آثار / مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ کوهستانی / نشستهای باکو

گفتگوی حیدر علی اف رییس جمهوری آذربایجان با آقای ژوزه ژایمی ماتوش دا قاما وزیر امور خارجه پرتغال - ۱۲ ژویه سال ۲۰۰۱


حیدر علی اف: جناب وزیر محترم!

میهمانان ارجمند!

به آذربایجان خوش آمدید. من در آذربایجان خدمت تان خیرمقدم عرض می کنم. اگر اشتباه نکنم، این، بلند پایه ترین هیات نمایندگی است که از پرتغال به آذربایجان آمده است.

ویژگی این سفر شما، من فکر می کنم، عبارت از آن میباشد که، جنابعالی هم بعنوان وزیر امور خارجه پرتغال با هدف توسعه روابط بین کشورهای مان آمده اید و هم اینکه، از سال آینده بخاطر بعهده گرفتن ریاست سازمان امنیت و همکاری اروپا، از هم اکنون با این کار آشنا می شوید. اگر من درست می گویم، پس هم هدف اول و هم هدف دوم برای ما اهمیت بسزایی دارد.

متاسفانه، روابط پرتغال و آذربایجان، بویژه روابط اقتصادی در سطح مطلوبی نیست. ولی در آذربایجان پرتغال، مخصوصاً لیسبن بسیار معروف است. سازمان امنیت و همکاری اروپا نشستهای متعددی در کشورهای مختلف برگزار کرده است. در سال ۱۹۹۶ ضمن برگزاری نشست سران سازمان امنیت و همکاری اروپا در لیسبن- راستش، گرچه سند مورد نظر ما به تأیید نرسید، در آنجا بیانیه ویژه رییس سازمان امنیت و همکاری اروپا منتشر گردید. در این بیانیه اصول حل مسالمت آمیز مناقشه ارمنستان و آذربایجان درج شد. ما این بیانیه را مثبت ارزیابی می کنیم. برغم اینکه، در پیش نویس سند اصلی این نشست مواد ضروری تری وجود داشت. بهمین خاطر از آن زمان نشست لیسبن در آذربایجان شهرت بیشتری یافته است.

از برگزاری نشست لیسبن پنج سال می گذرد. ولی تاکنون مناقشه ارمنستان- آذربایجان از طریق مسالمت آمیز حل نیافته و بیانیه نشست لیسبن نیز از طرف ارمنستان کاملاً پذیرفته نشده است. در آذربایجان نیز بخش اعظم جامعه ما آن را قبول نکرده است. لیکن دولت، حکومت و شخص من آن را پذیرفته و آمادگی مان را برای اجرای آن همیشه اعلام داشته ام. سالها گذشته و اکنون کشور پرتغال که، قرار است ریاست سازمان امنیت و همکاری اروپا را برعهده گیرد، ناگزیر مشغول این مساله است. فلذا من سفر شما را از این لحاظ بخصوص مهم تلقی می نمایم.

طبعاً، ما نسبت به توسعه روابط بین پرتغال و آذربایجان نیز اهمیت فراوانی قایلیم. از این دیدگاه نیز سفر شما بسیار پراهمیت میباشد. بفرمایید.

ژوزه ژایمی ماتوش دا قاما: جناب آقای رییس جمهور، بخاطر میهمان نوازی تان و از اینکه، موقع سفر من وقت پیدا کده مرا بحضور پذیرفتید، از شما متشکرم. با اغتنام از این ملاقات، من سلامهای صمیمانه رییس جمهور و نخست وزیر کشورمان را هم که، در پرتغال- لیسبن شخصاً با آنان دیدار کردید، خدمت جنابعالی می رسانم.

در جریان ملاقات من با همتای آذربایجانی خود مذاکرات مفصلی در مورد چشم اندازهای توسعه مناسبات دوجانبه کشورهایمان انجام دادیم. در خصوص تبادل سفرا میان آذربایجان و پرتغال، انتصاب آنها و توسعه سایر مناسبات دوجانبه به تبادل نظر پرداخته و به توافق قطعی رسیدیم.

