınız. Xahiş edirəm deyəsiniz, indiki dövrdə bu halların kökünü kəsməyə müvəffəq olmusunuzmu? Heydər Əliyev: Həqiqətən, 1969-cu ildə mən MK-nın birinci katibi seçildikdə, - bilirsiniz ki, bundan əvvəl burada millitəhlükəsizlik naziri olmuşdum və bir çox illər ərzində dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında işləmişdim, - bu sahədə öz işimdən çox şey bilirdim ki, korrupsiya, rüşvətxorluq inkişaf edir. Bu, məni narahat edirdi. Mən o vaxtlar, həmin işdə buna qarşı imkan daxilində mübarizə aparmağa çalışırdım. Amma o vaxtlar böyük hakimiyyətə malik deyildim. Mən MK-nm birinci katibi seçildikdə, yəni, respublikada bütün hakimiyyət artıq mənə tabe edildikdə mən hətta iqtisadi, digər məsələləri bir tərəfə atdım və ən əvvəl korrupsiyaya, rüşvətxorluğa, vəzifəli şəxslərin öz xidməti mövqeyindən tamahkarlıq məqsədləri ilə istifadə etməsinə və başqa mənfi hallara qarşı mübarizə məsələsi ilə məşğul oldum. Deməliyəm ki, böyük bir işə başlamışdım. Xatirimdədir, hələ o illərdə Sovetlər İttifaqının digər bölgələrində bunu çox müdafiə edirdilər. Çünki bu, Sovetlər İttifaqında ümumi xəstəlik idi. Bununla belə, mən müqavimətə, etirazlara da rast gəlirdim. Belə ki, bəzi digər respublikalarda, Moskvada buna müsbət yanaşılmırdı. O zaman bəziləri hesab edirdilər ki, mən bununla sosializm quruluşunu gözdən sahram. Çünki belə bir ideologiya mövcud idi ki, rüşvətxorluq kapitalizmin, keçmişin qalığıdır, o bizə kapitalizm dünyasından keçmişdir və sosializm cəmiyyəti üçün, dövlətimiz üçün səciyyəvi deyildir. Mən bu haqda açıq danışanda, mənim məruzələrim qəzetlərdə dərc olunanda, biz belə adamları ifşa edəndə və onlar müxtəlif növ cəzalara məruz qalanda və bu barədə qəzetlərdə yazılanda, insanların çoxu bunu bəyənir, müdafiə edirdi, Moskvadakı, digər respublikalardakı bəzi vəzifəli şəxslərdə isə bu, etiraz doğururdu. Onlar hesab edirdilər ki, \"Əliyev sistemimizi, quruluşumuzu gözdən salır\", \"Bu haqda belə açıq danışmaq olmaz\", \"Qərb təbliğatı bundan istifadə edir\" və s. Bu mövzuda mənimlə hətta söhbətlər də olmuşdu: Siz bütün bunları nahaq yerə belə həddindən çox açıq edirsiniz. Mən isə həmişə deyirdim ki, Qərb təbliğatı onsuz da istifadə edir. Rüşvətxorların olduğunu deyib-deməməyimiz dən asılı olmayaraq, onlar onsuz da deyirlər ki, korrupsiya, rüşvətxorlar var. Bunu gizlətməkdənsə, açıq danışmaq, buna qarşı mübarizə aparmaq daha yaxşıdır. Bilirsiniz, biz Azərbaycanda xeyli uğurlara nail olmuşduq. Mən Moskvada, Siyasi Büroda işləyəndə bu məsələləri çox fəal surətdə qaldırırdım. Təəssüf ki, bu xəstəliyi, qüsuru aradan qaldırdığımızı deyə bilmərəm. Yox. Üstəlik, sonrakı illərdə, mən təqib olunanda, - mən artıq dedim ki, qəzetlərdə mənim əleyhimə materiallar dərc edirdilər, - ifşa olunmuş, həbs və məhkum edilmiş rüşvətxorların bir çoxu dustaqxanalardan azad edildi. Onlardan bəzilərini Azərbaycanda hətta televiziyaya çıxarır, \"Əliyev qanunsuzluğunun, Əliyev özbaşınalığının\" qurbanları kimi təqdim edirdilər. İnanın, ötənlərin işidir, heç bir qanunsuzluq, heç bir özbaşınalıq olmamışdı. Bu xəstəlik keçib getməmişdir. O, keçid dövründə daha da geniş yayılmışdır. İndi bizdə, Azərbaycanda demək olar, hamı korrupsiyadan danışır. Yeri gəlmişkən, korrupsiyadan ən çox o adamlar danışır ki, özləri onunla məşğul olurlar. İqtidarı tənqid edən müxalifət adamlarının başlıca dəlili dövlət orqanlarında korrupsiyanın olmasıdır. Var. Mən bunu heç vaxt inkar etməmişəm və inkar etmirəm. Yeri gəlmişkən, işlədiyim qısa dövr ərzində mən çoxlu nazirləri, digər vəzifəli şəxsləri, müxtəlif şəhər və rayonların icra hakimiyyəti başçılarını buna görə işdən çıxarmış, cəzalandırmışam. Lakin mənim bu barədə danışmağa ona görə mənəvi haqqım var ki, bu bəla ilə mübarizə aparıram. Amma Azərbaycanda, bəlkə də korrupsiyanın müəllifi olan, bu işlə məşğul olmuş və indi də məşğul olan şəxslər isə iqtidarı korrupsiyanın olmasında günahlandırırlar. Bu, əlbəttə, şərəfsizlikdir. Beləliklə, sizin sualınıza cavab verirəm ki, ömrüm boyu bununla mübarizə aparmışam və indi də həmin mövqelərdə dayanıram. O illərdə çox şey etmək mümkün olmuşdu. Xalqın o vaxtlarda da olan böyük dəstəyi və bu gün də qalmaqda olan etimadı bir çox cəhətdən bununla bağlıdır. Bununla belə, biz bu bəlanı aradan qaldıra bilməmişik. İndi Azərbaycanda korrupsiya mənim işlədiyim 70-ci illərdəkindən çoxdur. Əlbəttə, o vaxt mübarizə aparmaq, ola bilsin, asan idi. Çünki onda başqa hakimiyyət idi, indi isə mübarizə aparmaq çətindir. Lakin biz mübarizə aparırıq və aparacağıq.
 
