Azerbaycan Cumhuriyeti, 25 Ocak 2001 yılından bu yana Avupa Konseyi'nin tam üyesidir, 28 Haziran 1996 yılından itibaren ise özel konuk statüsü ile Avrupa Konseyi'nin çalışmalarına katılıyordu.

Avrupa Konseyı, Azerbaycan'ın demokratik değişiminde en tutarlı ve düşünülmüş bir çalışmayı yürüten kurum olarak görülmektedir.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nin, 28 Haziran 1996 tarihinden itibaren Avrupa Konseyine özel konuk statüsü ile katılımı, ulusal mevzuatın Avrupa standartları düzeyine getirilmesi için işlek mekanizmanın hazırlanması fırsatını sağladı. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in, 8 Temmuz 1996'da "Avrupa Konseyi ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasında işbirliği programının uygulanması ile ilgili tedbirler", 20 Ocak 1998'de "Avrupa Konseyi ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasında işbirliğinin derinleştirilmesi alanında önlemler", 14 Mayıs 1999'da "Azerbaycan Cumhuriyeti ile Avrupa Konseyi arasında işbirliğinin derinleştirilmesi ve Avrupa'da Azerbaycan Cumhurieyti'nin çıkarlarının savunulması alanında önlemler" üzerine imzaladığı kararlar ülkemizin Avrupa Konseyi'ne katılımına yönelik çabaların artırılmasına ve amaçlı bir çalışmaya zemin hazırlamış oldu.

Bu kararlarda, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Ceza hukuku, Ceza Usul hukuku, Medeni hukuk ve Medeni Usul hukukunun, cumhuriyetimizin Avrupa Konseyi'nin bir dizi sözleşme ve anlaşmalarına katılması ile ilgili konunun Avupa ülkelerinde genel kabul gören standartlara ve normlara uyumluluk bakımından incelenmesi tavsiye edilmiştir. Bu tavsiyeler uyarınca söz konusu yasalar ve emniyet organlarıyla ilgili kuralların hemen hemen hepsi Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi tarafından kısa sürede onaylanmıştır. Önemli kanunlar arasından "Anayasa Mahkemesi", "Mahkeme ve yargıçlar", "Polis kanununu" vs. kanunları örnek gösterebiliriz. Aynı zamanda, mevcut yargı teşkilatı tamamen yenilenerek üç aşamalı yargı sistemi geliştirilmiştir. Azerbaycan'ın yargı sistemi uluslararası standartlarla uyumlu hale getirilmiştir.

Azerbaycan Cumhuriyeti, Avrupa Konseyi'ne üye olmak için çeşitli alanlarda çok ciddi adımlar atmıştır. Bu adımlardan biri de ülkede idam cezasının kaldırılması ve ceza sisteminin insancıllaştırılması alanında uygulanan önlemlerdir. 3 Şubat 1998 yılında milli lider, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev Milli Meclis'e idam cezasının kaldırılması için bir çağrıda bulunmuştur. O, bu önergesinde ceza-hukuk politikasını detaylı bir şekilde inceleyerek adalet, özgürlük, insanlık, insanseverlik ve benzeri yüksek düşünceleri kılavuz edinmek suretiyle ülkede idam cezasının kaldırılması kanaatine vardığını bildirmiş ve bu tarihi bildirinin gerekçesini sunmuştur. Parlamento, ülke cumhurbaşkanının idam cezasının kaldırılması önerisini desteklemiştir. Böylece, Doğuda ilk defa milli lider Haydar Aliyev, idam cezasının kaldırılmasıyla ilgili kesin ve insani bir karar kabul etmiştir.

Mevzuat maddelerine ceza politikasının insancıllaştırılması ile ilgili yapılmış ciddi değişiklikler, özellikle de Avrupa Konseyi'nin kuruluşunun 50.yıldönümü ile ilgili Aralık 1998'de onaylanmış af yasası Azerbaycan'ın Avrupa Konseyine katılması yönünde atılan önemli bir adımdı.

Milli lider Haydar Aliyev'in ülkede demokrasinin daha da geliştirilmesine yönelik önlemlerin yaygınlaştırılması amacıyla 22 Şubat 1998 tarihli "İnsan ve vatandaşın hak ve özgürlüklerinin sağlanması alanında önlemler" kararında insan hakları alanında uygulanacak önlemlerin yönü ve konsepti tespit edilmiş ve yurt genelinde yapılması öngörülmüştür. Bunun ardından onaylanmış olan "İnsan haklarının korunmasına dair devlet programında" Azerbaycan'ın belirli gelişme aşamasına uygun olarak insan haklarının korunması alanında uygulanacak önlemlerin etkinliğinin artırılması, Bilimsel-Araştırma Enstitüsünün kurulması, hukuki mekanizmaların pekiştirilmesi, uluslararası kurumlarla işbirliğinin daha da geliştirilmesi, uzmanların yetiştirilmesi, taahhütlerin yerine getirilmesi ve diğer görevlerin yaşama geçirilmesi öngörülmüştü. Bu temel belgelerin felsefesi her kişinin Anayasa ile tanınmış hakları kullanması için tüm olanaklara sahip olmasından ibaretti. Bu bakımdan Anayasa ile tanınmış hakların sağlanması için bir dizi önemli yasalar kabul edilmiş ve acil hukuki mekanizmalar belirlenmiştir.