مایلم بیان کنم که، پرتغال در جریان پذیرش آذربایجان بعضویت شورای اروپا از کشورتان حمایت نزدیکی بعمل آورده است. همچنین در امر اجرای برنامه مشارکت و همکاری آذربایجان با اتحایه اروپا و تامین حضور فعالانه آن در برنامه "مشارکت برای صلح" ناتو همواره از کشورتان پشتیبانی و مساعدت می نماید.

این سفر من با آغاز از سال آینده ریاست کشورمان به سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز ارتباط دارد. همانطور که می دانید، اکنون پرتغال یکی از اعضای سه گانه است و بمنظور آشنایی نزیکتری با این فعالیت گروه مینسک، به منطقه شما سفر کردم. مایلم بار دیگر عرض کنم که، امروز ما در مراسم افتتاح دفتر جدید نمایندگی سازمان امنیت و همکاری اروپا در آذربایجان نیز حضور خواهیم داشت.

همانطور که مستحضرید، سفر من به این منطقه با سفر رؤسای مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا هم مصادف بوده است. ما این سفرها را هم با یک دیگر هماهنگ ساخته ایم.

گرچه ما مستقیماً در مناقشه دخالت نمی کنیم، ولی چنانچه بتوانیم از راه گسترش تماسهای نزدیک و تبادل نظر با محافل دولتی آذربایجان هرگونه تحفه ای نسبت به حل این مسئله ادا کنیم، تمایل کمک در این کار داریم. در عین حال، مایلم به استحضار برسانم که، ما از تداوم گفتگوی مستقیم بین رؤسای جمهور حمایت می کنیم. از توافق حاصله بین هر دو رییس جمهور استقبال می نماییم و استمرار این قبیل تماسها را نیز ضروری می دانیم.

من به اینجا آمده ام تا، عمدتاً شماها را استماع کنم. بجای زیاد حرف زدن، شماها را استماع نموده و با مواضع تان آشنایی پیدا کنم.

حیدر علی اف: تشکر می کنم. اولاً، افتتاح دفتر سازمان امنیت و همکاری اروپا در اینجا را به شما تبریک می گویم.

اعضای حکومت ما در افتتاحیه دفتر جدید سازمان امنیت و همکاری اروپا شرکت خواهند کرد. بنظرم، حضور نمایندگی دائم سازمان امنیت و همکاری اروپا در اینجا موجب کمک در. توسعه همکاریهای همه جانبه بین سازمان امنیت و همکاری اروپا و آذربایجان خواهد شد و بویژه کمکهای خود را جهت حل مسالمت آمیز مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ کوهستانی که، مهمترین مساله برای ماست، ارایه خواهد داشت.

گفتید که، برای استماع ما به اینجا آمده اید. ولی قبل از آغاز گفتگوی مفصل مایلم یادآور شوم که، اصول اساسی سازمان امنیت و همکاری اروپا شامل تمامیت ارضی و مصونیت مرزهای هر کشوری و رعایت موازین حقوق بین المللی از طرف هر کشوری است. لیکن ارمنستان بعد از آغاز این مناقشه با آذربایجان، این اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا را کاملا نقض کرده است. سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز نسبت به این امر بی اعتنایی نشان می دهد. چنانچه سازمان امنیت و همکاری اروپا در سال ۱۹۹۲ گروه ویژه مینسک را بمنظور حل این مناقشه تشکیل داده است، فلذا، اگر این وظیفه را بعهده خود گرفته، برای انجام این وظیفه در وهله اول بایستی موازین حقوق بین المللی ملاک قرار گیرد، تمامیت ارضی و مصونیت مرزهای هر کشوری بعنوان یکی از مبانی اساسی سازمان امنیت و همکاری اروپا اصل قرار داده شود. آذربایجان این اصول را نقض نکرده است. ما به تمامیت ارضی و مرزهای ارمنستان تعرض نکرده و به موازین حقوق بین الملل رعایت می کنیم. ولی طرف دیگر- ارمنستان موازین حقوق بین الملل و اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا را نقض کرده، بیست درصد خاک آذربایجان را اشغال نموده و همچنان تحت اشغال نگه دارد. از مناطق اشغالی بیش از یک میلیون آذربایجانی را بزور اخراج کرده است.