Natalya Smolyarova (\"TET-A-TET\" teleşirkəti): Bizim teleşirkət səfirliklərlə əməkdaşlıq edir və \"Azərbaycan səfirliyi təqdim edir\" adlı iki film buraxmışıq. Televiziya ilə yaxşı əlaqələrimiz var və biz bundan sonra da əməkdaşlıq etməyə hazırıq. Siz bu səfər haqqında, bizim gələcək filmin teletamaşaçılarına nə arzu edərdiniz?

Heydər Əliyev: Nə arzu edərdim, əlbəttə ki, müvəffəqiyyət. Söhbətimizin əvvəlində dedim ki, buraya gəldiyinizə görə sizə təşəkkür edirəm. Həyatımızı və, əlbəttə, kiçik olsa da, uğurlarımızı da, nöqsanlarımızı da, həyatımızın reallığını, problemlərimizi, çətinliklərimizi də özünüz görəcəksiniz. Qarşımzda hər şey açıqdır, hər şey üzünüzə açıqdır. Buna görə də arzu edərdim ki, Azərbaycan haqqında, qarşımızda duran və həll etmək istədiyimiz çətin problemlər haqqında da, Azərbaycanda əldə olunmuş real nailiyyətlər haqqında da daha çox məlumata malik olsunlar. Mən bunu arzulamaq istərdim. Sağ olun.

