Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Mstislav Rostropoviçin 70 illik yubiley şənliklərinə gələn kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələri il görüşdə bəyanatı - Prezident sarayı, 1 may 1997-ci il


Salam hörmətli qonaqlar, mətbuat nümayəndələri!

Qonaqlarımızın əksəriyyətinin rus dilini bildiyini nəzərə alaraq rus dilində danışacağam. Əgər kimin üçünsə ingilis dilinə və ya başqa bir dilə tərcümə etmək lazımdırsa, bizim tərcüməçimiz var.

Sözümə başlamazdan əvvəl sizə təşəkkür etmək istərdim ki, həmyerlimiz, görkəmli musiqiçi Mstislav Rostropoviçin 70 illiyinə həsr olunmuş yubiley şənlikləri ilə əlaqədar Azərbaycana gəlmisiniz. Siz özünüz bu şənliklərin necə keçdiyinin şahidisiniz, buna görə də, zənnimcə, müəyyən izahat verməyə ehtiyac yoxdur.

Nəzərə çarpdırmaq istəyirəm ki, biz buna böyük əhəmiyyət veririk. Hər şeydən əvvəl, biz həmyerlimiz kimi, musiqi sənətinin, bütün mədəniyyətin inkişafında, ümumbəşəri dəyərlərin bərqərar edilməsində, ictimai-siyasi fəaliyyətdə çox böyük xidmətləri olan bir insan kimi Mstislav Rostropoviçin şəxsiyyətinə yüksək hörmət bəsləyirik. Şəxsiyyət azadlığının müdafiəsi ilə, totalitarizmə qarşı etirazla, demokratiyanın, siyasi plüralizmin, söz azadlığının bərqərar edilməsi zəruriliyi ilə bağlı onun göstərdiyi səylə, gördüyü işlər məlumdur. Birlikdə götürdükdə bütün bunlar Rostropoviçin şəxsiyyətini səciyyələndirir və buna görə də o, beynəlxalq aləmdə və bizdə belə böyük şöhrətə, nüfuza malikdir. Biz iftixar hissi keçiririk ki, o, Bakıda, valideynlərinin yaşayıb yaratdıqları şəhərdə doğulmuşdur. Onun valideynlərinin Azərbaycanda ali musiqi təhsilinin yaradılmasında, ölkəmizdə musiqi mədəniyyətinin inkişafında böyük xidmətləri var.

Bu dediklərimə mənim Mstislav Rostropoviçə şəxsi münasibətim də əlavə edilir. Mən onu çoxdan tanıyıram. Onun sənətini həmişə qiymətləndirmişəm. 70-ci illərin əvvəllərində o, Bakıda olmuş, burada konsertlər vermişdir. Mən onunla həmin illərdə də, təbii ki, sonrakı dövrdə də görüşmüşəm. Onun coşqun ictimai-siyasi fəaliyyəti məndə ona böyük hörmət hissi, onunla böyük həmrəylik hissi oyatmışdır. Ona şəxsi münasibətim bütün bunlarla bağlıdır.

Siz bilirsiniz ki, mən martın 27-də Parisdə onun yubiley gecəsində iştirak etmişəm. Bu, onun arzusu ilə, onun dəvəti ilə olmuşdur. Bununla bərabər, bu həm də Fransa prezidenti cənab Jak Şirakın dəvəti idi. Çox şadam ki, mən bu dəvəti həyata keçirməyə müvəffəq oldum. Mən Parisdə qaldığım bir gündən olduqca böyük məmnunluq duydum. Fransa ilə Azərbaycan arasında dövlətlərarası münasibətlərlə bağlı orada Fransa prezidenti cənab Jak Şirakla, bu ölkənin xarici işlər naziri Erve De Şarett ilə görüşlərim və söhbətlərim oldu. Mən Opera Teatrında da, Yelisey sarayında da yubiley şənliklərində iştirak etdim. Elə onda biz Mstislav Leopoldoviçin yubileyini Azərbaycanda da keçirmək üçün onu buraya dəvət etdik. O, dəvətimizi qəbul etdi və indi bu dəvət həyata keçirilir.

