Avrupa Birliği (AB), Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını 31 Aralık 1991 yılında tanımış, 27 Şubat 1992 yılında ise resmi diplomatik ilişkiler kurulmuştur.

Avrupa Birliği, geçen yüzyılın 90'lı yıllarının başlarında yeni bağımsız devletlerle iş kurma, demokratik reformlar yapma, piyasa ekonomisinin altyapısını oluşturma, ticaret, ulaştırma alanında, gümrük-geçiş noktalarında çalışmaları pekiştirme amacıyla TACİS programını hazırlamıştır ve onu finanse etmektedir. AB'nin diğer girişimi 1993 yılının mayıs ayında, Brüksel'de 5 Orta Asya, 3 Güney Kafkasya ülkesi temsilcilerinin katıldığı konferansta öne sürülen "Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaştırma Koridoru" (TRACECA) projesidir. Bu proje, doğu-batı ekseninde en eski yollardan biri olan "İpek yolu" koridorunun yeniden canlandırılması, ulaşım ve iletişim altyapılarının onarımı ve geliştirilmesini öngörüyor. AB, teknik yardım çerçevesinde sunduğu projelerle bu programa destek oluyor. TRACECA projesinin gerçekleşmesinde en önemli nokta 8-9 Eylül 1998 tarihinde Bakü'de 32 ülke ve 13 uluslararası kurumun temsilcilerinin katıldığı uluslararası konferans olmuştur. Bu konferansta "Avrupa-Kafkasya-Asya ulaşım koridorunun gelişimi için uluslararası taşımacılık konulu çok taraflı temel anlaşma" isimli önemli bir belge imzalanmıştır. TRACECA kapsamındaki yoğun çalışmaların Azerbaycan'ın sosyo-ekonomik yaşamında önemli rolü olmuştur. Bu, yük taşımacılığından sağlanan gelirde, ulaşım altyapısının geliştirilmesinde, yeni işyerlernin açılmasında vs. alanlarda kendini göstermiştir. TRACECA Hükümetlerarası Komisyonu Daimi Sekreterliği, 21 Şubat 2001 yılında Bakü'de faaliyete başlamıştır ve çalışmaları koordine etmektedir.

Avrupa Birliyi ile Azerbaycan arasında ilişkilerin niteliksel olarak yeni bir aşamaya geçmesini sağlayan önemli belge, nisan 1996'da imzalanan "Ortaklık ve işbirliği sözleşmesi" oldu. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, 1999 yılında yürürlülüğe giren ve karşılıklı ilişkilerin hukuksal normlara uygun temelini oluşturan bu sözleşmeyi "Azerbaycan devleti için çok büyük önemi olan tarihi gelişme" olarak değerlendirmişti. Bu sözleşme toplumun çeşitli kesimlerinde - siyasi, ekonomik, kültürel, sosyal ve s. çevrelerde karşılıklı ilişkilerin gelişmesine yönelikti. Sözleşme uyarınca kurulan işbirliğinin amaçları şu şekilde tespit edilmiştır:

-Taraflar arasında siyasi diyalogun gelişmesi ve bunun için ilgili çerçevenin oluşturulması.

-Demokrasinin pekiştirilmesi ve piyasa ekonomisine geçişin tamamlanmasına yardım.

-Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması amacıyla taraflar arasında ticaretin ve sermaye yatırımının geliştirilmesi.

-Yasama, maliye, yurttaşlık, bilim, teknoloji ve kültür alanlarında işbirliğinin temellerinin atılması.

Bu sözleşmeden doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesi, AB ile ilişkilerin genişletilmesi ve düzene koyulması alanında amaca uygun önlemlerin hazırlanıp uygulanması için Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının 23 Kasım 1999 tarihli yönergesi gereğince devlet komisyonu kuruldu.

Ortaklık ve işbirliği sözleşmesinin yürürlüğe girmesinden sonra AB-Azerbaycan ilişkilerinde ortaya çıkan daha bir niteliksel değişiklik bu ilişkilerin yapısallaşmasıdır. Oluşturulan kurumların - İşbirliği Konseyi, parlamentolararası işbirliği komitesinin - faaliyetleri ilişkilerin sürekliliğini, düzenli olmasını ve olabildiğince düzene sokulmasını sağladı.

1999 yılından itibaren parlamentolar arası işbirliği hızla gelişmeye başladı. Bu alandaki ilişkilerin temel doğrultularından biri 2000 yılının nisan ayında ilk toplantısı yapılan parlamentolararası işbirliği komitesinin oluşturulmasıdır. Komite toplantılarında "Kafkasya ülkeleri Avrupa Birliği üyeliğine doğru: Avrupa parlamentosundan yeni çağrı " isimli belgenin müzakeresi ilişkilerde ilerlemenin bir göstergesidir.