در این صورت سازمان امنیت و همکاری اروپا یا باید از اصول خود عدول کند و یا اینکه اجرای اصول خود را تامین نماید. متاسفانه، طی این مدت سازمان امنیت و همکاری اروپا و گروه مینسک آن بطور جدی مشغول مساله تامین اصول مزبور در اینجا، در منطقه ما نمی باشد. من نشست ۱۹۹۶ سازمان امنیت همکاری اروپا در لیسبن را بخاطر آوردم. در سند نهایی همان نشست که، قبلاً تدوین گردیده بود، مطابق اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا جهت حل مناقشه ارمنستان و آذربایجان تاکید می شد که، ارمنستان تمامیت ارضی آذربایجان را برسمیت می شناسد، حق خودمختاری عالی به منطقه قره باغ کوهستانی زیر نظر آذربایجان اعطا می شود و امنیت اهالی قره باغ کوهستانی تامین می گردد. تمام اعضای سازمان امنیت و همکاری اروپا موافق این موارد بودند. ولی ارمنستان به این اعتراض کرد. اگر بیاد دارید، ما در آنجا فعالیتهای شدیدی داشتیم. لیکن توضیحی که به ما داده شد، عبارت از آن بود که، تصمیمات سازمان امنیت و همکاری اروپا با موافقت همه اعضا به تصویب می رسد، ولی ارمنستان به تایید این ماده رضایت نمی دهد.

ما چه قدر سعی کردیم تا، عدالت را برقرار نماییم، ولی این ممکن نشد. در آن صورت راه دیگری نماند. من هم بعنوان رییس جمهوری آذربایجان بیان داشتم که، به همه اسناد سازمان امنیت و همکاری اروپا کلاً رضایت نمی دهم. بنابراین، بعد از این، تصویب سند نهایی سازمان امنیت و همکاری اروپا به مخاطره افتاد. سران برخی کشورهای بزرگ و همه حاضرین در آنجا قصد داشتند مرا متقاعد کنند که، شما این کار را نکنید، در غیر این صورت نشست لیسبن بدون نتیجه خواهد ماند. از جمله نخست وزیر کشورتان نیز در این مورد با من بطور مفصل صحبت کرد. یک منظره عجیبی پیش آمده بود: ارمنستان به بند عادلانه رضایت نمی دهد، آن را عادی حساب می کنند. ولی ما که، در وضع چاره ناپذیر قرار گرفته بودیم، به این راه رفتیم و معتقدم، انتخاب پرجرأتی کردیم. سپس همه از ما تقاضا می کردند که، شما رضایت دهید. در حالی که من موافق این نبودم، سرانجام، آقای کوتّی رییس وقت سازمان امنیت و همکاری اروپا و وزیر امور خارجه سوئیس چند بار با من گفتگو کرد. وی، پیشنهاد صدور این بیانیه را مطرح ساخت. درست است، همان بیانیه نظر ما را بطور کامل تامین نمی کند. لیکن ما بخاطر عدم تمایل به مختل شدن سند نشست سران سازمان امنیت و همکاری اروپا، آن بیانیه را پذیرفته ایم.

اکنون گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا می گوید که، شما باید بین خودتان به توافق برسید. رؤسای مشترک گروه مینسک تا همان سال ۱۹۹۶، بعد از سال ۱۹۹۶، در سال ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ فقط دو پیشنهاد مطرح ساختند. هر دو پیشنهاد را هم ما قبول کردیم. ولی ارمنستان قبول نکرد. سرانجام، در اواخر سال ۱۹۹۸ رییس جمهور سابق ارمنستان بعلت موافقت با پذیرش یکی از آن دو پیشنهاد، اقدامات مختلفی علیه وی رخ داد و او ناگزیر استعفا داد.