Bu, Azərbaycanın mədəni, ictimai-siyasi həyatında böyük hadisədir, çünki Rostropoviç nəinki böyük musiqiçi, bəstəkar, dirijordur, həm də öz vətəndaşlıq hərəkətləri ilə, azadlıq, ədalət, həqiqət, demokratiya uğrunda mübarizəsi ilə şöhrətlənmiş bir insandır.

İndi biz bu prinsipləri müstəqil Azərbaycan dövlətimizdə bərqərar edirik, buna görə də onun baxışları, mövqeyi, bütövlükdə keçmişdəki fəaliyyəti bizim üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Buna görə də Rostropoviçin Azərbaycanda olmasının böyük ictimai-siyasi əhəmiyyəti var.

Siz görürsünüz ki, hər yerdə camaat onu böyük hörmətlə, ruh yüksəkliyi ilə qarşılayır. Bu, müəyyən dərəcədə həm də respublikamızda ictimai-siyasi əhval-ruhiyyəni, habelə mədəniyyət, təhsil sahəsində vəziyyəti əks etdirir, yəni xalqımızın bu keyfiyyətlərini səciyyələndirir. Buna görə də sizin burada olmağınız, zənnimcə, sizin üçün də faydalıdır. Bizim bunda marağımız var və sizi də buna görə dəvət etmişik.

Bizə təşrif gətirdiyinizə, bütün yubiley şənliklərinin iştirakçısı olduğunuza görə sizə bir daha təşəkkürümü bildirirəm. Ümidvaram ki, bu, sizə respublikamızdakı indiki vəziyyətlə, təkcə Azərbaycanın deyil, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin, xüsusən keçmişdə Sovet İttifaqının tərkibinə daxil olmuş ölkələrin keçirdikləri bu çətin dövrdə xalqımızın halı ilə daha yaxşı tanış olmağa imkan verəcəkdir. Rostropoviçin Azərbaycanda şərəflə qarşılanması ümumbəşəri dəyərlərə, dünya, Qərb və rus mədəniyyətinə xalqımızın, ictimaiyyətimizin münasibətini də əks etdirir. Bunların hamısı bizim respublikamızda mövcuddur. Bunu bu günlərdə qonaqlarımız da yəqin edə bilərlər.

Söhbətlə daha vaxtınızı almaq istəmirəm. Sizi ona görə dəvət etmişəm ki, buraya gəlməyinizdən məmnunluq duyduğumu bildirim. Təbii ki, suallarınız olacaq, mən onlara ya burada, ya da sizinlə ayrı-ayrılıqda görüşərək cavab verə bilərəm. Lakin mənə dedilər ki, sizlərdən bəziləri onları maraqlandıran suallara cavab almaq üçün mənimlə ayrıca görüşmək istəyirlər.

Yəqin ki, burada olan adamlar əsasən mədəniyyət, incəsənət, musiqi, təhsil məsələləri ilə maraqlanırlar. Lakin indi həyatımız təkcə bunlarla deyil, həm də bir çox digər olduqca mühüm amillərlə bağlıdır. Dediyim kimi, respublikamız keçid dövrünü yaşayır, biz müstəqil dövlət qururuq. Dövlət müstəqilliyimizin artıq altıncı ilidir. Biz həyatın bütün sahələrini demokratikləşdirmək yolu ilə gedirik, bütün iqtisadi sistemimizi bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə keçirmək üçün iqtisadi islahatlar aparırıq. Əlbəttə, bu, böyük və mürəkkəb prosesdir. Lakin biz bu yolla çox fəal və çox inamla gedirik.