Oksana Vaşşenko (Ukrayna radiosu, \"Novosti\" kanalı): Siz uşaqların, gənclərin dini təhsilinə necə baxırsız? Siz bunu lazım bilirsinizmi?

Heydər Əliyev: Hesab edirəm ki, uşaqları maarifləndirmək lazımdır. Yəni, uşaqlar dini nənə və babalarının sözlərindən deyil, yalnız mötəbər mənbələrdən, kitablardan öyrənməlidirlər. Dinin nə demək olduğunu bilməlidirlər. Hər bir kəs dinlə məşğul olmaqda, onu qəbul etməkdə azaddır. Axı keçmişdə biz dinlə mübarizə aparılan şəraitdə yaşamışıq. Tərbiyə işinin istiqamətlərindən biri ateist təbliğatı, din əleyhinə təbliğat idi. İndi belə şeylər yoxdur. İndi dinə böyük maraq göstərilir. Bu da təbiidir, çünki əgər 70 il hər şey yasaq edilmişdirsə, hazırda hər şey açıqdır. Adamlar məlumat almaq, dinə qovuşmaq istəyirlər. Hər bir insana dinə öz münasibətini sərbəst müəyyənləşdirməyə imkan vermək lazımdır. Bundan ötrü isə uşaqlar məktəblərdə din haqqında, onun tarixi, əhəmiyyəti haqqında məlumat almalıdırlar.

Maryana Angelova (Milli Xəbərlər Agentliyi): Çox hörmətli Heydər Əliyeviç, icazə verin, bu görüş imkanına görə Sizə təşəkkür edim. Amma demək istəyirəm ki, bu, bizim ilk görüşümüz deyildir. 75 illiyiniz bayram edilərkən biz hamımız Sizinlə birlikdə idik. Belə ki, Azərbaycan səfirliyi böyük bir bayram təşkil etmişdi, biz hamımız özümüzü bu hadisənin iştirakçısı kimi hiss edirdik. Siz çox böyük yol keçmisiniz və biz başa düşürük ki, bu yol bütün xüsusiyyətləri ilə birükdə çox çətin olmuşdur. Bizim imperativimiz və Sizin imperativiniz yüksək bir amal - Azərbaycanın müstəqilliyi amalı idi. Siz belə mühüm qərarın, bu amalın həyata keçirilməsinin zəruriliyini nə vaxt yəqin etdiniz? Siz XXI əsrin astanasında müstəqil, azad və iqtisadi cəhətdən güclü Azərbaycanın rolunu necə təsəvvür edirsiniz?