از سال ۱۹۹۹ گفتگوهای مستقیمی بین رییسان جمهور آذربایجان و ارمنستان در جریان است. در عین حال، رؤسای مشترک گروه مینسک نیز فعالیت دارند. مایلم بگویم که، امسال آنها در مقایسه با سالهای قبل فعالیت شان را تقویت داده اند. در اینجا موضوع بحث چیست؟: لازم است ارمنستان و آذربایجان تن به مصالحه بدهند. طبعاً، مصالحاتی از طرف ما موجب نقض موازین حقوق بین المللی می شود و به آذربایجان ضرر می رساند. ولی با وجود این، ما آمادگی خود را برای مصالحه اعلام داشتیم. علیرغم اینکه، آنها از چارچوب اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا و موازین حقوق بین الملل تجاوز می کنند. ولی ارمنستان گویا مایل است به مصالحاتی تن دهد، اما ماهیت خود آن مصالحات نیز بسیار ناچیز است. در یک چنین شرایطی ما نمی توانیم مساله را حل کنیم. لیکن سازمان امنیت و همکاری اروپا بجای تلاش برای اجرای اصول خود، هر بار به ما توصیه می کند که، شما گفتگو کنید و تن به مصالحه دهید. بنابراین، بایستی از چارچوب اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا و موازین حقوق بین الملل عدول کرد. اصل مطلب همین است.

اکنون من مایلم بدانم، آیا سازمان امنیت و همکاری اروپا پایبند به اصول خود میباشد یا نه؟ آیا چنانچه سازمان امنیت و همکاری اروپا در مواردی اجازه به نقض اصول خود می دهد و یا، حتی حمایت از این امر بعمل آورد، این مورد، سابقه بزرگی برای سازمان امنیت و همکاری اروپا ایجاد نخواهد کرد؟ پس معلوم می شود که، در حل برخی مسایل اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا کنار گذاشته می شود. ولی ما بر این باوریم که، اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا بایستی تغییرناپذیر و غیرقابل نقض باشد. تصمیماتی مغایر با آن گرفته می شود. اگر واقعاً ما به مصالحاتی تن دهیم، اینها برای آذربایجان به حدی مضر خواهد بود که، تن دادن به آن غیر ممکن خواهد بود. تکرار می کنم، چنین استنتاج می شود که، سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز نسبت به این امر بی اعتنا است. ارمنستان که، اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا را نقض می کند، بدون مجازات می ماند. نسبت به هر دو کشور برخورد یکسانی می شود. صرف نظر از اینکه، یک کشور متجاوز است و دیگری هم در معرض تجاوز قرار گرفته است. اگر پاسخ لازم به تجاوزکار داده نشود، جلوی آن گرفته نشود و یا متجاوز مجازات نگردد، تجاوزکاران در جاهای دیگری هم چنین اقدام خواهند کرد. می دانم که، شما هنوز ریاست سازمان امنیت و همکاری اروپا را آغاز نکرده اید. ولی عضو فعال این سازمان هستید. پاسخ دادن به این سؤالات، شاید هم دشوار خواهد بود. ولی واقعیت عبارت از این است. من واقعیت را به شما می گویم.

همچنین، با وجود همه اینها، ما تمایل داریم به مصالحاتی تن داده و مساله را از طریق صلح آمیز حل و فصل نماییم. ولی بخاطر عدالت باید مصالحاتی که ارمنستان و آذربایجان بدان تن می دهد، حداقل، با یک دیگر مساوی باشد. این هم نیست.

ارمنستان با استفاده از نتایج اقدامات متجاوزانه خود و تحت اشغال قرار دادن بیست درصد سرزمینهای آذربایجان، شروط خود را دیکته می کند. سازمان امنیت و همکاری اروپا هم بعنوان یک منصف، نسبت به این مسایل، به اصطلاح، قدری بی اعتنای نشان می دهد.

مستحضرید که، من ۸ سال است مشغول این امور هستم. ملاقاتهای بیش از حد انجام داده ام، از جمله در نشستهای بوداپست، لیسبن و استانبول سازمان امنیت و همکاری اروپا. ولی نه تنها در نشستهای سران، بلکه با رؤسای مشترک گروه مینسک، می توان گفت، سالی ۶-۵، ۸- ۷ بار دیدار می کنیم. ولی چیزی بدست نمی آید. بنظرم، سازمان امنیت و همکاری اروپا باید به نفوذ خود نیز فکر کند. وضع موجود چنین است.

