Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Azərbaycan yazıçılarının X qurultayında nitqi - Prezident sarayı, 30 oktyabr 1997-ci il

Hörmətli qurultay!

Əziz yazıçılar!

Hörmətli xanımlar və cənablar!

Mən sizi səmimi qəlbdən salamlayıram və yazıçılar qurultayının işinin müvəffəqiyyətlə getməsi münasibətilə sizi ürəkdən təbrik edirəm.

Yazıçılar qurultayının işə başlaması və bu salona çoxsaylı nümayəndələrin toplaşması, Azərbaycan ədəbiyyatının problemlərinin, eyni zamanda respublikamızın həyatının bəzi sahələrinin müzakirə olunması ictimaiyyətimizin, cəmiyyətimizin həyatında əlamətdar bir hadisədir.

Azərbaycanda yazıçı daim böyük hörmətə layiq olmuşdur. Bu, bizim tarixi ənənəmizdir, əcdadlarımızdan gəlib bizə çatmış gözəl bir xüsusiyyətdir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki bızim xalqımız birincisi, öz istedadına görə şair, yazıçı, söz ustası olubdur. İkincisi, bizim xalqımız çox əsrlik tarixində böyük şairlər, yazıçılar, mütəfəkkirlər yetişdiribdir. Xalqımızın tarixi çox zəngindir. Ancaq biz tariximizin qədim dövrlərini xatırlayarkən, yaxud onları cəmiyyətə, dünyaya daha genış çatdırmaq istəyərkən, birinci növbədə və bəzən də yalnız mədəniyyətimizə, mədəniyyət, ədəbiyyat xadimlərinin yaratdığı əsərlərə, tarixi-memarlıq abidələrimizə və böyük şairlərimizin, mütəfək-kirlərimizin yazdığı əsərlərə istinad edirik.

Biz Nizaminin, Xaqaninin, Nəsiminin, Füzulinin adlarını böyük iftixar hissi ilə çəkirik və onların əsərlərini oxuyaraq xalqımızın nə qədər dahi, müdrik və istedadlı xalq olduğunu bir daha dərk edirik. Eyni zamanda dünya, bəşər qarşısında bunlarla fəxr edirik, öyünürük. Öyünməyə də haqqımız var. Çünki bu böyük insanlar nəinki xalqımızı, bütün bəşəriyyəti, bəşər tarixini zənginləşdirən əsərlər yazmışlar. Onlardan sonra gələn nəsillər də bu ənənəni, xüsusiyyəti davam etdirmişlər. Ona görə də tariximizin hansı əsrinə, hansı səhifəsinə baxsan orada şairlərin, yazıçıların, mədəniyyət xadimlərinin izlərini, əsərlərini görəcəksən. Bu, xalqımızda bu gün, dünən deyil, əsrlərdən əsrlərə keçib gələn bir ənənədir, şerə, şairə, söz ustasına, zəkalı insana həmişə hörmət, böyük ehtiram olubdur.

Məmnuniyyət hissi ilə demək olar ki, XX əsrdə - çox mürəkkəb, ziddiyyətli proseslərlə, böyük dəyişikliklərlə, müharibələrlə, faciələrlə dolu olan əsrdə də bizim xalqımızın bu gözəl ənənəsi nəinki yaşayıbdır, hətta cəsarətlə demək olar ki, daha da yüksəklərə qalxıbdır. Buna görə də bizim Azərbaycanda ədəbiyyata, şairə, yazıçıya böyük hörmət var. Böyük şairimiz Səməd Vurğun bu barədə bir şer də yazıbdır. Bəli, bu dəyərli sözləri Səməd Vurğun əsaslı deyibdir. Həqiqətən belədir. O, bunu birinci növbədə öz yaradıcılığına olan münasibətdə görübdür. O, eyni zamanda bunu tarix boyu yaşayıb-yaratmış və bizə böyük irslər qoymuş şairlərimizə, yazıçılarımıza xalqımızda olan hörmət və ehtiramda görübdür.

Məhz buna görə də Azərbaycan yazıçılarının növbəti qurultayı bu gün çox mütəşəkkil və yüksək məzmunlu səviyyədə keçir. Hesab edirəm ki, bu da öz nəticələrini verəcəkdir. Burada çıxışların çoxunda keçmiş qurultaylar və o qurultaylada deyilən sözlər, baş vermiş hadisələr xatırlandı. Mən də onları xatırlayıram.

Mən çox sevinirəm və xoşbəxtəm ki, ilk dəfə Azərbaycanın yazıçılarının qurultayında 27 il bundan əvvəl nitq söyləmişəm, o qurultayın iştirakçısı olmuşam və ondan sonrakı qurultaylarda da daim iştirak etmişəm, yazıçılarımızla, şairlərimizlə, mədəniyyət xadimləri ilə bir yerdə olmuşam, bu gün də sizinlə bir yerdəyəm. Bunun da səbəbi var. Birincisi, şəxsən mən ədəbiyyatı çox sevən adamam və gənc vaxtlarımdan, hətta uşaqlıqdan, məktəbdə ilk ədəbiyyat nümunələrini oxuyandan ədəbiyyatı sevmişəm. Bu gün sizə deyə bilərəm ki, şəxsən mənim bir insan kimi forma-laşmağımda, təhsilimdə, əxlaqımda, mənəviyyatımda ədəbiyyatın, mədəniyyətin çox böyük rolu olmuşdur. Mən orta məktəbdə oxuyarkən Azərbaycan şairlərinin, yazıçılarının bütün əsərlərini sevə-sevə oxumuşdum, onları bu gün də unutmamışam. Bəlkə də bu əsərlərin bəzilərini ondan sonra oxumamışam, ancaq o illərdə - o uşaqlıq, gənclik illərində onlar mənə o qədər təsir edib ki, mən onları unutmamışam. Bu \"oxumuşam, unutmamışam\" sözləri sadəcə bir fıkir deyil. Yəni onlar mənə təsir edib, mən onlardan bəhrələnmişəm, mənəvi qida almışam, ədəbiyyatla, mədəniyyətlə daim bağlı olmuşam.

Mən 1971-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının qurultayında ilk dəfə Azərbaycanın rəhbəri kimi iştirak edirdimsə, ondan əvvəlki qurultaylarda da kənarda olmamışdım. O zaman mən Azərbaycanın rəhbəri deyildim, başqa vəzifələr tuturdum, ancaq yazıçıların qurultayını daim izləyirdim və imkan olanda gəlib salonda oturub yazıçıları dinləyirdim. Mən hər dəfə yazıçılarımızın görüşlərinə gedirdim və onlarla görüşməyi özüm üçün böyük bir hadisə hesab edirdim.

Bu, həmin məsələyə mənim şəxsi münasibətimdir. Ancaq eyni zamanda 1969-cü ildən tale mənim üzərimə böyük bir vəzıfə, böyük bir məsuliyyət qoymuşdur. Mən o məsuliyyəti dərk edərək, o vəzifəni layiqincə yerinə yetirməyə çalışaraq, həmişə hesab etmişəm, bu gün də hesab edirəm ki, ədəbiyyata, mədəniyyətə diqqət yetirmək, qayğı göstərmək lazımdır, ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən həyatın başqa sahələrində işin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün istifadə etmək lazımdır. Mən məhz bunlara görə yazıçıların bütün qurultayları ilə bağlı olmuşam, onlarda iştirak etmişəm. Çox məmnunam ki, siz onları unutmamısınız, xatırlayırsınız.

Ancaq bir halda ki, mən söhbəti bu tərəfdən başladım, onu qeyd etmək istəyirəm ki, qurultay işə başlayandan mən burada oturmuşdum, sizə diqqətlə qulaq asırdım, fikirləşirdim, çox şeyləri xatırlayırdım. Yazıçılar Birliyi ilə bu əlaqələrimi şəxsən mən özüm üç mərhələyə bölürəm. Birinci mərhələ həmin illərdir ki, - xatirimdədir, bir dəfə biz o vaxtkı Siyasi Maarif evində qurultay keçirdik, sonra başqa yerdə keçirdik. Xatırladılar, 1981-ci ildə burada, bu salonda keçirdik, - o mərhələ idi ki, mən Azərbaycana rəhbərlik edirdim və qurultayın işində Azərbaycanın rəhbəri kimi iştirak edirdim.

İkinci mərhələ 1991-ci ildə sizin qurultayın işində mənim qısa müddətdə iştirak etməyimdir. Yadınızdadır ki, o zaman mən vəzifədə deyildim, amma siz məni qurultayınıza yenə dəvət etdiniz. Üçüncü mərhələ isə indiki mərhələdir, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi, azadlığı şəraitində keçirdiyimiz ilk qurultaydır və mənim burada iştirak etməyimdir. Mənim həyatımda çox çətin dövrlər, anlar olubdur. Ancaq bununla yanaşı, tale çox vaxtlarda mənə kömək edibdir və mənim arzularımı yerinə yetiribdir. Ona görə də görürsünüzmü, mən bu üç mərhələdə bu qurultaylarda iştirak edirəm.

Hər dövrün özünəməsus əhəmiyyəti, mənası vardır. Mən özümün özüm üçün müəyyən etdiyim bu dövrlərin, - ola bilər, kimsə bununla razı olmasın, ancaq bu mənim şəxsi fikrimdir, - hər birinin həm yazıçılarımız üçün, həm də Azərbaycanın həyatı üçün, o, cümlədən şəxsən mənim bu işə münasibətim üçün çox əhəmiyyətli, çox məhsuldar olduğunu görurəm.

Əgər 70-ci illəri, 80-cı illərin əvvəlini götürsək, o vaxt biz Sovetlər İttifaqı deyilən bir ölkədə yaşayırdıq. Sovetlər İttifaqının tərkibindəki 15 müttəfiq respublikadan biri də

Azərbaycan idi. Biz kommunist rejimi, sosialist quruluşu şəraitində yaşayırdıq. Bizim hamımız o dövrün yetişdirməsiyik, bəhrəsiyik. Bəlkə də bu salonda oktyabr inqilabından əvvəl dünyaya gəlmiş adamlardan təkcə Mirvarid xanımı görmək olar.

O birilərin hamısı ondan sonra dünyaya gəliblər. Ancaq Mirvarid xanım oktyabr inqilabından əvvəl dünyaya gəlibsə də, onun da fəaliyyəti məhz oktyabr iqilabından sonra yaranmış quruluş çərçivəsində keçibdir. Biz o quruluşda, o həyatda, o dövlətdə, o şəraitdə yaşamışıq, təhsil almışıq, böyümüşük və respublikamızı, xalqımızı yaşatmışıq. Ona görə də o dövrlərdə əldə olunan nailiyyətləri inkar etmək olmaz, - bu, cinayət olardı. Onu unutmaq da olmaz.

Mən hesab edirəm ki, çox işlər görülübdür. Əgər o dövr. olmasaydı, bu gün burada, bu salonda Yazıçılar Birliyinin 500- dən artıq üzvü, yaxud da nümayəndəsi iştirak etməzdi. İngiltərədən, Edinburq Universitetindən gələn qonağımız, professor burada çıxış edərkən dedi ki, neçə ölkədə olubdur. O, inkişaf etmiş hansı ölkədə bu qədər yazıçı, bu qədər qurultay nümayəndəsi görübdür? Bu elə boş yerdən əmələ gəlməyibdir.

Bəli, bunu o dövr, dövrün imkanları yaradıbdır. İnsanlar, bizim Azərbaycan yazıçıları, şairləri də öz istedadlarına, aldıqları təhsilə və bu sənətə sadiqliklərinə görə bu yolu seçiblər, yazıçılıqla məşğuldurlar və böyük işlər görüblər. Bayaq dediyim ikinci dövr mənim üçün maraqlı olmuşdur. Çünki, bu 1991-ci ilin əvvəli idi. Unutmamışamsa, martın 21-i idi. Bu elə bir vaxt idi ki, Azərbaycan çox ağır bir dövr yaşayırdı. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü və ölkəmizin torpaqlarının - Dağlıq Qarabağın işğalının başlanması dövrü idi. Qanlı 20 Yanvar faciəsinin - sovet hakimiyyəti tərəfindən Azərbaycan xalqına qarşı edilmiş hərbi təcavüzün ağrılarını yaşadığımız bir dövr idi. Bu dövr eyni zamanda Sovetlər İttifaqının dağılması prosesinin getdiyi bir dövr idi. Azərbaycanda vəziyyət həddindən artıq gərgin, çətin idi.

Çox sevindirici haldır ki, məhz o vaxt, o çətin zamanda, dövrdə siz yazıçılar öz sənətinizə sadiq qalaraq o qurultaya toplaşmışdınız. İş elə gətirdi ki, mən sizin qurultayda oldum. Çünki bilirsiniz ki, o vaxt mən Naxçıvanda yaşayırdım. Oradan

Azərbaycan Ali Sovetinə deputat seçilmişdim və Ali Sovetin sessiyasında iştirak etmək üçün fevralın əvvəlində Bakıya gəlmişdim.

Mən fevralın əvvəlində bir sessiyada iştirak etdim, sonra martın əvvəlində keçirilən sessiyada iştirak etdim. Ondan sonra bir müddət burada qaldım. Martın sonunda yenə də Naxçıvana döndüm.

