Azerbaycan - AGİT


Azerbaycan Cumhuriyeti 30 Ocak 1992 yılından bu yana Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT 1 Ocak 1995 yılına kadar Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı-AGİK diye isimlendirilmiştir) üyesidir. AGİT Azerbaycan'ın üye olduğu ilk Avrupa örgütüdür.

Azerbaycan'ın AGİT'e üye olmasının ardından Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ ihtilafının çözümü konusunun bu uluslararası örgütün gündemine taşınması büyük bir önem arzetmiştir. 27-28 Şubat 1992 tarihlerinde AGİK Üst Düzey Memurlar Komitesinin toplantısında ilk defa bu sorunla ilgili görüşmeler yapılmıştır. Burada kabul edilen ve Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan Cumhuriyeti'ne bağlı olduğunu onaylayan belgede sınırların değiştirilmemesi koşuluyla sorunun barışçıl yoldan çözümüne yönelik çağrı yer almıştır. 24 Mart 1992'de AGİK Dışişleri Bakanları Konseyi'nin ilk olağanüstü görüşmesinde Dağlık Karabağ'daki durum ele alınmıştır. Görüşmelerde Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun barış yoluyla çözümüne ilişkin Minsk Konferansı toplantısının yapılması ile ilgili karar kabul edilmiştir.

Azerbaycan yönetimi 1992 yılından bu yana AGİT Zirvelerine katılmaktadır. İlk defa 8-10 Temmuz 1992 tarihleri arasında Helsinki'de yapılan AGİK Zirvesine katılan ülke heyeti toplantının belgelerini imzalamıştır. 5-6 Aralık 1994 tarihlerinde Macaristan'ın başkenti Budapeşte'de AGİK'in daha bir zirve toplantısı düzenlendi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev AGİK toplantısına ilk defa katıldı. Toplantıya katılan devletler AGİK'in 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren yeni Avrupa'nın uygar ortak yaşam kurallarını tespit eden, barışın, demokrasinin ve insan haklarının korunmasını sağlayan, üye ülkelerin güvenliğini ve karşılıklı yarara dayalı işbirliği ilkelerini gerçekleştiren, kendi yönetim mekanizmaları olan ve Avrupa genelini kapsayan örgüte - Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'na dönüşmesine karar verdiler.

Budapeşte görüşmesinde somut anlaşmazlıklar ilk kez görüşme konusu oldu. Zirvede bu örgüt çerçevesinde Avrupa güvenlik etkinliklerine katılacak barış güçlerinin oluşturulması ve sorunların mevcut olduğu bölgelere sevk edilmesi kararı da alındı. Katılımcı devletler bu kurumun yönetimi altında ilk barış güçlerinin Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesine sevkedilmesi konusunda uzlaşmaya vardılar. Toplantıda bunun yanı sıra Minsk süreci çerçevesinde eşbaşkanlık enstitüsü kuruldu, (Şunu da belirtelim ki, Minsk sürecinin eşbaşkanlık enstitüsü kurulduğu dönemde onun başkanlığını ilk önce Finlandiya ve Rusya, ardından ise 1995-97 yılları arasında İsveç ve Rusya yaptılar, 1 Ocak 1997 yılından bu yana ise AGİT Minsk Grubunun eşbaşkanlığını ABD, Rusya ve Fransa yapıyorlar), Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununa ilişkin "Dağlık Karabağ sorunu ile ilgili AGİT faaliyetinin yoğunluk kazanması" kararı kabul edildi.

Budapeşte Zirvesinin sonuçları uyarınca 20 Aralık 1994 tarihinde Viyana'da Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorunu ile ilgili AGİT üyesi ülkelerin belirlediği askeri yetkililerden oluşan Üst Düzey Planlama Grubu kuruldu.

2-4 Aralık 1996 tarihlerinde Portekiz'in başkenti Lizbon'da AGİT üyesi ülkelerin devlet ve hükûmet başkanlarının olağan zirvesi yapıldı. Toplantıya Haydar Aliyev'in başkanlığındaki Azerbaycan heyeti katıldı. Lizbon Zirvesi'nde 54 katılımcı devlet tarafından "21. Yüzyılda Avrupa İçin Ortak ve Geniş Kapsamlı Güvenlik Modeli Bildirisi" kabul edildi. Bildiride üye ülkelerin güvenliğine yönelik tehditler belirtildi ve bu tehditleri ortadan kaldırmak için ortak işbirliğinin önemi özellikle vurgulandı.

Ermenistan tarafı zirve bildirisinde Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünün tanınmasına ilişkin maddeyi veto ettiği için AGİT Başkanı Flavio Cotti bu maddelerin örgüt üyesi 52 devlet adına yayınlanacak bildiride yer almasını önerdi. Bu arada AGİT'te kararların oybirliği ile kabul edildiğini belirtelim.