ژوزه ژایمی ماتوش دا قاما: جناب آقای رییس جمهور، من بخاطر اینکه، جنابعالی در ارتباط با تاریخ این مناقشه و حل آن برخورد جهان شمولی دارید و موضع خود را صریحاً اعلام می نمایید، از شما تشکر می کنم. نظرات تان در مورد سازمان امنیت و همکاری اروپا را هم با خوشحالی پذیرفتم. معتقدم که، اینها را ما چندان بمنزله انتقاد کاملاً صریح تلقی نمی کنیم، بلکه بر عکس، نظرات جنابعالی را بعنوان انگیزه ای جهت تقویت هر چه بیشتر فعالیتمان قبول می کنیم.

جناب آقای رییس جمهور، اینجانب در اظهارات شما بعنوان ما، یک مورد ویژه را مهم تلقی می نمایم. در خصوص مورد مذکور، دیدگاههای شما و سازمان امنیت و همکاری اروپا مشابه است. آن هم مساله احترام همه جانبه نسبت به اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا و نیز احترام به مصالحات برای حل مناقشه میباشد.

جناب آقای رییس جمهور، ما کاملاً شریک نظرات شما در مورد ضرورت رعایت و تامین اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا بعنوان سازمان بین المللی هستیم. اصول سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز جنبه جهان شمولی دارد. برخی معیارها را تحت پوشش قرار دارد. صرفاً بهمین خاطر سازمان امنیت و همکاری اروپا هم در مرحله پس از دوران جنگ سرد ضرورت تعیین وظایف جدید در برابر خود را احساس کرده است. از این لحاظ مایلم یادآور شوم که، آخرین بیان نامه پاریس سازمان امنیت و همکاری اروپا از نظر در یک قالب قرار دادن برخی تعهدات ناشی از حقوق بین المللی و معیارهای مختلف در مناسبات جهان شمول، سند بسیار مهمی بوده است. در این بیان نامه نه تنها نسبت به اصول شکل گرفته دائم، بلکه به اصول در حال توسعه پرتحرک نیز توجه شده است. در اینجا همچنین تبیین شده است که، در مناسبات جدید بین المللی مصالحات بعنوان وسیله ای برای حل مناقشات و مسایل میباشد. فلذا، جناب آقای رییس جمهور، من با احترام نظرات تان را در خصوص لزوم و متقابل بودن پذیرش مصالحات می پذیرم. تلاشهای جامعه جهانی، سازمان امنیت و همکاری اروپا، گروه مینسک آن، رؤسای مشترک این گروه و کشورهای منطقه شما نیز صرفاً متوجه این مساله گردیده است. هدف هم عبارت از رهایی دادن این منطقه از شرایط مناقشه و دستیابی به تبدیل شدن آن به منطقه استقرار روابط سنتی و شکوفا میباشد.

من اطمینان قطعی دارم که، جامعه بین المللی پس از حل مناقشه و دستیابی به صلح، در امور بازسازی و سازندگی حضور فعالانه یی خواهد داشت. برای من بسیار مهم بود که، دیدگاه جناب آقای علی اف رییس جمهور را نیز نسبت به این مساله خودم مستقیماً بدانم.

مایلم این نقطه را هم به استحضارتان برسانم که، موقع حضور در ارمنستان- به شرط به یک کنار گذاشتن این مناقشه- شاهد احترام زیادی نسبت به جناب آقای علی اف رییس جمهور بعنوان رهبر و دولتمدار و همچنین نهایت احترام نسبت به ملت آذربایجان نیز در آنجا شدم.

معتقدم که، اینها، موارد مثبتی از نظر کمک به افراد ذیصلاح جهت حل این مساله میباشد.

مایلم بار دیگر اظهار اطمینان نمایم که، هیچ کسی معتقد به حل این مساله بدون آقای علی اف رییس جمهور نیست. ما هم جزو خواهان این هستیم.