O vaxt Elmira xanım Axundova gəlib mənə bildirdi ki, yazıçılar qurultayı keçəcək, Sizi oraya dəvət edirlər. Elmira xanım Axundova çox dəyərli bir insandır. Xatirimdədir, 1970-ci illərdə Yazıçılar İttifaqında çox əhəmiyyətli işlər görürdü. Sonra isə öz jurnalistik fəaliyyətini də buna əlavə etmişdi. Mən Naxçıvanda ağır bir dövrdə yaşadığım zaman onunla görüşmüşdüm. O, oraya \"Literaturnaya qazeta\" üçün məndən müsahibə almağa gəlmişdi. Doğrudur, mən ona dedim ki, nahaq gəlmisən, çünki mən verdiyim müsahibəni \"Literaturnaya qazeta\" dərc etməyəcək.

O, çox təkid etdi ki, \"Literaturnaya qazeta\" bu müsahibəni dərc edəcəkdir. Amma mənə olan münasibəti bildirdim. Mən müsahibəni verdim, ancaq qəzet onu dərc etmədi. Demək, mənim sözüm doğru çıxdı. Elmira xanım çox cəhd göstərdi, vəziyyət dəyişəndən sonra bu müsahibəni dərc etdirdi. O, Bakıda da mənimlə əlaqə saxlayırdı. Bu məni sevindirirdi ki, belə insanlar var, o ağır dövrümdə mənimlə əlaqə saxlamağa qorxmurdular, çəkinmirdilər.

Elmira xanım mənə bildirdi ki, Yazıçılar Birliyinin qurultayı var, məni oraya dəvət ediblər. Mən dedim ki, Elmira xanım, çox sağ olun, ancaq güman edirəm, mənim oraya gəlməyim lüzumsuzdur. Çünki indi mən burada kiməm oraya gəlim? Yazıçı deyiləm ki, oraya yazıçı kimi gəlim. Eyni zamanda o, elə bir dövr idi ki, o vaxt həm Sovetlər İttifaqının rəhbərliyində, həm də Azərbaycanın rəhbərliyində mənə qarşı çox ədalətsizliklər edirdilər. Mənim əleyhimə böhtanlar quraşdırırdılar və yayırdılar. Mən çox böyük təzyiq və təqib altında idim. Elmira xanım məni çox inandırdı ki, yox, sizi qurultaya dəvət ediblər. Fikirləşdim ki, bəlkə xatir naminə dəvət ediblər, bilirlər ki, getməyəcəyəm. Sonra da məlum olacaq ki, dəvət etdilər, mən gəlmədim. Ondan xahiş etdim, dedim ki, sən bir daha dəqiqləşdir. Sonra o mənə zəng edib dedi ki, mən Anar müəllimlə bu barədə danışdım. Anar müəllim dedi ki, biz onu ürəkdən dəvət etmişik, bu, formal bir xarakter daşımır, ona görə də əgər gəlsə, biz məmnun olarıq. Mən bundan sonra ürəkləndim, dedim ki, əgər belədirsə, pis olmaz, gedim görüm yazıçılar necədirlər. Gəldim. Bunu burada xatırlatdılar, - siz məni hörmətlə rəyasət heyətinə dəvət etdiniz. Bu təklifi gərək ki, şair Məmməd Aslan vermişdi. Ancaq mən təşəkkür edib dedim ki, indi də aşağıda oturub yuxarıya baxmaq istəyirəm. O vaxt mən salonda oturarkən Çox düşünürdüm. Gərək ki, mənim sağımda Xəlil Rza, solumda isə Rəfıq Zəka oturmuşdular.

Ətrafımda da yazıçılar var idi, çox mehriban söhbət edirdik. Mən bu faktı niyə bir də xatırlayıram? Çünki müqayisə etrnək istəyirəm. Mən o dövrdə, fevral-mart aylarında Ali Sovetin sessiyasında olmuşdum. Xatirinizdədir, Ali Sovetin sesiyasında o salonda oturanların 99 faizi mənimlə bir yerdə və rnənim rəhbərliyim altında işləmiş adamlar idilər. Ancaq orada mənə çox hörmətsizlik etdilər, pis münasibət göstərdilər. Hətta mənim çıxışımı da kəsdilər və mənim çıxışımdan sonra cürbəcür böhtançı çıxışlar da etdilər. O cümlədən, o vaxt bir yazıçı da deputat idi, o da bunu etdi. Yəni o vaxt mənim orada müdafiəyə ehtiyacım yox idi. Bilirdim ki, mənə qarşı belə edəcəklər. Ancaq o vaxt cəsarət edib çox kəskin çıxış edən Bəxtiyar Vahabzadə oldu.

Yəni mən yenə də özümün ədəbiyyatla bağlılığımı və ədəbiyyatla məşğul olan şəxslərin başqalarına nisbətən daha sədaqətli olduğunu qeyd etmək istəyirəm. Şübhəsiz ki, mən Bəxtiyar Vahabzadəyə bir hörmətli şair kimi həmişə hörmət etmişdim və işlədiyim zaman bizim işgüzar əlaqələrimiz olmuşdu. Ancaq o salonda oturanların əksəriyyəti ilə mən gecəgündüz bir yerdə işləmişdim. Onlar böyük vəzifələr almışdılar. Bəxtiyar Vahabzadə şair idi, şair olaraq da qalıbdır, indi də şairdir. Onun şairlikdən savayı bir vəzifəsi yoxdur. Ancaq baxın, - o, həmin insanların münasibəti, bu da şairin münasibəti. Nəhayət, Ali Sovetdə, o sessiyada, o salonda, - hansı ki, həmin binanı vaxtilə mən tikib yaratmışdım, o salonda ki, orada məni həmişə böyük hörmət, ehtiramla qarşılayırdılar, - ancaq orada mənə qarşı o qədər hörmətsizlik və ədalətsizlik olduğu halda, Filarmoniyanın salonunda, yazıçıların qurultayında mənə çox mehribanlıq, çox istiqanlılıq, çox yüksək hörmət göstərildi. O vaxt mənim imkanım olmadı ki, belə geniş təşəkkür edim. Altı il keçəndən sonra məhz o hadisəyə görə mən sizin hamınıza təşəkkür edirəm. Çox sağ olun.

İndi isə bizim bu qurultayımız tamam başqa bir şəraitdə keçir. Keçmiş zamanlarda nə qədər böyük nailiyyətlər əldə etmişiksə də, mən hesab edirəm ki, bu qurultay indiyə qədər olan bütün qurultaylardan, yazıçıların toplantılarından, konqreslərindən - hamısından üstündür. Çünki müstəq Azərbaycan Respublikasının sərbəst yazıçıları müstəqil dövlətimizdə özlərinin ilk qurultayına toplaşmışlar. Bu, çox sevindirici haldır.

Bu, müstəqilliyimizin bizə verdiyi töhfələrdir ki, biz indi artıq heç kəsdən, heç bir mərkəzdən, ideologiyadan asılı olmayaraq, özümüz sərbəst olaraq həyatımızın hər sahəsini araşdırırıq, o cümlədən öz ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi istədiyimiz kimi müzakirə edirik və istədiyimiz istiqamətdə aparırıq. Bu azadlıq, sərbəstlik, müstəqillik əvəzsiz bir nemətdir. Ona görə də bu qurultay başqa qurultayların davamı olmaqla yanaşı, onuncu qurultaydır və əvvəlki doqquz qurultayın hamısından üstündür.

Biz eyni zamanda 63 il müddətində - 1934-cü ildən indiyədək yazıçılar qurultaylarının keçdiyi yolu da yüksək qiymətləndirməliyik. Biz bunu heç vaxt unutmamalıyıq. Bu gün natiqlərdən biri, gərək ki, Qabil müəllim dedi, - o söylədi ki, Bəxtiyar müəllim rəyasət heyətində dedi ki, vaxtilə burada Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Süleyman Rəhimov, Rəsul Rza, Mehdi Hüseyn və başqaları əyləşirdilər, indi biz əyləşmişik. Bəli, onların hər biri çox böyük yazıçı, şair, şəxsiyyət olub. Onlar XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının yaranmasında böyük xidmətlər göstəriblər.

Bilirsiniz, bu gün ümumiyyətlə müstəqillikdən danışarkən ədəbiyyatımızın xalqımız üçün nə qədər zəngin sərvət olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bizim ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz xalqımızın milli sərvətidir və intellektual nıülkiyyətidir. Hər bir müstəqil dövlət müstəqil olmaq üçün blr neçə amillərə malik olmalıdır - onun müstəqil yaşaması üçün ərazisi, iqtisadiyyatı, təbii sərvətləri olmalıdır, müstəqil dövləti qoruyan ordusu olmalıdır, daxili vəziyyəti qoruyan qüvvələri olmalıdır, silahı, pulu, valyutası olmalıdır. Bunlar hamısı olmalıdır. Bunlar olmasa müstəqil dövlət ola bilməz.

Sovetlər İttifaqı dağılarkən Azərbaycanda da çoxları şübhə edirdilər ki, Azərbaycan müstəqil yaşaya bilər, yoxsa yaşaya bilməz. O vaxt Sovetlər İttifaqını qoruyub saxlamaq istə-yənlər sübut etməyə çalışırdılar ki, heç bir respublika müstəqil yaşaya bilməz. Çünki bu respublikalar bir-birilə çox sıx bağlıdırlar. Əgər bunlar ayrılsalar, bu iqtisadi əlaqələr pozulsa, bu respublikalar müstəqil yaşaya bilməyəcəklər. Bu fıkirlərin müəyyən əsası var idi. Mən bunu bəlkə də başqalarından yaxşı bilirəm. O vaxt sovet hakimiyyətinin siyasətinin əsas cəhətlərindən biri də bu idi - Sovetlər İttifaqının ərazisində olan bütün respublikaların iqtisadiyyatı bir-biri ilə o qədər bağlı idi ki, hansısa bir respublika ayrılmaq istəsə, bu, onun üçün mümkün olmasın, yaxud da böyük çətinliklər yaratsın. Burada həqiqət var idi. Ancaq bu həqiqət o dərəcədə deyildi ki, doğrudan da ayrılmaq mümkün olmasın.

Respublikaların bir-birindən fərqi var idi. Əgər iqtisadi nöqteyi-nəzərdən götürsək, o vaxtlar - Sovetlər İttifaqı dağılarkən təhlil aparılmışdı və bu təhlil göstərmişdi ki, on beş respublikadan iki respublika tam müstəqil yaşaya bilər. Onlardan biri Rusiyadır, ikincisi Azərbaycandır. Bunlar, bu qiymətlər iqtisadi nöqteyi-nəzərdən verilir. Şübhəsiz ki, indi Azərbaycanın iqtisadi potensialı, ərazisi, təbii sərvətləri, başqa imkanları olmasaydı, müstəqil yaşaya bilməzdi. Düzdür, bizim müstəqilliyimizin qarşısında çox çətinliklər oldu, ancaq müstəqil yaşadıq və yaşayırıq. Ona görə də bizim iqtisadi potensalımız bizim sərvətimizdir. Bizim yeraltı sərvətlərimiz milli sərvətlərimizdir. Ölkəmizin təbiətinin bizə verdiyi faydalar milli sərvətimizdir. Ancaq bunlarla yanaşı, Azərbaycan xalqının milli sərvəti və intellektual mülkiyyəti eyni zamanda Azərbaycanın ədəbiyyatıdır, mədəniyyətidir. Ona görə də biz müstəqil dövlətimizi boş yerdə qurmağa başlamamışıq. Bizim iqtisadi potensialımız olduğu kimi, bir potensialımız da - intellektual potensialımız da vardır. Bizirn mənəvi potensialımız - ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz intellektual potensialımızın əsasını təşkil edir. Bunu yaradanlar var. Bunu yaradanlar bizim xalqın dahi insanlarıdır. Onlar bəşər mədəniyyətini əsrlərdən əsrlərə zənginləşdirən əsərləri ilə Azərbaycanın böyük intellektual potensialını, mülkiyyətini yaradıblar.

Nizami, Xaqani, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov - bunlar hamısı XX əsrə qədər yaşayıb-yaradıblar. Amma XX əsrdə də bizim böyük şəxsiyyətlərimiz olubdur. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəli Azərbaycan ədəbiyyatının çox böyük, zəngin bir dövrü olubdur. Bu gün ədəbiyyatımız haqqında danışarkən biz bu dövrü çox yüksək qiymətləndirməliyik.