Respublikamızda vəziyyəti son dərəcə mürəkkəbləşdirən və ölkəmizdəki vəziyyəti digər bu cür respublikalardakı vəziyyətdən fərqləndirən amil budur ki, 1988-ci ildən Ermənistan tərəfindən Azərbaycana qarşı hərbi təcavüz başlanmış, döyüşlər getmiş, çoxlu qan tökülmüş, erməni silahlı birləşmələri artıq Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal etmiş, bir milyondan artıq Azərbaycan vətəndaşı öz yaşayış yerlərindən didərgin salınmışdır, onlar ölkəmizin müxtəlif bölgələrində çox ağır şəraitdə, əksəriyyəti isə çadır düşərgələrində yaşayır.

Siz artıq bilirsiniz ki, atəşkəs əldə edilməsinin mayın 12-də üç ili tamam olur. İndi hərbi əməliyyatlar, müharibə yoxdur, amma hələ sülh də yoxdur. Tam sülhə nail olmaq üçün biz çox fəal danışıqlar aparırıq. Təbii ki, bu amil respublikamızdakı vəziyyəti keçmiş Sovet İttifaqının digər respublikalarındakı vəziyyətdən fərqləndirir. Burada bizim itkilərimiz, qurbanlarımız, çətinliklərimiz çoxdur. Biz bunların hamısını aradan qaldırmağa çalışırıq. Ən başlıca məqsəd və vəzifəmiz regionda sülhü bərqərar etməkdən, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü sülh yolu ilə bərpa etməkdən, qaçqınları öz yaşayış yerlərinə qaytarmaqdan və Ermənistanla keçmişdə olduğu kimi mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaqdan ibarətdir. Həmsərhəd olduğumuz digər ölkələrlə normal dostluq münasibətlərimiz var. Əgər biz həmin çox ağır amili münaqişəni aradan qaldıra bilsək, onda, təbii olaraq, görərik ki, azad respublika kimi, müstəqil dövlət kimi Azərbaycan Respublikasının çox gözəl və firavan gələcəyi var.

Havalar pis deyildir. Bahardır. Bu gün mayın biridir. Bu gün səhər mən Moskva televiziyasına baxırdım. O, günün daha tez başlandığı Uzaq Şərqdə keçirilən nümayişləri göstərirdi. Bizdə belə şey yoxdur. Mən bilirəm, mayın biri bizdə də qeyri-iş günüdür? İş günüdür. Siz məni bağışlayın, mənim üçün bütün günlər iş günüdür. Buna görə də bilmirəm, hansı gün iş günüdür. Buna görə də bilmirəm, hansı gün iş günüdür, hansı gün iş günü deyildir. Bununla yanaşı, bilirəm ki, 1993-cü ildə dəyişmiş olan əvvəlki hakimiyyətin dövründə burada 9 May qələbə günü qadağan edilmişdi. Təbii ki, bu, müharibə veteranlarının çox böyük narazılığına səbəb oldu, məndə də narazılıq doğurdu. O vaxtlar mən Bakıda yox, Naxçıvanda yaşayırdım. Bakıya qayıtdıqdan sonra 9 May qələbə gününü bərpa etdim. 1-2 may isə bizdə bayram günləri deyildir. Bu günlər Rusiyada bayram günləridir, orada nümayişlər gedir və sairə. Bizdə xalq işləyir, rahat yaşayır. Buna görə də iş əhval-ruhiyyəsi hökm sürür. Lakin bununla yanaşı, hesab edirəm ki, bu, sizin üçün də xoşdur. Hər halda, yəqin siz hər yerdə özünüzə qarşı xoş münasibət hiss etdiniz.

Hesab edirəm ki, dediklərim kifayətdir. Yaxşısı budur ki, siz mənə sual verin.

Sual:  Biz Azərbaycan ilə Rusiya arasında münasibətlərin möhkəmlənməsi və inkişaf etməsi üçün daim göstərdiyiniz səylərə böyük hörmətlə yanaşıq. Bugünkü mədəni əlaqələrimizin vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz və bu əlaqələrin perspektivləri necədir?