Heydər Əliyev: Azərbaycana, o cümlədən də mənə diqqətinizə görə sağ olun. O ki qaldı suallarınıza, bilirsiniz, mən 1986-87-ci illərdə Siyasi Büronun tərkibində olarkən hiss edirdim ki, bu quruluş və bu dövlət dağılır. Mən bunu hiss edirdim. Azərbaycanın müstəqil olmasının zəruriliyi fikrinə isə qəti olaraq 1988-89-cu ildə gəldim. 1990-cı ildə Azərbaycana qayıtdım. O vaxt Kommunist Partiyası, Sovetlər İttifaqı hələ mövcud idi. Lakin, təkrar edirəm, mən Kommunist Parüyasından çıxanda fəal çıxış və izah edirdim ki, Sovetlər İttifaqının artıq gələcəyi yoxdur, biz öz müstəqilliyimiz uğrunda mübarizə aparmalıyıq. Mən bunu açıq deyirdim, rəsmi surətdə deyirdim, qəzetlərdə çıxış edirdim. 1991-ci ilin əvvəllərində, Sovetlər İttifaqı dağılmağa başladıqda və Qorbaçov onu birtəhər saxlamağa çalışdıqda deyirdi ki, mövcud olan Sovetlər İttifaqı pisdir və yeni ittifaq müqaviləsi imzalamaq lazımdır. Bu müqavilə 1922-ci ildə imzalanmış müqavilədən fərqlənəcəkdir. Bundan ötrü martın 17-nə Sovetlər İttifaqının saxlanması haqqında referendum təyin etdilər. 1991-ci ilin həmin günü mənim yadımdadır. Amma bu referendumu hələ 1990-cı ildə elan etmişdilər. Artıq 1991-ci ildə mən Naxçıvanda mitinqlərdə çıxış edərək açıq şəkildə deyirdim ki, Azərbaycan müstəqil olmalıdır, o, heç bir referenduma getməməlidir və sairə. O zaman, 1990-cı ildə Azərbaycan Ali Sovetinə və Naxçıvan Ali Sovetinə seçkilər keçirildi. Məni, təqib və təcrid olunan insanı xalq eyni vaxtda Azərbaycan Ali Sovetinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin deputatı seçdi. Yeri gəlmişkən, hakimiyyət orqanlarının məni təqib etməsinə baxmayaraq, məni seçmişdilər. O vaxt mən Bakıya, Ali Sovetin sessiyasına gəldim və çıxış edərək açıq şəkildə dedim ki, siz bu salonda elə bir adam tapa bilməzsiniz ki, o, Sovetlər İttifaqına məndən çox xidmət etmiş olsun. Mən Sovetlər İttifaqının möhkəmlənməsinə fəal kömək edənlərdən biriyəm. Bu həqiqətdir. Çünki mən bir çox illər Sovetlər İttifaqının rəhbərliyində olmuşam. 20 il SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Sov.İKP MK-nın üzvü, Siyasi Büro üzvlüyünə namizəd, Siyasi Büronun üzvü olmuşam. Yəni, mən həqiqətən Sovetlər İttifaqını möhkəmləndirmişəm. Ona görə dedim ki, indi siz burada oturub çalışırsınız ki, Azərbaycan xalqı Sovetlər İttifaqının saxlanmasına səs versin. Ancaq bunu etmək lazım deyildir. Sovetlər İttifaqı dağılır və Kommunıst Partiyası hakimiyyətdən getməlidir, Azərbaycan müstəqil olmalıdır. Mən bunu 1990-cı ildə Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyasında demişəm. Yəni, mənim belə xəttim vardı və onu qətiyyətlə davam etdirirdim. 1991-ci ildə Sovetlər İttifaqı dağılanda da mən rahat nəfəs aldım. Bununla belə, Sovetlər İttifaqının qala bilməsi təhlükəsi hələ var idi. Ona görə də biz indiyədək müstəqillik mövqelərində möhkəm dayanırıq ki, kimsə Sovetlər İttifaqını bərpa etməsin. Siz bilirsiniz ki, belə qüvvələr var. Bu qüvvələr Rusiyada var, zənnimcə, Ukraynada var. Hətta bizdə də var. Doğrudur, onlar burada o qədər də fəal çıxış edə bilmirlər, baxmayaraq, çoxları var ki, Sovetlər İttifaqının bərpa olunmasını istəyirlər. Bir sözlə, hazırda həyata keçən bu ideyanın, arzunun məndə yaranmasından çox illər ötmüşdür. Altı ildən artıqdır ki, biz müstəqil Azərbaycanda yaşayırıq.