Bilirsiniz, bizim mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız özünəməxsus xarakter daşıyır. Öz kökümüzə görə biz Şərq, İslam ölkəsiyik. Çoxları hesab edirlər ki, biz Asiya qitəsində yerləşən bir ölkəyik. Azərbaycan Asiya ilə Avropanın birləşdiyi, qovuşduğu bir ərazidə yerləşən, amma Avropaya daxil olan bir ölkədir. Ancaq Azərbaycan öz kökünə, dini mənsubiyyətinə, ənənələrinə görə Şərq aləminə, İslam, türk dünyasına daxil olubdur. Bu qəbildən olan xalqlar, millətlər içərisində Azərbaycan xalqı XIX-XX əsrlərdə öz milli köklərindən ayrılmayaraq öz ədəbiyyatını, mədəniyyətini dünyanın inkişaf etmiş Qərb mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə birləşdirə bilibdir. Bizim milli ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi Qərb mədəniyyəti, ədəbiyatı ilə birləşdirən, onun sintezini yaradan insanlar çox uzaqgörən, müdrik insanlar olublar. Bunların nəticəsində keçən əsrin ortalarında Azərbaycanda teatr yaranıbdır. Azərbaycanda teatr yarananda heç bir Şərq ölkəsində teart olmayıbdır. Yaxud, bu əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ilk milli operası yaranıbdır. Şərq aləmində ilk opera əsərini dahi Üzeyir Hacıbəyov yaradıbdır.

Biz indi latın əlifbasına keçirik. Görürsünüz ki, keçmək də çətindir. Bu barədə qərar qəbul edilərkən nə qədər müzakirələr gedirdi. Kimi deyirdi keçək, kimi deyirdi keçməyək. Hətta bəziləri deyirdi ki, gəlin ərəb əlifbasına qayıdaq. Xatirinizdədir, 1990-91-ci illərdə belə söhbətlər gedirdi. Qərar qəbul olunub, ancaq biz latın əlifbasına keçə bilmirik. Mən göstəriş vermişəm və bütün dövlət sənədləri latın əlifbası ilə yazılır. Ancaq onları başqa yerlərə göndərəndə çoxları oxumaqda çətinlik çəkirlər. Nə üçün belə olubdur? Bu təbiidir, çünki bir əlifbadan başqasına keçmək asan deyil.

Mənim xatirimdədir, 1939-cu ildə latın əlifbasından kiril əlifbasına keçəndə nə qədər böyük çətinliklər yarandı, - bilmirəm, burada oturanların bəlkə də bir çoxu onu xatırlamır, amma mənim xatirimdədir, bəli, mən orta məktəbi Azərbaycan dilində latın əlifbası ilə bitirmişəm, - indi də bu, həm təbii, həm də çətin prosesdir. Amma biz bu yolu keçəcəyik. Ancaq baxın, keçən əsrin, XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycanda latın əlifbasını tətbiq etməyə çalışıbdır. Onun bu barədə fəaliyyəti məlumbur. Mən onun bir neçə məktubuna baxdım, arxivdəki məktublarının bəziləri ilə tanış oldum. Bunu keçmişdə də bilirdim, amma bu son zamanlar mən onu xatırladım, hafizəmdə bir daha təzələdim. O nə qədər uzaqgörən bir insan imiş! Çünki latın əlifbasını tətbiq etmək istəmişdir. Xatirinizdədir ki, o, Tbilisidən İstanbula getmiş, iki ay çalışmış, hətta ona orada bir orden də vermişdilər, amma latın əlifbasını qəbul etməmişdilər.

Bu gün demək lazımdır ki, məhz sovet hakimiyyəti dövründə o vaxtkı insanlar 1926-cı ildə Azərbaycanda latın əlifbasının tətbiq edilməsinə nail oldular. Lakin ondan təxminən 10-11 il sonra latın əlifbasını bizim əlimizdən aldılar. İndi biz Mirzə Fətəli Axundovun XIX əsrin ortalarındakı arzularını, niyyətlərini həyata keçiririk. Amma ümidvararn ki, bunu əlimizdən daha heç kim ala bilməyəcəkdir. Çünki biz artıq müstəqil bir dövlətik və müstəqilliyimiz də daimidır, əbədidir.

Mən bu fikirlərlə XIX əsrin və XX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatı üçün nə qədər məhsuldar olduğunu bildirmək istəyirəm. Bu gün biz burada qurultay keçirərək müasir ədəbiyyatımız haqqında danışarkən bu ədəbiyyatı yaradanları bu ədəbiyyatı inkişaf etdirənləri daim hörmət, ehtiram, münnətdarlıq hissi ilə yad etməliyik. Ona görə də təsadüfi deyil ki, biz Azərbaycanda yazıçıların, şairlərin yubileylərinin keçirilməsini böyük əhəmiyyətli bir hadisə hesab edirik. Bəziləri indi də buna bir az kəc baxırlar, \"bu yubileylər nəyə lazımdır, indi bizim həyatımız çətindir, ağırdır\", - deyirlər. Ancaq mən bu fikirlərlə heç vaxt razı olmamışam, bu gün də razı deyiləm.

Əminəm ki, keçirilən hər bir belə yubiley bizim həyatımızda çox böyük yeni hissiyyatlar doğurur, yeni qüvvələr meydana gətirir. Biz gələcəkdə də şairlərimizin, yazıçılarımızın, mütəfəkkirlərimizin yubileylərini keçirəcəyik və hər bir belə yubiley xalqımızın bayramı olacaqdır.

Azərbaycanda yazıçıya, şairə hörmət və ehtiramın geniş olması haqqında fıkirlərimi tamamlamaq üçün bir - iki məqama da toxunmaq istəyirəm. Azərbaycanda şairlərə, yazıçılara qoyulan heykəllər qədər heç bir insana heykəllər qoyulmayıbdır. Bunun özü ədəbiyyata, şairə, şerə, yazıçıya nə qədər böyük hörmətin olduğunu göstərir.

Burada Şuşanı, Vaqifin məqbərəsini yada saldılar. Bu mənim üçün çox əzizdir. Bəli, Vaqifin vəfatından 200 il sonra biz Şuşada onun məzarı üzərində əzəmətli bir məqbərə ucaltdıq. Bu, həm Vaqifin yaradıcılığına, həm də ümumiyyətlə ədəbıyyata, şerə, mədəniyyətə olan münasibətimiz idi. Biz nəhayət, çox çətinliklərdən sonra Hüseyn Cavidin məqbərəsini Naxçıvanda ucaltdıq. Azərbaycanda heç bir tarixi şəxsiyyətə məqbərə yoxdur, ancaq şairə, yazıçıya var. Amma gəlin açıq danışaq, bu xalqı yaşadanlar tək şairlər, yazıçılar olmayıbdır. Azərbaycanın padşahları da, sərkərdələri də, xanları da olubdur. Xanlıqlar zamanı müxtəlif dovlətlər olub, bu dövlətlərin başçıları olubdur. Azərbaycanın böyük dövlət xadimləri olubdur. Amma indi onların hansının heykəli, yaxud məqbərəsi var? Amma şairlərin, yazıçıların var və olmalıdır, olacaqdır.

Mən bu fikirləri sizə çatdırmağa bəlkə çox vaxt sərf etdim, ancaq mən bununla sizə də, bizim cəmiyyətimizə də bir daha bildirmək istəyirəm ki, Azərbaycanda ədəbiyyata, mədəniyyətə daim böyük hörmət olubdur. Bu keçid dövründə, həyatımızın ağır dövründə də hörmət, qayğı var və bundan sonra da olacaqdır.

Qayğılar haqqında biz son görüşlərdə də danışdıq. Mən üçüncü gündür ki, ədəbiyyatla məşğulam. Bəziləri birinci gündür qurultaydadırlar, mən isə üç gündür ki, qurultaydayam, amma bundan məmnunam. Baxmayaraq ki, mənim başqa çox vacib işlərim qalıbdır, ancaq mən heyfslənmirəm. Dünən də, bundan əvvəlki gün də və bu gün də sizinlə birgə keçirdiyim saatları, vaxtı özüm üçün çox əhəmiyyətli hesab edirəm. Güman edirəm ki, bunların da nəticələri olacaqdır.

Bu günlər yazıçıya, ədəbiyyata qayğılar haqqında danışıldı. Siz bilirsiniz ki, keçmiş dövlət çərçivəsində bu qayğıları göstərmək çox çətin bir şey deyildi. Biz bunu edirdik və sizin hamnız da o qədər öyrənmişdiniz, elə bilirdiniz ki, şair anadan gələndən belə qayğı ilə əhatə olunmalıdır. Amma unutmuşdunuz ki, Füzuli də çox ağır vəziyyətdə yaşamışdır. Füzuli o şəraitdə yaşayıb-yaratmışdırsa, heç kəs deyə bilməz ki, onun çox böyük imkanları olmuşdur. Yaxud, götürün Mirzə Ələkbər Sabiri. O, hansı şəraitdə yaşayıb-yazmışdır - məlumdur, elədirmi? Yaxud, götürək Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəni. O, hansı şəraitdə yaşayıbdır? Siz də bilirsiniz ki, ömrünün son illərində o, qəzetləri, bəzi kitablarını qış vaxtı peçdə yandırıb, onun istisinə qızınırmış. Bunu ki, bilirsiniz. Bu, bizim dövrümüzdə, 1932-ci ildə olubdur. Belə də olubdur.

Ancaq son dövrdə ümumiyyətlə dövlətin yazıçılar, şairlər üçün yaratdığı şərait artıq o qədər qanuniləşmişdi ki, hamı hesab edirdi daim belə olacaq, belə də olmalıdır. Ancaq o quruluş dağıldı, biz o sistemdən imtina etdik və buna da heç vaxt heyfsilənməməliyik. Əksinə, sevinməliyik. Sevinməliyik ki, o quruluş, Sovet İttifaqı dağıldı. Sevinməliyik ona görə ki, əgər dağılmasaydı, biz dövlət müstəqilliyimizi əldə edə bilməzdik, bu mümkün deyildi. Ancaq bir halda ki, biz onun dağılmasını istəyirdik və istəyirdik ki, milli azadlığa çıxaq, müstəqil dövlət olaq, demək, bunun əzab-əziyyətini də çəkməliyik. Başqa cür ola da bilməz. Bu təbiidir.

Ancaq tərəziyə qoyanda - hansı ağır gəlir, hansı yüngül gəlir, - hamı bir səslə deyəcəkdir ki, bəli, müstəqillik naminə biz hər şeyə dözməliyik, müstəqillik naminə hər cətinliyə, hər əzabəziyyətə dözməliyik. Ancaq bu çətinliklər daimi deyildir. Bunların da sonu var, bunlar müvəqqətidir. Mən bu gün bunu bir daha deyirəm və hesab edirəm ki, biz bu çətinliklərdən keçib gedəcəyik. Ancaq bu şəraitdə də biz keçmiş ənənələrə istinad edərək, - yəni siz onlara vərdiş etdiyinizə görə və biz də hesab edərək ki, doğrudan da gərək yazıçılar bu keçid dövründən bir balaca yüngül keçsinlər, -əlbəttə ki, imkan dairəsində müəyyən qayğılar göstərmək lazımdır.

Bəziləri haqqında burada dedilər. Bəziləri haqqında da mən fikirlərimi dünən və sırağagün görüşlərdə bildirmişəm. Dünən də dedim və bu gün də bildirirəm ki, bu qurultay qurtarandan sonra mən onun yekunları ilə əlaqədar qərar qəbul edəcəyəm. Göstəriş vermişəm ki, belə bir qərar layihəsi hazırlasınlar. O qərarda imkan daxilində, nə mümkündür - nəzərdə tutulacaq. Məsələn, söz verdim ki, \"Ulduz\" jurnalının çıxmasını təmin edəcəyəm. Gənc yazıçılar var, onlar çətin şəraitdə yaşayırlar.

Mən etiraz etmirəm, əgər Yazıçılar Birliyi zəmanət versə ki, bir il içərisində bunların hərəsi bir yaxşı əsər yarada bilər, mən bir il müddətinə onlara yüksək məvacib təyin edə bilərəm. Onlar bu məvacibi alsınlar, əsəri yazsınlar, əsər doğrudan da çox yaxşı olsa, ona da mükafat verərik.

Yəni belə addımlar atmaq olar. Yaxud mən bu günlərdə çox düşünürəm, - doğrudur, əgər mən bu qərarı qəbul etsəm, bir az təhlükəlidir, ancaq belə fıkrə gəlmişəm ki, edəm, - ola bilər, bizim bir qrup ədəbiyyat, mədəniyyət xadimlərinə dövlətin, prezidentin ehtiyat fondundan xüsusi maaş təyin edim. Məsələn, bu maaş nə qədər ola bilər - on, on beş, iyirmi nəfərə. Bilirsiniz, bu, yenə bizim büdcəmizdən asılı olacaq ki, orada nə var. Ondan asılı olacaqdır (Yerdən səs: 500 nəfərin hamısına). Görürsünüz, dedim ki, bu təhlükəlidir. Gərək bunu deməyəydim. Ancaq güman edirəm ki, ayrı-ayrı addımlarla müəyyən bir dəyişiklik əldə etmək olar.