Heydər Əliyev:  Belə yaxşı suala görə sağ olun. Rusiya Azərbaycan üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan, demək olar, iki əsr Rusiyanın tərkibində olmuşdur. Bildiyiniz kimi, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan çar Rusiyanın tərkibinə düşdü, XX əsrin 20-ci illərində sovet hakimiyyəti Azərbaycana gəlib çıxan dövrdə isə Azərbaycan 1922-ci ildə təşkil edilmiş Sovet İttifaqının tərkibinə daxil oldu və təbii ki, Rusiya ilə bağlı idi. Bu əlaqələr Azərbaycan xalqına çox böyük fayda gətirdi. Bu barədə çox danışmaq olar. Lakin 20-ci illərin əvvəllərində Leopold Rostropoviçin buraya gəlməsi - təkcə o deyil, Rusiyadan Bakıya belə adamlar çox gəlmişdir, söz düşmüşkən, o, buraya Saratovdan köçmüşdür - burada onun bir neçə peşəkar musiqiçi - pedaqoqla birlikdə fəaliyyət göstərməsi, burada musiqi akademiyası - bu təhsil ocağı əvvəllər konservatoriya adlanırdı - yaradılmasına kömək etməsi buna sübutdur ki, Azərbaycanda mədəniyyətin, təhsilin, elmin, bütün ictimai-siyasi həyatın inkişafında Rusiyanın çox böyük xidməti olmuşdur.

Azərbaycan da Rusiya üçün faydalı olmuşdur. Bizim neftimiz bütün Rusiya üçün zəngin sərvətə çevrilmişdir. Əgər XX əsrin əvvəllərində Rusiyanın malik olduğu bütün neftin 90 faizi Azərbaycanda çıxarılırdısa, artıq əsrin ortalarında ikinci Dünya müharibəsi, Böyük Vətən müharibəsi dövründə Sovet İttifaqının neftinin 70 faizindən çoxunu Azərbaycan verirdi və çoxları deyirlər, mən də bu fikirdəyəm ki, əgər Azərbaycan nefti olmasaydı, müharibənin necə qurtaracağını təsəvvürə gətirmək çətindir. Aydın olur ki, Azərbaycan Rusiya üçün necə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yəni bu qarşılıqlı yardım, qarşılıqlı həyanlıq Rusiya üçün də, Azərbaycan üçün də çox böyük rol oynamışdır. Buna görə də Azərbaycan Rusiya ilə çox tellərlə bağlıdır.

Rusiya dünyanın ən iri ölkəsidir, Azərbaycanla böyük sərhədə malikdir və onunla tarixi əlaqələrimiz ölkələrimiz arasında çox sıx münasibətlər, dostluq münasibətləri yaradılmasını tələb edir. Belə münasibətlər var, amma istərdik ki, bu münasibətlər daha yaxşı olsun. Biz, öz tərəfimizdən, hər şeyi edirik ki, Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlər ən səmimi, ən yaxın münasibətlər olsun, bütün sahələrdə fəal əməkdaşlıq etmək imkanımız olsun, başlıcası isə, əvvəlki böyük tarixi dövrdə xalqımızın əldə etdiyi əziz və qiymətli nə varsa, hamısını qoruyub saxlayaq.

Biz istəyirik ki, Rusiyada hər şey yaxşı olsun, əmin-amanlıq olsun. Biz orada baş verən prosesləri çox diqqətlə izləyirik. Siz bilirsiniz ki, Rusiya televiziyası və "Rusiya" kanalları burada bütünlüklə translyasiya edilir. Nəinki heç bir məhdudiyyət yoxdur, əksinə, bu kanallara böyük maraq var. Yeri gəlmişkən, mən "NTV" telekanalından təkliflər almışam və yaxın vaxtlarda bu kanalın verilişləri də bizdə translyasiya olunmağa başlanacaqdır.