Azerbaycan Cumhuriyeti ile Avrupa Konseyi arasında sıkı işbirliğinin sonucunda ülkemizin AKPM'nin 222 (2000 yılı) sayılı raporu uyarınca bu kurum karşısında üstlendiği ve zamanında yerine getirdiği yükümlülüklerden biri de ülkede basın özgürlüğü alanında atılan adımlar oldu. Bu sorumluluklar uyarınca aralık 1999'da Basın Yasası kabul edilmiştir ve bu yasayla devletin basın alanında uyguladığı sansür kalkmıştır.

1996 ve 2004 yılları arasında Azerbaycan Cumhuriyeti tarafından Avrupa standartları ve uluslararası hukuk normları gereğince 1600'ün üzerinde yasa, karar ve diğer yasal düzenlemelerin kabul edildiğini belirtmek isteriz.

28 Haziran 2000 yılında AKPM'nin oturumunda Bakanlar Komitesi'ne Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Avrupa Konseyi'ne tam üye olarak katılması tavsiye edilmiştir.

Nihayet, Ocak 2001'de Azerbaycan Cumhuriyeti Avrupa Konseyi'ne tam üye olmuş ve böylece Azerbaycan diplomasisi Avrupa'ya entegrasyon süreçlerine katılma yolundaki mücadelesinde büyük zafer kazanarak Avrupa'nın ayrılmaz bir parçası olduğunu icraatlarıyla kanıtlamıştır.

Azerbaycan, Avrupa Konseyi'ne üye olduğunda bu kurumun demokratik değişimle ilgili yükümlülüklerini yerine getirmekle birlikte, hem de ileride tam üye olarak Avrupa Konseyi'nin sunduğu olanaklardan yararlanma alanında kendi milli programını hazırlamıştır. Bu program şunları ihtiva etmektedir:

- Azerbaycan gerçeklerini Avrupa kamuoyuna aktarmak, Ermenistan'ın saldırısını kınamak, topraklarımızın yüzde 20'sinin Ermenistan tarafından işgal edildiği olgusunu anlatmak, ülkeyi sürüklenmiş olduğu bu ihtilaftan toprak bütünlüğünün sağlanması koşuluyla barışçıl yoldan kurtarmak.

- Demokratik, uygar devlet kurulması işini sürdürmek, bağımsızlığın pekiştirilmesi ve geliştirilmesi amacıyla Avrupa değerlerini benimseyerk bu kuruluşa entegre olmak;

- Demokrtaik devletin kurulması alanında reformları sürdürmek için kesin taahhütlerin yerine getirilmesini, sivil toplumunun gelişmesini ve insan haklarının korunmasını sağlamak;

- Kendi hedef ve amaçları hakkında bilgi vermek için Avrupa Konseyi kürsüsünü kullanmak.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nde insan ve vatandaşın hak ve özgürlüklerinin daha güvenli bir şekilde korunmasını sağlamak amacıyla 28 aralık 2001'de Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi tarafından "Azerbaycan Cumhuriyeti'nde insan haklarından sorumlu vekil (ombudsman)" hakkında anayasa maddesi kabul edilmiş, ülkemizde ilk defa ombudsman kurumu oluşturulmuştur.

Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi'nin 25 Aralık 2001 tarihli kararı üzerine Avrupa Konseyinin en önemli belgesi olarak bilinen "İnsan hakları ve temel özgürlüklerin korunmasına ilişkin sözleşme" ve onun 1,4,6 ve 7 sayılı protokolleri onaylanmıştır.

Milli lider Haydar Aliyev belirtirdi: "Azerbaycan'ın Avupa Konseyi'ne katılımı onun bağımsız, egemen, demokratik, laik bir devlet olarak tanınmasını göstermekle birlikte, hem de Avrupa ailesinin eşit haklı üyesi olarak Azerbaycan devletinin gelişmesinde yeni aşamanın başlangıcıdır".

Azerbaycan temsilcilerinin AKPM'deki faaliyeti bilhassa başarılı olmuştur. Bu başarıların kazanılmasında, 2001 senesinde milletvekili seçilmiş İlham Aliyev'in başkanlığını yaptığı heyetin önemli rolü olmuştur. İlham Aliyev'in yoğun ve kararlı girişimleri sonucunda 24 Eylül 2001'de AKPM, Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ sorununun yalnız Azerbaycan'ın toprak bütünlüğü çerçevesinde çözüme bağlanması ile ilgili kararı onaylamıştır. İlham Aliyev'in 2003 yılında AKPM'in kış dönemi oturumunda AKPM Başkan Yardımcısı ve büro üyesi olarak seçilmesi, Azerbaycan'ın Avrupa Konseyi'ndeki konumlarının daha da pekişmesine yol açmıştır. İlham Aliyev'in başkanlığını yaptığı AKPM'deki Azerbaycan heyeti, Ermenistan'ın Azerbaycan'a saldırısıyla ilgli gerçekleri konu alan 30'un üzerinde belge hazırlamış ve bunları AKPM'de dağıtmıştır.