Amma bir söz də demək istəyirəm. Bunu əvvəlcədən deyirəm, - heç bir şeydə heç bir güzəşt olmayacaqdır. Bunu bilin. Bu mövzunu sonra sizə daha da geniş izah edəcəyəm. Biz sərbəst bazar iqtisadiyyatına gedirik. Sərbəst bazaar iqtisadiyyatında bir adama güzəşt eləsən, o birisinə də eləmək lazımdır. Bilirsiniz, bu, bütün sistemi pozur. Heç bir güzəşt olmayacaqdır. Güzəştlə kim nə ala bilər - biz çalışırıq ki, bunu başqa vasitələrlə çatdıraq. Ancaq buna güzəşt olsun, ona güzəşt olsun - bunu etmək mümkün deyildir. Bunu açıqca bilin. Mən çox açıq danışan adamam. Həmişə, söz xoş gəlməsə də, mən onu açıq deməliyəm. İndi bizim maliyyə sistemimiz elədir ki, biz bütün güzəştləri ləğv etdik və edirik. Sona qədər ləğv edilməlidir, heç bir güzəşt qalmamalıdır. Çünki güzəşt ancaq sosialist iqtisadi sisteminə aiddir. Bazar iqtisadiyyatı, sərbəst iqtisadiyyat sistemində güzəşt ola bilməz. İnsanlara başqa vasitələrlə kömək etmək olar. Amma güzəşt kimi yox, güzəşt olmayacaqdır. Biz başqa vasitələrfə kömək eməyə çahşacağıq. Bizim qarşımızda çox vəzifələr durur. Şübhə yoxdur ki, bu vəzifələrin həyata keçirilməsində Yazıçılar Birliyi, hər bir yazıçı hər bir ədəbiyyat adamı gərək kənarda qalmasın, bizimlə bir yerdə olsun.

İdeologiya, milli ideologiya haqqında danışdılar. İndi kecmiş kommunist rejimində partiya tərəfindən hazırlanmış ideologiyamız yoxdur. Buna ehtiyac da yoxdur. Bizim ideologiyamız iki il bundan öncə Azərbaycanın qəbul etdiyi dövlət Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. Əsas o Konstitusiyadır. Çünki keçmişdə bizdə qanun işləmirdi, dövlətin, partiyanın ideoloji prinsipləri, partiyanın ideoloji qərarları əsasında iş gedirdi. Amma indi qanun işləməlidir, çünki biz hüquqi dövlət qururuq. Əsas qanun da bizim Konstitusiyamızdır. Konstitusiyanı yaxşı bilmək, yaxşı təbliğ etmək lazımdır. Konstitusiyada yazılıb: Azərbaycanda demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurulur. Bəlkə bunlar sadə sözlərdir, artıq hamı üçün məlum sözlərdir. Amma bu sözlərin arxasında onu həyata keçirmək üçün çox böyük və gərgin iş durur. Böyük və gərgin iş də aparılmalıdır.

Biz bu işi aparırıq. Ancaq demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq bir ilin, iki-üç ilin işi deyildir. Bunun üçün zaman lazımdır. Mən bunu görüşərkən də dedim, - üç-dörd gün öncə Türkiyə Cümhuriyyətinin 74 illik yubileyi münasibətilə Türkiyə televiziyası ilə bizim əziz və hörmətli dostumuz Süleyman Dəmirəlin böyük bir söhbətini dinlədim. O, 74 ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin həyat yoluna təhlil verirdi. Göstərirdi ki, Osmanlı imperatorluğunun külü üzərində yaranan Türkiyə Cümhuriyyəti 74 il içərisində nə qədər çətin mərhələlərdən keçib gəlibdir. İndi qüdrətli, böyük bir dövlətlər, Dünya Biliyində özünəməxsus yeri tutubdur, ancaq onun bu gün də nə qədər problemləri , sıxıntıları, çətinlikləri var. Pezident Süleyman Dəmirəl televiziya ilə bunlar haqqında açıq-aşkar danışırdı. Sabahısı gün mən onunda telefonla danışarkən, bu barədə öz münasibətimi bildirərkən o mənə və mən də belə düşünürəm ki, bəli, həmin yol, eyni zamanda Türkiyənin qarşısında duran bugünkü məsələlər elə bizim də qarşımızda durur. O yolu biz də keçməliyik.

Əlbəttə, Türkyiə kimi bir dövlətin, cümhuriyyətin qurulması, inkişafı bizim üçün böyük örnəkdir. Ancaq xalqımızın ölkəmizin, dövlətimizin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Biz dünya təcrübəsindən istifadə edirik və etməliyik. Ancaq öz milli, mənəvi ənənələrimiz əsasında, xalqımızın, həyatımızın xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq öz dövlətimizi qururuq və quracağıq. Ona görə indi ən ümdə vəzifəmiz, ən şərəfli borcumuz hüquqi, dünyəvi, demokratik dövləti yaratmaqdır. Bu işdə hamımız çalışmalıyıq, bir olmalıyıq. Siyasi dünyabaxışından asılı olmayaraq, - kim hansı partiyaya mənsubdur, hansı siyasi dünyabaxışı var - bundan asılı olmayaraq, bu məqsəddə biz hamımız bir olmalıyıq. Azərbaycanın başqa yolu yoxdur. Azərbaycan başqa yolla getməyəcək.

İqtisadiyyatın sahəsində biz artıq bunu elan etmişik və həyata keçiririk. Biz köhnə iqtisadi sistemdən imtina etmişik, keçid dövrünü yaşayırıq. İqtisadiyyatımızı yeni iqtisadi sistem əsasında qururuq. Artıq bizim nailiyyətlərimiz də var. Bazar iqtisadiyyatıdır, sərbəst iqtisadiyyatdır, iqtisadi islahatların həyata keçirilməsidir, - biz bu işləri görürük, əməli nəticələrini alırıq. Nəticələr də sevindiricidir.

Məsələn, iqtisadiyyat haqqında bir neçə rəqəmi sizə çatdırmaq istəyirəm ki, bugünkü vəziyyətimiz sizin üçün daha da aydın olsun. Ümumiyyətlə Azərbaycanda iqtisadiyyat həm Ermənistanın təcavüzü nəticəsində, həm də daxildə gedən ictimai-siyasi proseslər nəticəsində həddindən artıq pozulmuşdur. Keçmiş Sovetlər İttifaqına mənsub olan respublıkalar içərisində, demək olar, iqtisadiyyatı ən pozulmuş, ən dağıdılmış respublika Azərbaycan Respublikasıdır. Bir tərəfdən Ermənistanın təcavüzü, müharibə bunu dağıdıb, ikinci tərəfdən də daxildə siyasi çəkişmələr, hərc-mərclik, özbaşınalıq, hakimiyyətsizlik, çəzasızlıq - bunlar hamısı Azərbaycanın iqtisadiyyatını dağıdıbdır. Mən sizə dedim, Sovetlər İttifaqı dağılarkən böyük alimlər təhlil etdilər ki, iki respublika öz iqtisadiyyatına görə müstəqil yaşaya bilər - Rusiya, bir də Azərbaycan. Amma Azərbaycanın iqtisadiyyatı təxminən 1989-cu ildən, 1990-cı ildən o qədər dağıldı ki, indi biz, əlbəttə, o imkanları çoxdan itirdik.

Ancaq həyata keçirilən təbdirlər öz müsbət nəticəsini verir. Ona görə də biz bu yolla getməliyik, yəni sərbəst iqtisadiyyat, bazar iqtisadiyyatı yolu ilə getməliyik. Biz bu sahədə çox işlər görmüşük - qanunlar, qərarlar qəbul etmişik, fərmanlar verilibdir, onlar həyata keçirilir. Biz özəlləşdirmə aparırıq, torpağın özəlləşdirilməsini, torpaq islahatı aparırıq. Torpağın özəllşədirilməsi haqqında qəbul etdiyimiz qanun ən radikal və eyni zamanda ən lazımlı və çox faydalı bir qanundur. Biz artıq onun nəticələrini görürük.

Təəssüf hissi ilə deyə bilərik ki, bizə bənzər olan bəzi respublikalarda hələ bu qanunu qəbul edə bilmirlər. Biz isə bunu qəbul etmişik, həyata keçiririk və nəticələrini görürük. İqtisadiyyatı sərbəstləşdirmişik, xarici ticarət sərbəstləşibdir və bunların nəticəsində Azərbaycana xarici sərmayə gəlir, xarici ölkələrin şirkətləri Azərbaycana gəlirlər. Bunlar hamısı Azərbaycanda iqtisadiyyatı canlandırıbdır.

Məsələn, iqtisadiyyatın göstəricilərinin bir neçəsini sizə deyim. 1989-1990-cı illərdən ümumi daxili məhsul istehsalı ibəil 15-20 faiz aşağı düşürdü. 1995-ci ildə biz bunu dayandırmışıq. 1996-cı ildə ümumi daxili məhsul istehsalı 1,3 faiz, 1997-ci ilin doqquz ayında 5 faiz artıbdır. Bu çox yaxşı göstəricidir. Bəlkə hələ çoxları hiss etmir, amma bu, ümumi iqtisadiyyatımıza təsir edir.

Əvvəlki illərdə sənaye istehsalı hər il 20-25 faiz aşağı duşürdü. Biz keçən il onu dayandırmışıq. Sənaye istehsalı bu az da olsa - 1 faizdən bir qədər az artıbdır. Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq sektoru tamamilə özəlləşdirilibdir.

Bunun nəticəsində əhalinin ərzaqla - ətlə, südlə təmin olunması problemi aradan götürülübdür. Biz bunu daxili imkanlarımız vasitəsilə edirik. Torpaq islahatı gedir. Bunların nəticəsində kənd təsərrüfatı istehsalı bu il artmağa başlayıbdır. Maliyyə sahəsində gördüyümüz işlər öz nəticəsini veribdir. 1994-cü ildə bir ildə 1600 faiz inflyasiya olmuşdur. 1995-ci ildə bu 84 faiz, 1996-cı ildə 6 faiz idi. Amma bu ilin doqquz ayı keçib, inflyasiya isə sıfırdır. İnflyasiyanı tamamilə boğduğumuz zaman bazarda qiymətlər də qalxmır, bahalaşmır. Əhalinin orta əmək haqqı təxminən 50 faiz artıbdır. Mədəniyyət sahəsində işləyən insanların əmək haqqı doqquz ay müddətində təxminən 60 faiz artıbdır və bu meyl davam edir.

Xarici ticarət sərbəstləşdirildiyinə görə onun həcmi xeyli artıbdır. Azərbaycana xarici investisiyalar çox gəlir. Keçən il Azərbaycana gələn xarici investisiyanın həcmi 600 milyon dollar olubdur. Bu sahədə Azərbaycan MDB dövlətləri içərisində Rusiyadan sonra ikinci yerdədir. Amma adambaşına investisiyanın həcminə görə Azərbaycan birinci yerdədir. Bu ilin doqquz ayında Azərbaycana 700 milyon dollar xarici investisiya gəlibdir. Əgər keçən il Azərbaycanda 290 xarici şirkət fəaliyyət göstərirdisə, - mənə bu ilin doqquz ayının yekunlarını veriblər, - indi 500-dən artıq xarici şirkət fəaliyyət göstərir. Bu şirkətlərdə təxminən 15 min yerli adam işləyir.

Burada natiqlərdən biri belə fikir söylədi ki, o şirkətlərdə azərbaycanlılar nə üçün az maaş alır, xaricdən gələnlər isə cox maaş alırlar? Bəli, bu problemlər var. Eyni zamanda onlarda azərbaycanlıların sayını artırmaq problemi var. Biz bununla məşğuluq və xarici şirkətlərə şərt qoymuşuq ki, şirkətlərdə işləyənlərin əksəriyyəti yerli adamlar olmalıdır. Amma eyni zamanda onların özlərinin xüsusi mütəxəssisləri var, onları buraya gətirməli, işlətməlidirlər, bunsuz öz işlərini apara bilməzlər. Biz bunun qarşısını ala bilmərik. Amma onlarla əlaqələrimizdə qoyduğumuz şərt ondan ibarətdir ki, maksimum yerli adamlar işləsin və yerli adamlar da işləyirlər. Əgər indi bu şirkətlərdə 15 min azərbaycanlı işləyirsə, onların hər biri bizim başqa yerlərdə olan maaşa nistəbən yüksək maaş alırsa, bu, insanların həyat səviyyəsini nə qədər artırır.

Bilirsiniz ki, neft müqavilələri imzalamışıq. Üç il bundan öncə birinci neft müqaviləsini imzalayanda bəziləri buna inanmırdı, bəziləri qısqanclıq göstərirdi, bəziləri də açıq şəkildə bunun əleyhinə çıxırdı. Bizim o müqaviləmizi, demək olar, blokadaya almaq istədilər, - ala bilmədilər. İstədilər onun qarşısını arsınlar, - ala bilmədilər. Biz işimizi gördük və nəhayət, indi həmin o müqavilə nəticəsində neft hasil olub və noyabrın 12-də biz \"Çıraq\" yatağından ilk neftin hasilatını böyük mərasim, təntənə ilə qeyd edəcəyik. Mən bütün şirkətlərə, dövlət başçılarına dəvətnamə göndərmişəm, onları dəvət etmişəm.

Əgər üç il bundan qabaq Azərbaycanda bir müqavilə imzalandısa, indi 10 müqavilə imzalanıbdır. Ondan sonra üç il müddətində 9 müqavilə imzalanıbdır. 10 müqavilənin təxmini kapital qoyuluşu, yəni sərmayə qoyuluşu, dəyəri 30 milyard dollardır. Təsəvvür edin, əgər 30 milyard sərmayə qoyulacaqsa, ondan neçə qat artıq gəlir götürüləcəkdir. Bunlar hamısı Azərbaycanın gələcəyi üçündür. Şübhə etmirəm ki, biz bu addımlarımızla Azərbaycanın gələcəyini də təmin edəcəyik.