Azərbaycanda təxminən 400 min rus yaşayır, onlar Azərbaycanın tam hüquqlu vətəndaşlarıdır. Burada rusdilli əhali ilə bağlı müəyyən bir problem yoxdur. İcazənizlə deyim ki, son illərdə Azərbaycanda mənim səylərim sayəsində çox işlər görülmüşdür ki, milli mənsubiyyətindən, dini etiqadından asılı olmayaraq, ölkəmizin bütün vətəndaşları özlərini azad və bərabərhüquqlu vətəndaşlar kimi hiss etsinlər. Zənnimcə, biz buna nail olmuşuq. Bizdə müsəlman dini ilə yanaşı, pravoslav və yəhudi dinləri də fəaliyyət göstərir, bütün dinlər azaddır. Bunların hamısı Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin inkişaf etməsi və möhkəmlənməsi üçün yaxşı zəmindir.

Əlbəttə, biz istəyirik, Rusiyada hər şey yaxşı olsun, Rusiya demokratik bir ölkə olsun. Biz Sovet İttifaqmı, keçmiş imperiyanı və sairləri bərpa etmək üçün Rusiyanın bəzi dairələrində mövcud olan əhval-ruhiyyə ilə heç cür razılaşa bilmərik. Deməliyəm ki, bunlar perspektivsiz fikirlərdir, amma Rusiyanın bəzi dairələrində belə fikirlər var. Lakin bu, Rusiyanın daxili işidir. Biz buna qarışmırıq. Mən sadəcə olaraq öz münasibətimi bildirirəm. Çünki istəyirik ki, Rusiyada demokratikləşdirmə prosesi fəal getsin, islahatlar fəal həyata keçirilsin. Biz Rusiyanı yeni, çiçəklənən, demokratik bir ölkə kimi görmək istəyirik. Bax, belə Rusiya ilə biz ən mehriban və yaxın münasibətlərə malik olmaq istəyirik.

Sual:  Bu yaxınlarda Azərbaycanda Rusiya mədəniyyəti günləri keçirildi. Bizcə, bu tədbir böyük müvəffəqiyyətlə keçdi və burada çıxış etmiş olan artistlərin hamısı Azərbaycan tamaşaçılarının onları çox gözəl qarşılaşmasına heyran qaldı. Siz özünüz Azərbaycanda Rusiya mədəniyyəti günlərini necə qiymətləndirirsiniz?

Heydər Əliyev: Deməliyəm ki, bu yaxınlarda Azərbaycanda Rusiya mədəniyyəti günləri bizim təşəbbüsümüzlə keçirildi. Biz Rusiya rəhbərliyinə müraciət edərək, Azərbaycanda Rusiya mədəniyyəti günləri keçirilməsini xahiş etdik.

1972-ci ildə Azərbaycanda Rusiya mədəniyyəti on günlüyünü çoxları xatırlayır. O vaxtlar Azərbaycanda olmuş adamlardan bəziləri indi aramızda deyildir. Lakin bununla yanaşı, 25 il əvvəl həmin ongünlükdə iştirak etmiş olan bir çox adamlar o günləri indi böyük hörmət, məmnunluq hiss ilə xatırlayırlar. Məsələn, Şostakoviç dünyasını dəyişmişdir. O, burada olmuşdur. Nikolay Tixonov da aramızda yoxdur.

Bu yaxınlarda Moskvada Lyudmila Georgiyevna Zıkinanın yaradıcılıq fəaliyyətinin 50 illiyi münasibətilə təntənəli mərasim keçirildi. Mən onu təbrik etdim və Azərbaycanın adından təbrik etmək, mənim məktubumu ona təqdim etmək üçün mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunu xüsusi olaraq Moskvaya göndərdim və o, orada çıxış etdi. Axı, 25 il əvvəl Lyudmila Georgiyevna respublikamızda Rusiya mədəniyyəti günlərinin iştirakçısı olmuşdu və ona Azərbaycanın xalq artisti adı verilmişdi. Bu adı o, indiyədək daşıyır. Biz fəxr edirik ki, o, Azərbaycanın xalq artisti adını daşıyır. Buna görə də, bu əlaqələrin yaxşı tarixi var. Məsələn, 1972-ci ildə biz burada Sergey Yeseninin xatirə muzeyini açdıq. Yesenin 20-ci illərin əvvəllərində Bakıda yaşamış və öz məşhur əsərlərini burada yazmışdır. Yeri gəlmişkən, 1972-ci ildə açdığımız muzey Yeseninin ilk muzeyidir. Artıq bundan sonra onun vətənində də bu cür muzey yaratmaq barədə düşünməyə başladılar.