Viktor Voronin: Çox hörmətli Heydər Əliyeviç, Ukrayna - Azərbaycan münasibətlərində tarixi məqam olacaq məzmunlu söhbətinizə görə Sizə nümayəndə heyətimizin adından ürəkdən minnətdarlığımı bildirirəm. Ukrayna xalqı qardaş Azərbaycan xalqına həmişə rəğbət və məhəbbət hissi bəsləmişdir. Ukraynanın aparıcı kütləvi informasiya vasitələri müstəqil Azərbaycan dövlətinin həyatı barədə, ölkə rəhbərliyinin müdrik dövlət siyasəti haqqında ətraflı məlumat yayandan sonra, bu, ölkələrimiz arasındakı münasibətlərə, şübhəsiz, çox böyük fayda verəcəkdir. Biz Azərbaycanda çox şey gördük. Şübhə etmirəm ki, burada iştirak edən jurnalistlərin hamısı bir çox faciəli məsələlər haqqında da, - ilk növbədə mən işğal edilmiş rayonlardan olan qaçqınların vəziyyətini nəzərdə tuturam, - həqiqəti obyektiv yazacaqdır. Bildiyiniz kimi, Ukrayna prezidenti Ukrayna-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafına cox böyük diqqət yetirir. Müstəqil mətbuatımızın ölkələrimiz arasında əməkdaşlığın inkişafı haqqında doğru-düzgün və obyektiv yazması ona çox xoş olacaqdır. Çox hörmətli cənab prezident, Ukraynanın Azərbaycan Respublikasındakı səfiri Boris Qriqoryeviç Aleksenkoya qısa çıxış üçün söz verməyinizi xahiş edərdim.
 
Heydər Əliyev: Buyurun, Boris Qriqoryeviç.

Boris Aleksenko (Ukraynanın Azərbaycandakı səfiri): Zatialiləri, Azərbaycan Respublikasının cənab prezidenti, hörmətli Heydər Əliyeviç. Sizə ən əvvəl təşəkkür edirəm ki, işinizin gərgin vaxtında imkan tapıb Ukraynanın kütləvi informasiya vasitələrinin təmsilçilərindən ibarət böyük bir nümayəndə heyətini qəbul etdiniz. Bu gün bizim kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri üçün etdiyiniz dərin təhlilə görə Sizə olduqca minnətdaram. Siz ikitərəfli münasibətlərimizi həmişəki kimi, özünüzə xas dərin və geniş bir təfəkkürlə təhlil etdiniz. Siz xarici siyasət sahəsində vəziyyətin ətraflı təhlilini verdiniz. Bizim Ukrayna prezidenti Leonid Daniloviç Kuçmanın unvanına, Ukrayna xalqının ünvanına, dövlət müstəqilliyimizin ünvanına söylədiyiniz sözlərə görə sağ olun. Ukrayna ilə Azərbaycan arasında ikitərəfli münasibətlərin yaranmasına, genişlənməsinə, dərinləşməsinə şəxsən töhfə verdiyinizə görə Sizə təşəkkür edirəm. Heydər Əliyeviç, Siz və Ukrayna prezidenti Leonid Daniloviç Kuçma bütün sahələrdə, iqtisadi sahədə də, humanitar sahədə də, habelə cəmiyyətin həyatının informasiya sahəsində də münasibətlərimizin inkişafı üçün əlverişli siyasi və hüquqi şərait yaratmısımz. Sizin rəhbərliyiniz altında Azərbaycanın artıq müstəqil bir dövlət kimi qazandığı uğurları biz yüksək qiymətləndiririk. Burada sizdən soruşdular ki, müvəffəqiyyətinizin sirri nədədir? Mən diqqətlə dinlədim. Siz özünüzə xas olan təvazökarlıqla hər şeyi açıqlamadınız. İcazə versəydiniz, əlavə edib deyərdim ki, Sizin müvəffəqiyyətinizin sirri öz xalqınıza sədaqətlə xidmət etməyinizdədir. Yəni öz məsuliyyətinizi dərindən dərk edərək xalqa xidmət etməyiniz, vəziyyəti genişliyi ilə və hərtərəfli araşdırmağınız, lazımi qayda-qanun yaratmağınız və məsuliyyət hissi aşılamağınız, vəziyyətin hər hansı şəkildə qiymətləndirilməsinə prinsipial mövqedən yanaşmağınızdır. Azərbaycan və Ukrayna xalqları arasında hörmətinizin sirri bundadır ki, Siz nəinki siyasi, iqtisadi əlaqələrin, həm də mədəni əlaqələrin inkişafına böyük töhfə vermisiniz və bu gün də verirsiniz. Siz incəsənətin sponsorusunuz, cəmiyyətin inkişafının bütün sahələrinə böyük diqqət yetirirsiniz. Müharibənin dayandırılmasına Sizin şəxsi töhfənizi qeyd etmək istərdim. Sizin istedadınız və cəsarətiniz sayəsində bu gün Azərbaycanda qayda-qanun yaradılmış, cinayətkarlığın qarşısı alınmışdır. Əgər keçmiş ittifaq respublikaları arasında cinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsindəki vəziyyəti müqayisə etsək, onda görərik ki, indi Azərbaycan bu göstərici üzrə ən öncül yerdədir. Siz müxtəlif sui-istifadə hallarına qarşı mübarizənin təşəbbüskarısınız.