İlk müqavilənin həyata keçirilməsi təkcə neftin çıxarılması demək deyildir. \"Çıraq\" yatağından Səngəçal terminalına 179 kilometrlik neft kəməri çəkmişik. Səngəçalda böyük terminal tikmişik, bütün o yataqlardan çıxan nefti oraya gətirib başqa neft kəmərləri ilə ixrac etmək olar. 1996-cı ilin yanvarında Rusiya ilə imzaladığımız saziş həyata keçirilib və şimal istiqamətində neft kəməri işə başlayıbdır. Biz bu neft kəməri Qara dənizin Novorossiysk limanına gündə 2500 ton neft ixrac edirik.

Gürcüstan ərazisindən Qara dənizin Supsa limanına 860 kilometr uzunluğunda neft kəməri çəkirik, gələn ilin oktyabrında hazır olacaqdır. Bunlar hamısı bir neçə ildən sonra başqa yataqlardan çıxan neftin dünya bazarlarına çıxarılmasını təmin edəcəkdir. Təkcə bizim sektorda yox, hesab edirəm ki, Qazaxıstandan çıxan neftin də, güman edirəm, gələcəkdə Türkmənistandan çıxan neftin də dünya bazarlarına ixrac olunmasının ən əlverişli yolu Azərbaycan üzərindən Avropaya, Türkiyəyə gedən neft kəmərləri olacaqdır. İqtisadiyyatımızın bugünkü gercəkliyi bunlardır.

Bununla yanaşı olaraq, iqtisadiyyatımızda çox ciddi dəyişikliklər əmələ gətirən bir tədbir də ondan ibarətdir ki, biz - Azərbaycan Gürcüstan, Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə birlikdə Asiya-Avropa nəqliyyat dəhlizi yaratmışıq. İndi Mərkəzi Asiyadan Avropaya gedən yüklərin bir qismi, gələcəkdə isə çox hissəsi bu yolla gedəcəkdir. Yəni Mərkəzi Asiyadan Türkmənistanın Türkmənbaşı limanına, oradan Xəzər dənizi vasitəsilə gəmi-bərələrlə Bakı limanına, buradan dəmir yolu vasitəsilə Gürcüstanın Poti limanına, oradan da Qara dəniz vasitəsilə Avropanın bir çox ölkələrinə gedəcəkdir. Gələcəkdə Qazaxıstandan Xəzər dənizinin dibi ilə Bakıya yeni bir neft kəməri çəkilməsi də nəzərdə tutulubdur. Bunlar hamısı Azərbaycanın öz təbii sərvətlərindən istifadə olunması ilə yanaşı, Azərbaycanı Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən böyük bir bölgəyə çeviribdir. Buradan gedən nəqliyyat yolları, həm boru xətləri -neft və qaz kəmərləri, şübhəsiz ki, Azərbaycanın iqtisadiyyatına çox böyük müsbət təsir göstərəcəkdir. Bizim iqtisadi islahatlarımız və gördüyümüz dünya miqyaslı qlobal işlərimiz bir neçə vaxtdan, qısa müddətdən sonra iqtisadiyyatımıza böyük dəyişikliklər gətirəcəkdir. Onda bizim ədəbiyyata, mədəniyyətə olan qayğımızı da artırmaga imkanımız olacaqdır. Ancaq yenə də deyirəm, indiki mövcu şəraitdə də əlimizdə olan imkanlardan istifadə edəcəyik.

Burada fondun yaranması haqqında da fıkir söyləndi. Mən bunu görüşdə də dedim. Bir neçə ildir belə təkliflər alıram ki, bir fond yaransın - \"Heydər Əliyev fondu\" - və bu fonddan mədəniyyətin, istedadlı adamların, ədəbiyyatın inkişafına və başqa sahələrə yardım üçün istifadə olunsun. İndi artıq görürənı ki, doğrudan da belə bir fondun yaranması zəruriyyəti gəlib çatıbdır, baxmayaraq ki, bir neçə ildir bu söhbət gedir. Sizinlə görüşlərdən sonra mən yəqin ki, bu fondun yaranması haqqında də qərar qəbul edəcəyəm. Əgər bunu edə bilsəm, onda, şübhəsiz ki, bu mənbədən də sizə yardımlar, kömək etmək imkanı olacaqdır.

Ancaq bunlarla yanaşı, bizim ən əsas vəzifəmiz, ən ümdə borcumuz Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarını azad etmək, ərazi bütövlüyünü bərpa etmək və yerindən-yurdundan didərgin düşmüş bir milyona qədər Azərbaycan vətəndaşını öz evinə, yurduna qaytarmaqdır.

Bu sahədə görülən işlər sizə məlumdur. Biz mətbuat, televiziya vasitəsilə bunları ictimaiyyətə, o cümlədən sizlərə çatdırırıq, bunu bilirsiniz. Ancaq bu görüşdən istifadə edərək onu demək istəyirəm ki, birincisi, məmnunam ki, siz atəşin dayandırılması haqqında qəbul etdiyimiz qərarı bəyəndiniz və bunu bəyəndiyinizi bu gün də bildirirsiniz. Bu, bizim üçün çox vacibdir.

1988-ci ildən Azərbaycana təcavüz başlanmışdır. Hesab edirəm ki, bu təcavüzün qarşısını almaq olardı. Ancaq o vaxt bunun qarşısı alınmadı. Əgər bu təcavüzün qarşısı dövlət - o vaxtkı Sovet İttifaqı tərəfindən alınmadısa, Azərbaycan xalqı öz torpaqlarını qorumağa qadir bir xalqdır, ancaq bunu təşkil etmək lazım idi. Amma o illərdə bu da təşkil olunmadı.

Xatirinizdədır, 1989-cu ildə Ermənistanda xalq silahlanmışdı. Hətta o vaxt Sovetlər İttifaqının prezidenti Qorbaçov Ermənistanda əhalinin tərksilah edilməsi haqqında xüsusi bir fərmman verdi. Nə üçün Ermənistanda xalq silahlanmışdı? Nəyə görə? Aydındır ki, burada, Azərbaycanda düşünmək lazım ki, məhz Azərbaycana təcavüz etmək üçün. 1988-ci ilin əvvəlində artıq Qarabağ münaqişəsi başlanmışdı. Demək, hətta daim Enmənistana havadarlıq, himayəçilik edən Sovet İttifaqı rəhbərliyi və şəxsən Qorbaçov 1989-cu ildə elə bir məcburiyyətə gəldi ki, Ermənistanda əhalidə olan qeyri-qanuni silahların yığılması barədə fərman verdi. Gərək onda burada hamı ayılaydı ki, Ermənistan nə üçün bu qədər silah əldə edibdir. Ancaq burada insanlar ayılmadılar, onun qarşısını almaq üçün lazımi qüvvə toplamadılar. Amma bunu etmək olardı.

Doğrudur, Qorbaçovun fərmanı yerinə yetirilmədi, Ermənistanın əhalisi öz silahlarını əlindən vermədi, bunlar hamısı Azərbaycanın torpaqlarının zəbt edilməsində istifadə olundu. Bunlar hamısı keçmişdə buraxılmış bağışlanmaz səhvlərdir. Azərbaycanın torpaqları bunların nəticəsində işğal olundu. 20 Yanvar faciəsi. 20 Yanvar Azərbaycanın tarixində ən dəhşətli faciədir. Bunu Azərbaycana qarşı etdilər, o vaxtkı sovet hakimiyyəti bunu başqa heç bir xalqa qarşı etmədı. Bunu etdi ki, Azərbaycanın iradəsini qırsın və təəssüflər olsun ki, çoxlarının da iradəsi qırıldı. Beləliklə, Azərbaycan torpaqlarını müdafiə etmək mümkün olmadı. Daxildə gedən ictimai-siyasi proseslər, hakimiyyət mübarizəsi, çəkişmələr, vuruşmalar - bunlar hamısı imkan verdi ki, Azərbaycanın torpaqları işğal edilsin.

Bəxtiyar Vahabzadə:  Sözünüzü kəsdiyimə görə üzr istəyirəm, Heydər müəllim. O vaxt əmr çıxdı ki, Azərbaycanda ov, quş tüfəngləri də yığılsın.

Heydər Əliyev: Bəli, doğru deyirsiniz. İş bundadır ki, bizimkilər ov tüfənglərini yığdılar, amma ermənilər böyük-böyük silahları yığmadılar. İş də bundadır. Bilirsiniz, yanvar hadisələri haqqında danışanda həmişə mənim əsəblərim çox coşur və rahat danışa bilmirəm. Çünki bu, xalqımıza qarşı elə bir dəhşətli cinayət idi ki, bunu heç vaxt unutmaq olmaz, heç vazt unutmamalıyıq. O vaxt bizim dövlət adamları bunun əleyhinə çıxmadılar, bu barədə öz sözlərini deyə bilmədilər, üstünü örtüb basdırmağa çalışdılar. Ancaq siz - ədəbiyyat adamları və xüsusən yenə də Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza kimi insanlar o təcavüzün qarşısına çıxdılar.

Yenə də gəlin açıq danışaq, bir halda ki, mən bu mövzuya toxundum, bunu deməyə bilmirəm. Bizim xalqımız yenə də ardıcıl olmadı. Bir müddətdən sonra bizdə ehtiraslar soyudu. (yerdən səs: gözləri qorxdu). Bəli, amma gərək qorxmayaydı. Bəli, Xəlil Rzanı da tutdular, başqalarını da tutdular. Nə olsun tutdular? Tutulmaq da olar, qurban da getmək olar. Amma gərək xalqın naminə iradəni itirməyəsən.

Mən bunu bir dəfə demişəm, bir də deyirəm. Ondan bir il öncə, 1989-cu ildə Tbilisidə bir hadisə olmuşdu - meydanda on beş nəfər adam həlak olmuşdu. O vaxt Gürcüstanın qabaqcıl insanları, o cümlədən mədəniyyət xadimləri Ali Sovetin sessiyasında Qorbaçovu məcbur etdilər ki, gürcü xalqından üzr istəsin. Amma bizim xalqımızdan üzr istəmədilər. Əksinə, çalışdılar ki, bu hadisənin üstünü basdırsınlar və basdırdılar. Bunlar hamısı faciələrə gətirib çıxardı.

Nəhayət, 1993-cü ildə, 1994-cü ilin əvvəlində torpaqlarımızın müdafiəsi üçün bizim qızğın döyüşlərimiz getdi. Ancaq o vaxt biz belə fikrə gəldik ki, atəşi dayandırmaq daha düzgündür, nəinki bu müharibəni davam etdirmək. Üç il beş aydır ki, atəş yoxdur, sülhdür. Yəni atəşkəsdir, tamam sülh yoxdur. Hesab edirəm ki, bu, müharibədən qat-qat yaxşıdır.

Ancaq bu o demək deyil ki, biz yaranmış vəziyyətlə razılaşmışıq, yox. Biz danışıqlar aparırıq və sizə məlumdur ki, son addımlarımız da çox uğurlu olmuşdur. Xüsusən 1996-cı ilin dekabrında ATƏT-in Lissabon zirvə görüşündə bir çox uğurlu nəticə əldə etdik: ilk dəfə Ermənistan-Azərbaycan rnünaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsinin prinsipləri qəbul olundu. Ondan sonrakı proseslər, hesab edirəm, müsbət istiqamətdə gedir. Minsk qrupunun həmsədrləri - Rusiya, Amerika, Fransa yeni təkliflər veriblər. Son təklif məsələnin iki mərhələdə həll olunmasıdır. Yəni, birinci mərhələdə Dağlıq

Qarabağ ətrafında zəbt olunmuş altı rayonun işğalçı qüvvələrdən azad edilməsi, ikinci mərhələdə Laçın, Şuşa rayonlarının işğalçı qüvvlərdən azad olunması və bununla bərabər Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyən edilməsi.

Biz bu təkliflərə razılıq vermişik. Ermənistanın rəhbərliyi də buna razılıq veribdir. Bildirmək istəyirəm ki, indiyə qədər Ermənistan rəhbərliyi belə təkliflərin heç birinə razılıq vermirdi. Bilirsiniz, 1996-cı ilin dekabrında Lissabon zirvə görüşündə bizim apardığımız çox gərgin işlərin nəticəsində Lissabon bəyanatı qəbul olunandan sonra Ermənistan prezidenti bəyanat verdi ki, o, qəbul edilən sənədlə razı deyil, Dağlıq Qarabağ heç vaxt Azərbaycanın tərkibində ola bilməz. Bir çox sözlər dedi ki, guya Dağlıq Qarabağ soyqırımı təhlükəsi altında olacaq və Dağlıq Qarabağ mütləq müstəqil olmalıdır. Amma bir neçə ay keçəndən sonra - indi Ermənistanın rəhbərliyi bu təklifə razılıq veribdir.

