‎"Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in 26 Mayıs 1998'de ‎Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 80.yıldönümü ile ilgili düzenlenen törende ‎yaptığı konuşma" (26 Mayıs 1998 yılı, Bakü) belgesi ile ilgili tarihi vesika‎


Şubat 1917'de Rusya'da Romanovlar Hanedanı son buldu, monarşi yıkıldı. Bu olay imparatorluğun birçok halkları arasında istiklal eğiliminin güçlenmesine neden oldu. Ekim 1917'de Rusya'da bolşevikler darbe yaptılar.

14 Şubat 1918 tarihinde Rusya'daki geçici hükümetin ilan ettiği "Müessisler Meclisi"ne seçilen Güney Kafkasyalı milletvekilleri Tiflis'te Zakafkasya'nın (red. Kafkasya arkası bölge) yüksek yetki organı olan "Zakafkasya Seymi"ni oluşturdular. Müessisler Meclisi için seçimlerde Azerbayan'ın, bunun yanı sıra tüm Güney Kafasya'nın bir milyondan fazla seçmeninin oyunu kazanan 44 milletvekili Seymde müslüman grubu temsil ediyordu. Sırf bu grubun girişimi üzerine 19 Nisan 1918 tarihinde Zakafkasya Seymi bağımsızlığını ilan etti ve Birleşik Zakafkasya Cumhuriyeti kuruldu.

27 Mayıs 1918 tarihinde Seymin müslüman grubunun, yani Zakafkasya Müslüman Konseyi'nin üyeleri Azerbaycan'ın bağımsızlığının ilanı kararını aldılar. Zakafkasya Müslüman Konseyi kendisini Azerbaycan Ulusal Konseyi olarak ilan etti. Böylece, Azerbaycan'da, aslına bakılırsa, ilk parlamento kuruldu.

27 Mayıs'ta düzenlenen oturumda Azerbaycan Ulusal Konseyi'nin Başkanlık Divanı ve Başkanı seçildi. Mehmet Emin Resulzade Ulusal Konsey'in ilk başkanı seçildi. 28 Mayıs'ta Hasan Bey Ağayev'in başkanlığında yapılan Azerbaycan Ulusal Konseyi'nin tarihi oturumunda İstikal Bildirgesi onaylandı. Bu bildirge sonucu Müslüman Doğu'da ilk defa olarak Azerbaycan'da demokratik cumhuriyet yönetim biçiminin, parlamenter cumhuriyetin kurulduğu duyuruldu. İstiklal Bildirgesi Azerbaycan'ın devlet sistemi tarihinde ilk Anayasal belge oldu. Bu belge bağımsız Azerbaycan devletinin kurulduğunu, onun ileriye yönelik isteklerini, amaçlarını içeriyordu. Aynı toplantıda Feteli Han Hoyski'nin başkanlığında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin ilk geçici hükümeti onaylandı. Geçici hükümet şu üyelerden oluşuyordu:

Feteli Han Hoyski - Bakanlar Kurulu Başkanı ve İçişleri Bakanı;

Hosrov Paşabey Sultanov - Savunma Bakanı;

Mehmet Hasan Hacınski - Dışişleri Bakanı;

Nasip Bey Usubbeyov - Maliye Bakanı ve Halk Eğitimi Bakanı;

Halil Bey Hasmemmedov - Adalet Bakanı;

Mehmet Yusuf Şeyhülislamov - Tarım Bakanı ve Emek Bakanı;

Hudadat Bey Melik Aslanov- Yollar Bakanı ve Posta-Telgraf Bakanı;

Camo Bey Hacınski - Devlet Deneticisi.

Toplam 23 ay yaşayan Cumhuriyet devletin yapılanması alanında önemli kararlar aldı. Haziran 1918'de Ulusal Ordu'nun oluşturulması ile ilgili karar alındı. Aynı ayın 27'sinde ise Azerbaycan'ın tarihinde ilk defa Azerbaycan Dili devlet dili olarak ilan edildi. 9 Kasım 1918 tarihinde Azerbaycan'ın bugünkü üçrenkli bayrağı kabul edildi. Aynı zamanda Azerbaycan vatandaşları ile ilgili yasa onaylandı. Azerbaycan tüm Doğu'da kadınlara seçim hakkını tanıyan ilk ülke oldu.

Genç Azerbaycan Devleti son derece karmaşık bir ortamda kurulmuştu. Bakü'de Stepan Şaumyan'ın önderliğini yaptığı Ermeni ulusundan olan Taşnak-Bolşevik silahlıları iktidarı ele geçirdiler. Bolşevik Rusya Azerbaycan'ı asla elinden kaçırmak istemiyordu.

28 Nisan 1920 tarihinde bolşevikler Bakü'ye sevkedilen Sovyet Rusyasının 11.Ordusunun yardımıyla burada zorla iktidarı ele geçirdiler. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti yıkıldı.

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev 26 Mayıs 1998 tarihinde Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 80. yıldönümü ile ilgili düzenlenen kutlama töreninde bir konuşma yaparak cumhuriyetin kurulmasını bir zamanlar kaybedilen devlet düzeninin yeniden sağlanması olarak değerlendirmiştir.

Tarihi vesika 15 Ağustos 2005 yılında düzenlenmiştir