Toplantıda ilk defa en üst düzeyde, AGİT kapsamında, sorunun çözümü için Azerbaycan Cumhuriyeti'nin toprak bütünlüğünün temel alınması Ermenistan dışında tüm devletler tarafından net olarak desteklendi. Ermenistan tarafının ciddi engellerine rağmen Haydar Aliyev'in ilkesel tutumu ve gergin çabası sonucunda AGİT Başkanının bildirisi kabul edildi. Zirve toplantısının nihai belgesine eklenen bu bildiride sorunun çözümüne ilişkin şu ilkeler yer almaktadır:

1. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin ve Ermenistan Cumhuriyeti'nin toprak bütünlüğü;

2. Azerbaycan'ın sınırları içinde Dağlık Karabağ'a en geniş otonomi statüsünün verilmesi;

3. Dağlık Karabağ'ın tüm nüfusunun güvenliğinin güvence altına alınması.

18-19 Kasım 1999 tarihlerinde Türkiye'nin İstanbul kentinde "Yüzyılın son zirvesi" olarak nitelendirilen AGİT İstanbul Zirvesi yapılmıştır. Bu görüşmede önemli belgeler - Avrupa Güvenlik Şartı, İstanbul Zirve Deklarasyonu, Güven ve Güvenlik Arttırıcı Önlemlere İlişkin Viyana Belgesi ve AKKA (Avrupa'da Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması) Uyarlama Anlaşması imzalanmıştır. İstanbul Bildirisinin tam bir maddesi Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun çözümü üzerinedir. Aynı maddede AGİT'in Minsk Grubu eşbaşkanlarının faaliyeti değerlendirilmiştir. Daha sonra Azerbaycan ve Ermenistan cumhurbaşkanlarının doğrudan görüşmelerinin bu ihtilafın barışçıl yoldan çözüm sürecine canlılık kazandırdığı kaydedilmiştir.

AGİT'in Minsk Grubunun (halihazırda Minsk Grubunda ABD, Almanya, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, İsveç, İtalya, Hollanda Kraliyeti, Portekiz, Rusya, Türkiye, Finlandiya ve Fransa yer almaktadır) eşbaşkanları Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun barışçıl yoldan çözümü için şimdiye kadar üç öneri sunmuşlar. Bu önerilerden birincisi 18 Temmuz 1997'de sunulmuştur ve "paket çözümü" isimli öneridir. Bu öneriyi Azerbaycan tarafı, bir takım şartlar koşarak, sorunun çözümünde temel alınmasını kabul etti. Fakat Ermenistan bu öneriyi onaylamadı. AGİT Minsk Grubu eşbaşkanlarının ikinci önerisi 2 Aralık 1997'de sunuldu. Bu sürüm "aşamalı çözüm" olarak biliniyor. Azerbaycan tarafının onayladığı bu öneri de Ermenistan tarafından kabul görmedi. "Ortak devlet" ismi ile bilinen son öneri ise 7 Kasım 1998'de sunuldu. Azerbaycan tarafı bu öneriyi kendi milli menfaatlerine aykırı olduğu için kabul etmedi.

Minsk Grubu eşbaşkanları düzenli olarak ihtilaf bölgesini ziyaret edyorlar, sorunun çözümünde arabuluculuk görevini sürdürüyorlar. Fakat gösterilen çabalar şimdiye kadar herhangi sonuç vermemiştir. Bu arada Ermeni silahlı birliklerince işgal edilmiş Azerbaycan bölgelerinde ermeni nüfusunun yerleştirilmesine ilişkin bilgileri araştırmak amacıyla AGİT olay araştırma misyonu bir süre önce aynı bölgelerde olmuş ve yerleştirme haberini doğrulamıştır.

28 Ağustos 1995'te AGİT Minsk Konferansınca görüşülen sorunla ilgili olarak AGİT Dönem Başkanı'nın Özel Temsilcisi görevi tesis edildi. 1 Ocak 1997 yılından bu yana bu görevi Andrzej Kasprzyk (Polonya) yürütmeketdir.

Azerbaycan Cumhuriyeti ile AGİT'in bir dizi kurumları, keza Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosu(DKİHB) arasında sıkı işbirliği sağlanmıştır. 1998 yılından başlayarak DKİHB Azerbaycan Cumhuriyeti hükümeti ile aktif işbirliği yapmaktadır ve bu işbirliği sonucunda demokratikleştirme, hukukun üstünlüğü, yasamanın, özellikle de seçim mevzuatının geliştirilmesi, göç ve diğer alanlarda pekçok projeler gerçekleştirilmektedir. DKİHB Azerbaycan'da yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini, genel ve yerel seçimleri dikkatlice izliyor. AGİT Parlamenterler Meclisi ile Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi arasında da yoğun bir işbirliği mevcuttur. AGİT Parlamenterler Meclisi'nde bulunan Azerbaycanlı milletvekilleri her sene bu meclis oturumlarına katılıyorlar.

AGİT ile Azerbaycan arasında etkin işbirliğinin gelişmesi büyük bir önem taşıdığından, bu amaçla Azerbaycan'da AGİT'in Dostları Grubu kurulmuştur. 18 Temmuz 2000 yılından bu yana AGİT'in Bakü Ofisi faaliyet göstermektedir.

4 Haziran 2007'de Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev AGİT Dönem Başkanı, İspanya Dışişleri Bakanı Miguel Anhel Moratinos'un başkanlığındaki heyeti kabul etmiştir. O, Miguel Moratinos'un Azerbaycan'a ilk gezisinin ikili ilişkilerin gelişmesine katkısı olacağına inandığını belirtmiştir. Moratinos ise AGİT'in, Azerbaycan'da bir takım sorunların çözümü için gösterilen çabalara, ülkenin geleceği açısından önem arzeden iç siyasi süreçlere, ekonomik reformlara destek olabileceğini kaydetmiştir.

Kısa inceleme yazısı 17 temmuz 2008 yılında yeniden düzenlenmiştir