Biz bunu indiki mərhələdə münasib təklif hesab edirik və bu sahədə danışıqlar aparacağıq. Doğrudur, bu danışıqlar da çətin olacaq. Çünki prinsip etibarilə onlar da razılıq veriblər, biz də razılıq vermişik. Ortada Dağlıq Qarabağın adamları var, onlar bununla tam razı deyillər. Müzakirə zamanı həm onlar, həm də biz tərəfdən ayrı-ayrı məsələlər meydana çıxacaqdır. Bu, o qədər asan, hamar keçməyəcəkdir. Ancaq hesab edirəm ki, bu, məsələnin sülh yolu ilə həlli üçün ən münasib yoldur və biz bu yolla getməliyik.

Bu yolla getməkdə də artıq dünya dövlətlərinin dəstəyini almışıq. Bilirsiniz ki, bu son dörd il içərisində Azərbaycanın dünya miqyasında mövqeləri tamamilə dəyişibdir. Yəqin mətbuatdan, televiziya verilişlərindən bunu görürsünüz. Məsələn, Ermənistana həmişə çox sıx münasibət göstərən Fransa hökuməti və onun prezidenti Minsk qrupunun həmsədri olmaq vəzifəsini öz təşəbbüsü ilə üzərinə götürdü.

Prezident Jak Şirak ilə görüşlərim məni belə qənaətə gətirib ki, o, məsələnin həqiqətən ədalətlə həll olunması mövqeyində durur. Bilirsiniz, Amerikanın prezidenti avqustun 1-də mən onunla görüşdüyüm zaman bu barədə öz fikirlərini qəti bildirib və bizim imzaladığımız birgə bəyanatda yazılıb ki, məsələ Lissabon prinsipləri əsasında həll olunmalıdır. Mən Rusiyanın prezidenti ilə bir neçə gəfə görüşlər, danışıqlar keçirmişəm. Son dəfə Kişinyovda, Moldovada görüşümüz olubdur. Rusiya da, prezident Boris Yeltsin də bu mövqeyindən çəkilmir və məsələnin Lissabon zirvə görüşündə qəbul edilmiş prinsiplər əsasında həllinə tərəfdar çıxır, bu barədə öz səylərini qoyur.

Beləliklə, bu məsələnin həll edilməsi üçün indiyə qədər mümkün olmayan bir şərait yaranıbdır. Ancaq hələ bu da məsələnin həll olunması deyildir. Qarşımızda çox çətin danışıq prosesi var. Biz danışıq prosesini bu prinsiplər əsasında aparacağıq. Güman edirəm, siz də razı olarsınız ki, məhz bu yolla məsələnin həllinə nail olaq. Təsəvvür edin, əgər işğal olunmuş altı rayon azad edilsə, insanlar oraya qayıtsa, orada həyat başlasa, bu, ümumiyətlə, məsələnin həlli üçün böyük bir hadisə olacaqdır. Ondan sonra ikinci mərhələni həll edə bilsək, bu, tamamilə məsələnin sülh yolu ilə həllinə gətirib çıxaracaqdır.

Bilirsiniz, mən bunu bir neçə dəfə demişəm və sizin də qarşınızda deyirəm. Tale Enmənistanla Azərbaycanın qonşu yaşamasını bizə qismət edibdir. Biz bu qonşuluqdan çəkilə bilmərik, Enmənistan da çəkilə bilməz. Bu qonşuluqda biz sülh yaratmalıyıq və sülh şəraitində yaşamalıyıq - şübhəsiz ki, Azərbaycanın milli mənafelərinə, ərazi bütövlüyünə heç bir Zərər dəymədən. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, milli mənafelərini qoruyaraq, biz eyni zamanda sülhə nail olmalıyıq. Çünki daim müharibə şəratində, müharibə təhlükəsində yaşamaq, daim düşmənçilik münasibətləri şəraitində yaşamaq mümkün deyildir. Biz bunu dərk elməliyik.

Azərbaycanın təbii sərvətləri, iqtisadiyyatımızın perspektivləri o qədər böyük imkanlar yaradır ki, əgər biz tam sülh əldə edə bilsək, bu imkanlardan səmərəli istifadə edə bilərik, müstəqil dövlətimiz də yaşayar, xalqımızın rifahı da yaxşılaşar və Qafqazda da sülh əldə etmək mümkün olar. Ümumiyyətlə, Qafqaz indi dünyanın ən çətin, ağır, ən qarışıq bir bölgəsidir. Biz Qafqazın şimalında, yəni Şimali Qafqazda da sülhün bərqərar olmasını istəyirik. Dağıstanla qonşuyuq, orada da sabitliyin əldə olunmasını istəyirik. Başqa qonşularımızla da sülh və əmin-amanhq şəraitində yaşamaq istyirik. Ümumiyyətlə, bölgəmizdə sülhün təmin edilməsini istəyirik. Budur bizim siyasətimiz, gördüyümüz işlər. Amma bu işlər asanlıqla həyata keçirilmir, çox böyük zəhmət, çox böyük vaxt tələb edir və mən hesab edirəm ki, bu işin naminə çəkilən zəhmət və itirilən vaxt heç də kədər deyildir. Çünki bu, bizim əsas məqsədimiz, vəzifəmizdir.

Bu sahədə də sizin dəstəyinizə, köməyinizə ehtiyacımız var. Mədəniyyət, ədəbiyyat gərək daim dövlətlə bir yerdə olsun. Bu baxımdan sizə bir neçə fikrimi demək istəyirəm. Keçmiş qurultaylardan fərqli olaraq, görürsünüz ki, mən sizə \"hansı mövzuda yazmalısınız, nə cür yazmalısınız\" kimi göstərişlər, heç məsləhətlər də vermək istəmirəm. Vermək istəmirəm, heç olmayacaq da. Siz tam sərbəstsiniz, azadsınız və sərbəstlik, azadlıq şəraitində nə cür istəyirsinizsə, o cür də yazın. Hansı mövzunu götürürsünüz-götürün, sizin öz işinizdir. Dövlət bu işlərə qarışmayacaqdır. Mən bunu sizə tam qətiyyətlə deyirəm. Ancaq hesab edirəm, bir məsələdə siz daha da yaxından iştirak etməlisiniz. Bu məsələ də Azərbacanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması, işğal edilmiş torpaqlarımızın azad olunması, Azərbaycanın qüdrətli ordusunun yaradılması, Azərbaycan vətəndaşlarının hərbi vətənpərvərlik, ümumiyyətlə, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyələndirilməsi, Azərbaycan gənclərinin hərbi vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsinin möhkəmləndirilməsidir. Bu, çox vacibdir, çox lazımdır.

Bilirsiniz, bizim ədəbiyyatımızın xalqımıza etdiyi ən böyük xibmət ondan ibarətdir ki, şairlərimiz, yazıçılarımız, öz əsərləri ilə Azərbaycanda, xalqımızda, millətimizdə daim milli hissiyyatları oyatmağa çalışmışlar. Milli özünüdərk, milli oyanış, dirçəliş prosesi xalqımıza birinci növbədə ədəbiyyatdan keçır. Bəzi əsərlər var ki, onlar açıq-açığına xalqımıza milli dirçəliş, oyanış hissiyyatları çatdırıbdır: Bəxtiyar Vahabzadənin, Xəlil Rzanın, başqalarının əsərləri. Amma digər əsərlər isə dolayısı ilə, ayrı-ayrı fikirlərlə millətimizdə vətəni sevmək, vətənə sadiq olmaq, Azərbaycanı sevmək, azərbaycanlı olmaq hissiyyatlarını yaradıbdır.

Bu, bizim şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərinin hamısından keçibdir. Klassik adlandırdığımız Səməd Vurğunun əsərlərindən də, Rəsul Rzanın əsərlərindən də, Süleyman Rüstəmin əsərlərindən də, Məmməd Rahimin əsərlərindən də, Osman Sarıvəllinin əsərlərindən də, Süleyman Rəhimovun, Mehdi Hüseynin, Əbülhəsənin, Əli Vəliyevin, Mir Cəlalın, İlyas Əfəndiyevin, Mirvarid Dilbazinin əsərlərindən də keçibdir. (Yerdən səs: Məmməd Səid Ordubadinin). Mən son vaxtı deyirəm, bəli, Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı - bunlar şübhəsizdir. Mən 40-cı, 50-ci illəri, yəni 1937- 38-ci illərdən sonra yaranmış ədəbiyyatı sayıram. Əsrin əvvəlində - 1910-cu, 1920-30-cu illərdə bizim böyük şailərimizin, yazıçılarımızın əsərləri ancaq millilik, vətənpərvərlik, millətçilik hissləri ilə yazılmışdır.

Ancaq sonrakı dövrü mən ona görə xüsusi vurğulayıram ki, 1937-38-ci illərdə bizim ədəbiyyatımıza böyük zərbə vuruldu, böyük itkilərimiz oldu. Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Çəmənzəminli və başqaları. Anar dedi ki, 27 şair və yazıçı 1937-38-ci illərin qurbanları oldu. Ancaq mən ondan sonrakı ədəbiyyatı inkişaf etdirən yazıçılarımızı, şairlərimizi deyirəm. Onların əsərlərində milli hissiyyatlar həmişə olubdur. Elə burada, rəyasət heyətində oturan şairlərimizin, yazıçılarımızın əksəriyyətində biz bunları hiss etmişik. Əgər şair Azərbaycanı vəsf edirsə və Azərbaycanın nə qədər gözəl, nə qədər qüdrətli, nə qədər iftixar hissi doğuran bir ölkə olduğunu öz şerində göstərirsə, demək, bu, hər bir azərbaycanlıda öz Azərbaycanına, Vətəninə, torpağına məhəbbət hissi yaradır. Yaxud torpaq, Vətən haqqında yazılan şerlər.

Müharibə vaxtı, - mən İkinci dünya müharibəsini, Vətən müharibəsini deyirəm - şairlərimizin, yazıçılarımızın vətənpərvərlik haqqında yazdığı əsərləri götürək. Onda vətənpərvərlik deyəndə, hər kəs öz vətənini hesab edirdi. Azərbaycanlı hesab edirdi ki, o, azərbaycanlıdır, vətənpərvərdir, təkcə Sovet İttifaqını nəzərdə tutmurdu ki!

İndi yaşa dolmuş və 60-70-ci illərdə gənc olan yazıçılarımız və şairlərimiz də bu sahədə çox böyük xidmətlər göstərmişlər. Məsələn, mən \"Qobustan\" jurnalını xatırlayıram. O yarananda əleyhinə nə qədər cürbəcür hərəkətlər oldu. Mənim xatirimdədir, biri gəlirdi ki, nə bilim, millətçilik ideyaları yayır, biri gəlirdi ki, bizim quruluşun əleyhinə ideyalar yayır, biri o tərəfdən, biri bu tərəfdən gəlirdi. Mən də götürürdüm, baxırdım bu \"Qobustan\" jurnalına, görürdüm burada bunların dedikləri şey yoxdur, amma bizim üçün lazımi şeylər çoxdur. Ona görə də \"Qobustan\" jurnalı yaşadı. Bu gün məmnuniyyət hissi ilə deyirəm - \"Qobustan\" jurnalı o vaxt çox böyük işlər gördü. Amma təkcə \"Qobustan\" jurnalı deyildi, \"Azərbaycan\" jurnalını, \"Ulduz\" jurnalını götürün. Bunlar dövlət jurnalları idi, amma bu jurnallarda siz nə istəyirdiniz, onu da dərc edirdiniz, heç bir məhdudiyyət yox idi. Kim nə istəyirdi, onu dərc etdirirdi. Mən bu gün iftixar hissi ilə deyə bilərəm: 1969-cu ildən - Azərbaycanın rəhbəri olduğum zamandan indiyə qədər bir şairin, bir yazıçının əsəri qadağan edilməyibdir, bir şairin, bir yazıçının əsərinin qarşısı alınmayıbdır. Həqiqətdir, elədirmi? Amma keçən şeyləri indi açmaq olar. Gəlib nə qədər şikayət edirdilər, elə sizin özünüzün içərinizdən. Biri gəlirdi, deyirdi bu, pantürkistdir, biri deyirdi bu, paniranistdir, biri deyirdi, nə bilim, bu, Türkiyənin casusudur, biri deyirdi bu, İranın casusudur, biri deyirdi bu, sovet hökumətinin əleyhinədir, biri deyirdi bunun babası da sovet hökumətinin əleyhinə olub, özü də sovet hökumətinin əleyhinə gedir. Nə qədər gəlirdilər, deyirdilər və nə qədər çalışırdılar ki, bu əsərlərin qarşısını alsınlar. İki nöqteyinəzərdən əsərlərin qarşısını almaq istəyirdilər: birincisi, guya millətçilik və vətənpərvərlik hissi ilə dolu olan əsərlərin, ikincisi də o vaxtlar bizim həyatımızda olan mənfi halları tənqid edən əsərlərin qarşısını almaq istəyirdilər. Amma siz də bilirsiniz ki, 1969-cu ildə mən Azərbaycana rəhbər seçilən gündən Azərbaycanın həyatında olan eybəcərlikləri, mənfi cəhətləri daim tənqid etmişəm və onlarla mübarizə aparmışam. Ona görə də gəlib mənə deyəndə ki, Anar \"Şəhərin yay günləri\" pyesi yazıbdır, orada bizim quruluşun əleyhinə gedir, filan edir, dedim - yaxşı, gedib baxaram. Gəldim, baxdım, çox da təriflədim, mükafat da verdim.