Heydər Əliyev: Boris Qriqoryeviç, sağ olun, bu mövzuda danışmaq lazım deyil, kifayətdir. Boris Aleksenko: İstərdim ki, jurnalistlərimiz bunu bilsinlər, çünki, Heydər Əliyeviç, bu üç gündə hər şeydən hali olmaq çətindir. Mən isə, hər halda, respublikanı ara sözlərindən tanımıram, \"Literaturnaya qazeta\"da, mətbuatda dərc edilmiş həcvlərdən tanımıram.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, bu artıq keçmişdə olan məsələlərdir.

Boris Aleksenko: Mən bunu gözlərimlə görmüşəm. Bütün bunlar böhtandır. Heydər Əliyeviç, nümayəndə heyətimizə göstərdiyiniz qonaqpərvərliyə görə Sizə minnətdarlığımı bildirmək istərdim. Prezidentin İşlər İdarəsinə, Prezidentin İcra Aparatına minnətdarlığımı bildirmək istərdim. Bugünkü görüşün keçirilməsinə, kütləvi informasiya vasitələrimizin nümayəndələrinin Azərbaycan xalqının, ölkənizin təşkilatlarının, nazirlikləri və idarələrinin həyatı və fəaliyyəti ilə tanış olması işinə böyük töhfə vermiş Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri cənab Nazim Hüseynoviç İbrahimova şəxsən minnətdarlıq etmək istərdim. Azərbaycanda yaşayan və onun vətəndaşları olan ukraynalılara göstərilən mehribanlığa və səmimiyyətə görə minnətdarlığımı bildirmək istərdim. Bu gün Ukrayna jurnalistlərinin Ukrayna diasporu ilə görüşü olmuşdur. Diasporun nümayəndələri də məndən xahiş etmişlər ki, onlara göstərdiyiniz atalıq qayğısına görə minnətdarlıqlarını Sizə çatdırım. Heydər Əliyeviç, sözümün sonunda Sizə möhkəm cansağlığı arzulamaq istərdim. Ümid edirəm ki, görüşdən sonra, mənə verilmiş ayrı-ayrı tapşırıqları diqqətinizə çatdırmağa icazə verərsiniz. Bir daha çox sağ olun. Allahdan Sizə cansağlığı, Azərbaycan xalqına sülh və tərəqqi arzılayıram. Diqqətinizə görə sağ olun. Heydər Əliyev: Sağ olun. Bugünkü görüşdən böyük məmnunluq duyduğumu bir daha bildirmək istəyirəm. Mən sizin bütün suallarınıza cavab verməyə çalışdım. Sizin burada olmağınıza şadam və ümidvaram ki, görüşlərimiz gələcəkdə də davam edəcəkdir. Sizə cansağlığı, əmin-amanlıq, Ukrayna xalqına və ölkənizə xoşbəxtlik, prezident Leonid Daniloviç Kuçmaya yeni uğurlar arzulayıram. Sağ olun, salamat qalın. Xudahafiz.