ما در این روند عامل تعیین کننده و بازیگر فعال نیستیم. فقط، می توانیم از این روند حمایت کنیم. مطمئنم که، چنانچه ما بتوانیم موفق به حل این مناقشه شویم، اشخاصی که این امکان را تحقق بخشند، در نظر جامعه جهانی پیروز محسوب خواهند شد. حل مساله نیز بزرگترین نتیجه خواهد بود.

حیدر علی اف: تشکر می کنم. من همیشه چنین فکر کرده و اکنون نیز بر این باورم که، سازمان امنیت و همکاری اروپا نباید تنها به حمایت از این امر اکتفا کند. اگر سازمان امنیت و همکاری اروپا واقعاً هم یکی از معتبرترین سازمانهای جهان است، بایستی داور عادلی باشد. نظر من این است. از اینرو من این سخنان را به شما می گویم. اگر فکر می کردم که، شما فقط از هر دو طرف حمایت می کنید و اصول شما نقض می شود، شما هم نسبت به آن بی اعتنا هستید، اصلاً من این حرفها را به شما نمی گفتم. من بخوبی درک می کنم که، پایان یافتن صلح آمیز این مناقشه، اوضاع منطقه ما را کاملاً تغییر خواهد داد. در این مساله باید هم خواست ارمنستان و هم آذربایجان یکی باشد.

آنچه که موجب نگرانی ماست، تحت اشغال بودن سرزمینهای ما، نقض تمامیت ارضی کشورمان و زندگی بیش از یک میلیون انسان در شرایط آوارگی در چادرها میباشد. در ارمنستان این مشکلات وجود ندارد. اما در عین حال آنها نیز مشکلات دیگری دارند. آنها از نظر اقتصادی دست به گریبان با معضلات عدیده ای هستند. اگر این مسئله حل بشود، ارتباطات آنان تماماً باز خواهد شد و دستاوردهای خیلی جدی در اقتصاد کسب خواهند نمود. دو کشور همسایه در شرایط صلح زندگی خواهند کرد. این مهم، تاثیر خود را در کل منطقه قفقاز در پی خواهد داشت. بنابراین هم ارمنستان و هم آذربایجان بایستی به این امر علاقه مند باشند. ما بسیار علاقه مند هستیم. ولی باید ارمنستان نیز خیلی علاقه مند باشد. آیا سرزمینهای ما را تا چه زمان تحت اشغال خواهند داشت؟ چه قدر؟ برای همیشه؟ اگر امروز هم نشود، ولی فردا وقت آن می رسد که، همه اینها تغییر یابد. اما لازم است که، مساله امروز حل شود.

من همیشه گفتم و امروز هم بیان می کنم، برای حل مسالمت آمیز مساله تلاش کرده و منبعد نیز تلاش خواهیم کرد. با این نظر شما موافقم که، چنانچه در اینجا صلح حاصل گردد و این مناقشه برطرف شود، طبعاً، جامعه جهانی از این تجلیل خواهد نمود. و از دست اندرکاران این هم بیشتر ستایش خواهد کرد. ولی من خواستار هیچ شهرتی که، به ضرر مردم کشورم و ملت خود بیانجامد، نیستم. زمانی امکانپذیر خواهد بود که، تصمیمات ما برای مردم کشور و دولتمان مناسب باشد. بعد از آن اینرا چگونه ارزیابی خواهند یا نخواهند کرد، چندان اهمیتی برای من ندارد. در این مورد می توان خیلی حرف زد. در پایان مایلم عرض کنم که، ما طرفدار صلح هستیم و خواستار حل صلح آمیز این مساله میباشیم. ولی خواهان حل عادلانه مساله هستیم. ما به هر گونه بی عدالتی نسبت به کشورمان اجازه نخواهیم داد. لازم است، هم سازمان امنیت و همکاری اروپا و هم گروه مینسک آن این مساله را بخوبی بداند. نه تنها بداند، بلکه برای اجرای اصول خود تلاشهای جدیتری بعمل آورد. همین قدر.