Yaxud da ki, bir film vardı - \"Bir cənub şəhərində\" - 70-ci ildə qadağan eləmişdilər. Onu Rüstəm İbrahimbəyovla Eldar Quliyev çəkmişdilər. Mən onda hələ respublikanın rəhbəri deyildim, KQB-nin başçısı idim. Gedib baxıb gördüm ki, çox yaxşı filmdir, əsl həqiqətləri göstərir. Sonra o fılmə yol açdıq, fılm də çox böyük uğurla yaşadı.

Yaxud Rüstəm İbrahimbəyov \"İstintaq\" filmini çəkmişdi. Onun əleyhinə nə qədər çıxışlar etdilər. Amma o filmin mövzusunu mən özüm vermişdim. Yəni mən bu mövzunu birbaşa verməmişdim. Mənim gördüyüm işləri, apardığım mübarizəni, ifşa etdiyim mafiozları, korrupsiyaçıları, rüşvətxorları Rüstəm İbrahimbəyov filmə çəkmişdi. Çox gözəl, yaxşı bir film yaratmışdı. Bəli, həmin filmə o vaxtlar SSRİ-nin dövlət mükafatını verdilər. Bu, həm də bizim hörmətimizi, nüfuzumuzu yüksəltdi. Amma gəlib mənə onun əleyhinə nə qədər sözlər dedilər. Mən iki dəfə o fılmə baxdım. Bütün büro üzvlərini yığdım, gəldilər baxdılar. Qurtarandan sonra hərə bir fıkir söylədi. Dedim, gedin. Filmi isə ekranlara buraxdıq.

Mən bu gün deməliyəm ki, Azərbaycanda dissident olmayıbdır. Amma sizin çoxlarınız dissident olmusunuz. Sizin dissident olmağmızı müsbət mənada deyirəm. Yaxşı ki, siz dissident olmusunuz. Əgər dissident olmasaydınız, Azərbaycan xalqında bu milli ruhu, əhval-ruhiyyəni qaldıra bilməzdiniz. Əgər Bəxtiyar Vahabzadə dissident olmasaydı, Azərbaycan xalqının, gənclərin şüuruna təsir edə bilməzdi. Əgər Xəlil Rza dissident olmasaydı, onun əsərlərinin təsiri güclü olmazdı. Bu gün bunları müsbət qiymətləndiririk. Əgər o vaxtlar onlar təqib olunmayıbsa, başqa yerlərdə olduğu kimi, onları dissident adlandırmayıblarsa, onları nədənsə məhrum etməyiblərsə, demək, bu da bizim nailiyyətimizdir, bu da bizim o vaxtlar, çətin dövrdə apardığımız düzgün siyasətin nəticəsidir.

Anar: Heydər müəllim, bağışlayın, sözünüzü kəsirəm. Bir dəfə Siz özünüz dediniz ki, o vaxt elə ən böyük dissident mən özüm olmuşam.

Heydər Əliyev: O da doğrudur. Düzdür, mən nə şer yazanam, nə roman yazanam, nə hekayə yazanam. Mən ömrüm boyu siyasətlə məşğul olmuşam. Ancaq 1969-cu ildən başlayaraq 1987-ci ildə istefaya getdiyim zamanadək kommunist partiyasında ən böyük dissidentlərdən biri mən olmuşam. Heç də təsadüfi deyil ki, kommunist partiyasına o qədər xidmət edən bir adam - yəni mən, həqiqətən kommunist partiyasına xidmət etmişəm - 1990-cı ilin yanvar hadisələrindən sonra kommunist partiyasını tərk etmişəm. Azərbaycanda bunu etməyə adi adamların cəsarəti çatmadı. Amma mən böyük çətinliklər içərisində və böyük təhlükə altında kommunsit partiyasını tərk etdim. Mən adicə tərk etmədim, mənim bu barədə bəyanatım qəzetlərdə dərc olunub, oxumusunuz. Mən ittiham verdim, bildirdim ki, niyə görə kommunist partiyasını tərk edirəm.

Ümumiyyətlə, mən nə etmişəmsə, hamısını şüurlu etmişəm. Heç bir şeyi şüursuz etməmişəm. Bütün keçmişimə, həyatıma görə, bütün gördüyüm işlərə görə də heyfsilənmirəm. Hesab edirəm ki, hamısını xalqın naminə, millətin naminə və doğma

Azərbaycanın naminə etmişəm. Mənim bu gün sizə müraciətim ondan ibarətdir ki, çox sağ olun ki, indiyədək xalqımızı vətənpərvər etmisiniz, millətini sevən etmisiniz, millətinin qayğısına qalan etmisiniz. Xalqımızın əksəriyyəti belədir. Ancaq bu proses davam etməlidir. Xalqımızı daha da vətənpərvər etmək lazımdır.

Bilirsiniz, Ermənistan tərəfindən torpaqlarımızın 20 faizinin işğal edilməsinə dözə bilmirəm. Dözə bilmirəm ki, Azərbaycan əsgəri erməni əsgərindən gücsüz olubdur, geri çəkilibdir. Bu, daim mənə əzab verir. Nə üçün, nəyə görə? Bizim xalqımız ermənilərdən zəifmi xalqdır? Və yaxud respublikarnız Ermənistan Respublikasından kiçikdirmi? Doğrudur, bunun başqa səbəbləri var. Mən bunu dəfələrlə demişəm.

Moskva Ermənistana həmişə kömək edibdir, təəssüflər olsun ki, bu gün də kömək edir. Buna baxmayaraq, bizim xalqımız qadirdir ki, bir qarış torpağımızı da Ermənistana verməsin. Biz buna qadirik. Olan olub, keçən keçib. Amma indi gərək biz ordumuzu möhkəmləndirək. Ona görə yox ki, biz müharibə etmək istəyirik. Mənim siyasətim bölgədə sülh yaratmaqdır, həmçinin Ermənistanla da sülh, qonşuluq əlaqələri yaratmaqdır. Kim bunu nə cür qiymətləndirir, qoy qiymətləndirsin. Bu, mənim siyasətimdir. Bir müstəqil dövlət kimi Azərbaycanın gərək güclü ordusu olsun. Ona görə ki, əgər kimsə yenidən Azərbaycan torpağına hücum etmək istəsə, onun qarşısını ala bilək, biz keçmiş vəziyyətə düşməyək. Onun üçün də biz gənclərimizi daha da çox vətənpərvərlik hissiyyatları ilə tərbiyələndirməliyik. Siz gərək ordumuzla yaxın əlaqədə olasınız. Burada kimsə sizi ittiham etdi ki, cəbhəyə getmisiniz, şəhid olmusunuz, ya yox? Şairin şəhid olması lazım deyil.

Amma şairin daim ordunun içərisində olması, əsgərlərlə görüşüb söhbət aparması, onlara vətənin nə demək olduğunu, torpağın nə demək olduğunu, müstəqilliyin nə demək oldbuğunu anlatması çox vacibdir. Bir var ki, bunu əsgərə komandir desin və yaxud məndən eşidə, bir də var ki, hörmətli şair, yazıçı gedib öz bədii fikri, sözü ilə onu anlatsın ki, sən müstəqil Azərbaycanın keşiyindəsən.

Gənclərimizin düzgün tərbiyə olunması və Azərbaycana, müstəqilliyimizə sədaqət, hesab edirəm ki, sizin yaradıcılığınızın əsas mövzusu olmalıdır. Bu mövzu heç vaxt köhnəlmir. Bu, elə bir mövzudur ki, heç vaxt tükənmir. Çünki biz nə qədər yaşayırıq, o qədər də gərək müstəqilliyimizi möhkəmləndirək. Mən bir daha deyirəm: XX əsrin sonunda Azərbaycan xalqının dövlət müsiəqilliyini əldə etməsi tarixi nailiyyətdir, əvəzsiz bir töhfədir. Bizim borcumuz bunu möhkəmləndirmək, yenilməz etmək, əbədi, dəyişməz etməkdir. Bız müstəqilliyimizi yenidən əldən verə bilmərik. Bunu ona görə deyirəm ki, bizim müstəqilliyimizə göz dikənlər var. Bunu ona görə deyirəm ki, Azərbaycan təbii sərvətlərinə görə, coğrafi vəziyyətinə görə çox dairələrin maraq mərkəzinə dönübdür. Ona görə də dövlətimizi möhkəm qurmaq, ölkəmizi qorumaq, saxlamaq, hər bir vətəndaşı vətənə sadiq etmək bizim borcumuzdur.

Mən oktyabrın əvvəllərində təklif verdim. Mənim təşəbbüsümlə Milli Məclis oktyabr ayının 17-də \"Amnistiya haqqında\" böyük bir qərar qəbul etdi. Bu qanun hərbi cinayət etmiş, ordudan fərarilik etmiş və yaxud başqa cinayətlər etmiş gənclər haqqındadır. Bu qərar ilə 7 min adam - onların əksəriyyəti gəncdir - cəzadan azad olunacaqdır. 1700 nəfəri hazırda cəza yerlərindədir. Onlar azad ediləcəkdir. 1300 nəfərin işi məhkəmədədir - onların işləri xətm ediləcək, azad olunacaqlar. 3000 nəfər fərarilik etdiklərinə görə axtarışdadır. 100 nəfəri isə yoxlamadadır. Beləliklə, onlar cəzadan azad ediləcəklər. Buraya gələrkən məlumat aldım ki, artıq 460 nəfər azad olunubdur. Bundan əlavə, 30 min gənc 1991-ci ildən başlayaraq ordunu tərk edibdir. Yəqin indi haralardasa gizlənirlər. Onların haqqında cinayət işi başlanmayıbdır. Ancaq bizim hərbi hissələrdə qeydiyyatda var ki, bu sayda adam ordunu tərk edibdir. İndi araşdırma gedəndə onlar da cəzadan azad olunacaqlar. Beləliklə, 37 min adam həmin əfv qərarı ilə cəzalardan xilas oldu. Onların demək olar ki, əksəriyyəti gənclərdir, əksəriyyəti ordudan fərarilik etmiş adamlardır.

Mən nə üçün belə bir təşəbbüs etdim? Bir tərəfdən, bunlar cinayət ediblər, ordunu, səngəri tərk ediblər, öz vətəndaşlıq borclarından yayınıblar, qaçıblar. Demək, cinayət ediblər. Amma mən təklif verdim və onları əfv etdim. Onu nəzərə aldım ki, həmin illər Aərbaycanda o qədər özbaşınalıq olubdur, o qədər qanunsuzluq olubdur, o qədər ədalətsizlik olubdur ki, bəlkə də bunların bir çoxu elə bir şəraitdə belə bir cənayət yoluna gedibdir.

İndi biz artıq sülh şəraitində yaşayırıq. Bu qədər adamları həbsxanada saxlamaq və yaxud 30 min nəfəri - indi onların yerləri məlum deyil, orda-burda gizlənirlər - belə bir şəraitdə saxlamaq bizim üçün xeyir deyil, əksinə, zərərlidir. Şübhəsiz ki, mən bu addımı humanistlik nöqteyi-nəzərindən atdım. Bunların hamısı olacaq. Hesab edirəm ki, bu ilin sonunadək gələn ilin əvvələrinə qədər bütün məsələlər həll ediləcək və həmin adamlar cəzadan azad olacaqlar. Ancaq lazımdır ki bundan sonra yenə təkrar olmasın, yeni hərbi cinayətlər olmasın, yenidən ordunu qoyub qaçmasınlar, yenidən səngəri qoyub qaçmasınlar, yenidən silahı götürüb qaçmasınlar. Şübhəsiz ki, bunun qarşısını almaq ordunun borcudur, eyni zamanda sizin də borcunuzdur, bütün cəmiyyətimizin də borcudur. Hər bir valideynin borcudur övladını uşaqlıqdan düzgün tərbiyə etsin ki, o böyüyəndə öz vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirməlidir, orduda xidmət etməlidir. Orduda xidmət etməyən gənc cəmiyyətdə özünə layiqli yer tutmamalıdır.

Dünən gecə televiziya ilə oktyabrın 29-da Türkiyə Cümhuriyyətinin milli bayramını göstərirdilər. Mən o verilişə baxırdım. Ankaradan Türkiyənin ordusunu göstərirdilər. Nə qədər qəhrəman bir ordudur, nə qədər yenilməz bir ordudur!

Bəli, böyük öndər Mustafa Kamal Atatürkün ən böyük xidmətlərindən biri də odur ki, öz qəhrəmanlığı ilə türk əsgərini qəhrəman etdi. Türk əsgəri 74 illik cümhuriyyət içində, hürriyyət içində, demokratiya içində yenilməzdir. Biz bundan öyrənməliyik, bu örnəkdən də istifadə etməliyik. Azərbaycanın əsgəri də elə olmalıdır. Yenə də deyirəm kı. bizim dost, qardaş ölkənin ordusunda olan qanun-qaydaya, intizama, orada Türkiyə Cümhuriyyətinə, Türkiyənin bayrağına, Türkiyənin Konstitusiyasına olan sədaqətə baxın. Çox sevindirici, heyranedici bir haldır. Şübhəsiz ki, 74 illik tarıxı olan bir ordu ilə iki illik tarixi olan bir ordunu müqayisə etmək düzgün olmazdı. Ancaq mən bunu bir örnək kimi deyirəm. Biz gərək bir təcrübə kimi bundan istifadə edək. Bu sahədə sizin böyük imkanlarımz var.