İşbirliği Konseyinin ilk toplantısı 19 ekim 1999'da yapıldı. Pekçok görüşmelerde şu konular ele alındı: bölgesel anlaşmazlıkların çözüm yolları, bölgesel işbirliği konuları ve TACİS, TRACECA, İNOGATE ve benzeri uluslararası projelerin rolü, Azerbaycan'da yapılan reformlar, Avrupa'nın ekonomik ve siyasi yapılarına entegrasyon, güvenlik konuları, yargı düzeninde tek standartların uygulanması, basın özgürlüğü.

Azerbaycan ile AB arasında ekonomik ve ticari ilişkiler daha geniş alanları kapsamaktadır. Halihazırda Azerbaycan, AB'nin Kafkasya'daki en büyük ticari ortağıdır. 2003 yılında 2002 yılına kıyasla, AB ve Azerbaycan arasındaki ticaret hacmi yüzde 40 artmıştır AB'nin, ülkenin toplam ithalatındaki payı 2000 yılında yüzde 19.4 iken, 2003 yılında yüzde 32'ye, aynı yıllarda ihracattaki payı ise yüzde 60.4'ten 65.7'ye yükselmiştir.

AB'nin Dağlık Karabağ sorununa yaklaşımı son yıllarda değişmiştir. AB'nin 1992, 1993 yıllarında kabul ettiği "Dağlık Karabağ bildirilerinde" sorunu çıkaran işgalci devlet ve işgale uğrayan devlet net olarak belirtilmemişti. Fakat 2002 yılının Ağustos ayında Dağlık Karabağ'da yapılan sözde "cumhurbaşkanlığı" seçimleriyle ilgili "AB Başkanının cumhurbaşkanlığı seçimlerine ilişkin Bildirisinde", "Dağlık Karabağın bağımsızlığını tanımadığını", "Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü desteklediğini", Ermenistan'ın ihtilaftan yana olması net ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir.

2004 yılının başlarında AB Parlamentosunda Güney Kafkasya ülkeleri ile işbirliğinin yeni stratejisi adlı belge kabul edildi. Belgedeki önemli noktalardan biri, Ermenistan'ın işgal ettiği topraklarda etnik temizlik yapması gerçeğinin belirtilmiş olmasıdır.

Karşılıklı ilişkilerin gelişmesi alanında diğer önemli adım, "Azerbaycan Cumhuriyeti'nin AB temsilciliğinin faaliyetinin kurumsal güvencesi hakkında" adlı cumhurbaşkanı kararı uyarınca 3 nisan 2000 tarihinde Azerbaycan'ın AB'de daimi temsilciliğinin kuruldu ve Temmuz 2003'te AB'nin Güney Kafkasya'da özel büyükelçi ataması oldu.

2004 yılından başlayarak AB-Azerbaycan ilişkilerinde yeni bir aşama başladı. AB 2004'te Güney Kafkaya'ya yeni statü verdi. (AB Konseyi'nin 14 Haziran 2004 tarihli kararı gereğince Azerbaycan Yeni komşuluk Politikası kapsamına alındı.) Karşılıklı ilişkilerin yeni düzeye geçmesini şart koşan yeni "komşuluk" statüsü uyarınca AB ile daha yoğun işbirliği yapma olanağı sağlandı.

Cumhurbaşkanı İ.Aliyev 1 Haziran 2005 yılında, ülkenin Yeni komşuluk politikası kapsamına alınması sonucunda Avrupa'ya entegrasyon sürecinde niteliksel olarak yeni aşamaya geçildiğini göz önüne alarak, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin AB'ye entegrasyonundan sorumlu devlet komisyonunun kurulmasına ilişkin karar imzaladı. Kararda AB ile siyaset, ekonomi, ulaştırma ve enerji, hukuk, güvenlik, insan hakları ve demokratikleşme, toplum, bilim-eğitim ve diğer alanlarda işbirliğine ilişkin çalışma gruplarının oluşturulması öngörülüyordu. 2006 yılının kasım ayında Avrupa ile komşuluk politikası çerçevesinde "Azerbaycan-AB faaliyet planı" kabul edildi. Faaliyet planının gerçekleştirilmesi için AB 92 milyon Euro kaynak ayırdı. YKP çerçevesinde Brüksel'e davet alan (Mayıs 2004) ilk Güney Kafkasya ülkesi lideri İlham Aliyev oldu. Tüm bu olgular AB Azerbaycan'a büyük önem verdiğinin göstergeleridir. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ziyaret sırasında bildirmiştir ki: "AB'ye entegrasyon bizim stratejik amacımızdır".

Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev'in Kasım 2006'da Brüksel ziyareti sırasında Azerbaycan ve Avrupa Birliği arasında enerji alanlarında işbirliği bildirisi imzalanmıştır. Avrupa Birliği'nin Güney Kafkasya ülkeleri ile yeni komşuluk programı kurumun bölgeye ciddi ilgi duyduğunu birkez daha kanıtlamaktadır.