İkinci dünya müharibəsində - Böyük Vətən müharibəsində Azərbaycandan gedən 300 min adam həlak oldu, geri qayıtmadı. Xatirinizdədir, bunu dəfələrlə deyiblər. Onların bəzilərinin öləndən sonra cibindən Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın şerləri çıxmışdı. Demək, şer, şair sözü, yazıçı sözü hər şeydən təsirlidir. Ona görə də istərdim ki, bu sahəni siz daim öz diqqətinizdə saxlayasınız. Mən bu sözləri bir sizə demirəm.

Bütün Azərbaycan xalqına müraciət edirəm. Hər ataya, Anaya müraciət edirəm, hər bir valideynə müraciət edirəm, eyni zamanda hər bir gəncə müraciət edirəm. Azərbaycanın daim sülh şəraitində yaşaması üçün, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi daim yaşaması üçün onun qüdrətli ordusu olmalıdır. Ordunun qüdrəti təkcə silahda deyil, onun gücündə deyil. Ordunun əsas qüdrəti hər bir əsgərin mənəviyyatındadır, hər bir əsgərin şücaətindədir, hər bir əsgərin xalqına, torpağına, vətəninə sədaqətindədir.

Biz xalqımızda, gənclərimizdə, ordumuzda, hər yerdə bu sədaqət hissini yaratmalıyıq.

Bir neçə kəlmə də dil haqqında danışmaq istəyirəm. Çünki burada dil haqqında söhbət getdi. Görürsünüzmü, bu gün mən sizə nə qədər təriflər deyirəm. Heç bir tənqid yoxdur. Həmişə də tərifləyirəm. Siz buna layiqsiniz.

Bu gün müstəqil bir dövlət kimi ən fəxr etdiyimiz bir də odur ki, bizim gözəl Azərbaycan dilimiz var. Azərbaycan dilinin formalaşmasında, inkişaf etməsində, bugünkü səviyyəyə çatmasında yazıçılarımızın, şairlərimizin, ədəbiyyatşunasların, dilçi alimlərin böyük xidməti var. Bu gün danışdığmıız dil 20-ci ildə danışılan dil deyil. Elədir, yoxsa yox? (Yerdən səs: Bəli, tamamilə doğrudur).

Bəli, əsrin əvvəlindəki dil deyil. Amma ondan qat-qat yaxşı dildir, ondan qat-qat təmiz dildir, ondan qat-qat mükəmməl dildir. Bu, bizim ən böyük sərvətimizdir. Xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir. Layiqli ana dili olmayan, ana dilindən istifadə edə bilməyən, ana dilindən bəhrələnə bilməyən xalq, millət, xalq millət ola bilməz. Bizim xoşbəxtliyimiz ondan ibarətdir ki, Şərq ölkəsinin əsarəti altında olduğumuz zaman da, sovet imperiyasının tərkibində olduğumuz zaman da biz bu dilimizi yaşatmışıq. Nəinki yaşatmışıq, onu inkişaf etdirmişik. Bu, xalqımızın, xüsusən bizirn söz ustalarının, ədəbiyyatçıların, mədəniyyət xadimlərinin, elm xadimlərinin ən böyük nailiyyətidir. Doğrudur, vaxt var idi ki, biz dilimizi bugünkü kimi işlədə bilmirdik. Onun da səbəbləri məlumdur.

Yadımdadır, ilk dəfə Yazıçılar İttifaqının qurultayında mən Azərbaycan dilində nitq söyləyəndən sonra tənəffüsə çıxdıq. Hamı gəlib məni təbrik edirdi. Ona görə ki, mən orada birinci növbədə Azərbaycan dilində danışdım. Dedim ki, əziz qardaşlar, axı burada elə bir şücaət yoxdur. Bu, bizim öz dilimizdir. Mən bunu anladım. Çünki dövlət adamları Azərbaycan dilində danışmamışdılar. Bu dil məişət dili olmuşdu və bir də ədəbiyyatın dili olmuşdu. Amma dövlət dili olmamışdı.

Mənim nitqimi yazıçılar böyük bir hadisə kimi qəbul etdilər. Biz o illərdə çalışdıq ki, dilimiz inkişaf etsin. Bu sahədə çox çalışdıq. Baxmayaraq ki, elə bir dövlətdə yaşayırdıq ki, hakim dil rus dili idi. Ancaq biz dilimizi inkişaf etdirdik və siz, sizin əsərləriniz, ədəbiyyat olmasaydı, şübhəsiz ki, dilimiz bu cür inkişaf edə bilməzdi. İndi bizim çox gözəl dilimiz var. Burada professor Hacıyev çıxış edərək türk yazarlarının qurultayından bir xatirəni yada saldı. Bilirsiniz, bu hadisə məni sevindirdi. Çünki biz dil haqqında müzakirə apararkən professor Hacıyev belə mövqedə idi ki, dilimizin adı başqa cür olmalıdır. Biz isə qəbul etdik ki, Azərbaycan dili olmalıdır. Amma onun sözləri məni ona görə sevindirdi ki, bizim Türkiyədən gələn alimimiz, dostumuz dilimizin qiymətini verə bilibdir. İş onda deyil ki, bunu mən danışıram, sən danışırsan, o birisi danışır. İş ondadır ki, dilimizin qiymətini verə bilibdir. Həqiqətən, bizimlə dost, qardaş ölkədə - Türkiyədə də dilimizi -Azərbaycan dilini çox sevirlər. Azərbaycanda mövcüd olan Azərbaycan dili çox mükəmməl dildir, çox zəngin dildir, çox inkişaf etmiş dildir, böyük söz ehtiyatına malik dildir.

İndi baxın, dövlətin bütün sahələrində sırf Azərbaycan dilində danışırıq və lazım olan bütün xüsusi terminləri də Azərbaycan dilində ifadə edirik. Azərbaycan dili respublikamızda artıq öz yerini tutubdur. Xarici ölkələrin nümayəndələri də bizim dili bilməyərək, sadəcə onu eşidərək, dəfələrlə mənə deyiblər ki, sizin nə qədər gözəl diliniz var!

Doğrudan da bu belədir. Bəlkə də biz özümüz dilimizin gözəlliyini bir o qədər dərk edə bilmirik. Azərbaycan dili çox gözəl dildir!

Bilirsiniz, mən bunu dəfələrlə demişəm və bu gün fürsətdən istifadə edib yenə də deyirəm: biz türkdilli xalqların ailəsinə mənsub olan bir xalqıq. Ancaq bunun çox şaxələri var. Bunun bir şaxəsi də Azərbaycan dilidir. Biz bunu təsdiq etmişik və bu, artıq bütün ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunubdur. Azərbaycan dilini daha da zənginləşdirmək, daha da inkişaf etdirmək sizin ən müqəddəs borcunuzdur.

O ki qaldı reklamlara və şəhərdə başqa dillərdə olan yazılara və yaxud da ki, respublikamızda hansısa kolleclərdə ingilis dilində dərs keçilir, - bunların hamısına baxmaq lazımdır. Ancaq bu məsələdən bir o qədər də narahat olmaq lazım deyil. Siz ingilis dilində dərs keçilən kolleclərin sayını götürsəniz və bizim Azərbaycan dilində dərs keçilən məktəblərin sayı ilə müqayisə etsəniz, görəcəksiniz ki, bu kolleclər azlıq təşkil edir. Amma mən bu barədə mübahisə etmək itəmirəm. Bir halda ki, burada belə bir fıkir söylənilibdir, buna diqqət yetirmək lazımdır. Reklam və məktəb məsələlərinə diqqət yetirmək lazımdır.

Ancaq biz dünyada öz dilimizlə tək yaşayırıq. Bizim birinci nailiyyətimiz o olmalıdır ki, öz dilimizi Azərbaycanda hakim dil etməliyik. Hər bir azərbaycanlı öz ana dilini bilməlidir, bu dildə səlis danışmalıdır və bu dili sevməlidir. Bununla yanaşı biz çalışmalıyıq ki, məktəblərimizdə, universitetlərimizdə gənclərimiz bir neçə dil öyrənsinlər. Mütləq öyrənməlidirlər. Biz artıq dünyaya qovuşmuşuqsa, Dünya Birliyinə daxil olmuşuqsa, gərək insanlarımız bir neçə dil bilsinlər - ingilis dilini də bilsinlər, rus dilini də bilsinlər, fransız dilini də bilsinlər. Bunu yasaq etmək olmaz, bunun qarşısını almaq lazım deyil. Amma birinci növbədə öz ana dilini bilməlidirlər. Bəli, Azərbaycanda indi də insanlar var ki, əsasən rus dilində danışırlar, Azərbaycan dilində danışmırlar. Bizim dövlət orqanlarında da belələri var.

Mən dəfələrlə xəbərdarlıq etmişəm ki, Azərbaycan dilini öyrənin, öyrənməsəniz işdən çıxaracağam. Professor Hacıyev mənə deyir ki, siz Azərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərin işçilərini məcbur edin, onlar Azərbaycan dilini öyrənsinlər. Mən öz azərbaycanlılarımızı məcbur edə bilmirəm ki, Azərbaycan dilini öyrənsinlər. Amma sizə deyim ki, onlar artıq öyrənirlər. Xarici ölkələrin respublikamızda olan səfirləri artıq Azərbaycan dilini öyrənirlər. Onlar mənimlə görüşəndə çalışırlar Azərbaycan dilində danışsınlar. Mən də bunlara çox sevinirəm. Hətta Rusiyanın səfiri cənab Bloxin də burada oturubdur - o, Azərbaycan dilini öyrənir, özü də çox yaxşı öyrənir.

Budur bizim müstəqilliyimizin nəticəsi. Vaxtilə buraya, mərkəzdən Azərbaycan Kommunist Partiyasının ikinci katibi vəzifəsinə rus millətindən olan adamlar gəlirdi. Mən onlara Azərbaycan dilini öyrədə bilmirdim. Onlara neçə dəfə deyirdim ki, Azərbaycan dilini öyrənin, ancaq öyrənrnək istəmirdilər. Amma bu gün Rusiyanın səfiri öyrənir, Amerıkanın səfiri öyrənir, İngiltərənin səfiri öyrənir, Fransanın səfiri öyrənir. Bunların hamısı böyük hadisədir, nailiyyətdir.

O ki qaldı şirkətlərdə hansı dildə danışmaq məsələsinə - bəli onlar öz işlərini aparmaq üçün o dilləri bilən adamları işə qəbul edirlər. Amma deyə bilmərəm ki, sən öz işini niyə ingilis dilində aparırsan, Azərbaycan dilində apar. O öz şirkəti ilə yazışma aparır, başqa sənədlər var və s. Bunu öz dilində aparmalıdır. Eyni zamanda sizə deyə bilərəm ki, o şirkətlərin nümayəndələri mənə yazdıqları məktubları iki dildə - həm öz dillərində, həm də Azərbaycan dilində yazırlar. Yəni onların çox yaxşı tərcüməçiləri var. Mən hərdən fıkir verirəm - çox dəqiq tərcümə edirlər. Onlar məktubu mənə iki dildə göndərirlər və bəzən də özləri mənə təklif edirlər ki, dərhal bunu oxuya bilim.

Beləliklə, görürsünüz, dil məsələsi ilə əlaqədar nə qədər məsələlər meydana çıxır. Ancaq yenə də ən əsas nəticə ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi Azərbaycan dilini əbədi edibdir və bu gün Azərbaycan dilimiz yaşayır və yaşayacaqdır. Qoy Azərbaycan dili müstəqil Azərbaycanda, eləcə də dünyada yaşayan bütün azərbaycanlıların dili olsun!

Hörmətli dostlar!

Mən bu gün sizinlə çox açıq, səmimi söhbət aparıram. Urəyimdə olan sözləri sizə dedim. Güman edirəm ki, dediyim sözlər bir daha onu göstərir ki, mən bir dövlət başçısı kimi ədəbiyyata, mədəniyyətə indiyə qədər olduğu kimi, bundan sonra da qayğımı göstərəcəyəm və sizin hər birinizin yaradıcılığınızın uğurlu olması üçün yardımımı əsirgəməyəcəm. Bilmirəm, bəlkə də mən çıxışımı qurtarandan sonra siz yenə danışacaqsınız. Ancaq mən bu gün sizinlə bərabər keçırdiyim saatlardan, gündən çox razıyam və sizə təşəkkür eaırəm ki, məni səbrlə, diqqətlə dinlədiniz. Mən də öz urəyimdə olan sözləri sizə çatdırdım.

Sizə cansağlığı arzu edirəm. Ədəbiyyatımıza yeni uğurlar arzu edirəm. Heç şübhə etmirəm ki, Azərbaycan ədəbiyyatı XX əsri uğurla sona çatdıracaq və XXI əsrdə dünya, bəşər ədəbiyyatına gözəl nümunələr verəcəkdir. Sağ olun.