Yəni bizim mədəni münasibətlərimizin tarixi, xüsusən son 30 ildəki tarixi zəngindir. Bütün bunları yenidən bərpa etmək arzusu ilə biz Rusiya hökumətinə Azərbaycanda Rusiya mədəniyyət günlərinin keçirilməsi haqqında təklif verdik.

Mədəniyyət günləri keçirildi. Biz əlimizdən gələni etdik ki, bu, Rusiyanın və Azərbaycanın xalqları, rus və Azərbaycan xalqları arasında dostluğun möhkəmləndirilməsi günlərinə çevrilsin. Hesab edirəm ki, bu, yaxşı iş idi və təkrar edirəm, bizdə mövcud olan ənənələri bir daha təsdiqləyir.

Bilirsiniz, hansı dövrdə və ya hansı ictimai-siyasi rejim, dövlət rejimi şəraitində baş verməsindən asılı olmayaraq, keçmişin yaxşı ənənələrini bir kənara atmaq və unutmaq lazım deyildir.

Bir sözlə, mən bunu yüksək qiymətləndirirəm və Rusiya hökumətinə minnətdaram, bu barədə Rusiya prezidenti Boris Nikolayeviç Yeltsinə də demişəm. Mədəniyyət günlərində iştirak edən Rusiyanın mədəniyyət xadimlərinə də minnətdaram. Təəssüf doğuran isə o oldu ki, mədəniyyət günləri haqqında Rusiya mətbuatında verilən xəbərlər çox az idi. Hesab edirəm ki, belə hadisələri mətbuatda, özü də təkcə qəzetlərdə deyil, həm də televiziya, radio ilə yaxşı işıqlandırmaq lazımdır.

Ümidvaram ki, Rostropoviçin yubileyi ilə bağlı burada, bizdə baş verən hadisə Rusiyada kifayət qədər işıqlandırılacaqdır.

Sual: Rusiyanın şirkət və müəssisələri ilə əməkdaşlıq üçün Azərbaycan iqtisadiyyatının hansı bölmələrinin daha perspektivli olması barədə sizin rəylərinizi bilmək bizim "Delovoy mir" qəzetinin oxucuları üçün maraqlı olardı.

Sizcə, bu əməkdaşlığa mane olan səbəblər hansılardır?

Heydər Əliyev: Azərbaycanın iqtisadiyyatı çoxsahəlidir, vaxtilə Sovetlər İttifaqı çərçivəsində əsasən Rusiyanın ehtiyaclarına bənd edilmişdi. 70-ci illərdə Sovet hökumətinin təkidi ilə biz Azərbaycanda üzümçülüyü inkişaf etdirməyə başladıq ki, şərabçılıq məhsulu istehsal edək və onunla ilk növbədə Rusiyanı təchiz edək. Deməliyəm ki, 10 il ərzində biz üzüm istehsalını 10 dəfə artırdıq. Əgər 1970-ci ildə 200 min ton üzüm istehsal edirdiksə, 1980-ci ildə 2 milyon ton istehsal etmişdik. Üzümün ilkin emalından sonra alınan şərabın Rusiyanın müxtəlif regionlarına göndərildiyini, orada isə son məhsul kimi yüksək keyfiyyətli şərabların istehsal olunduğunu nəzərə alaraq, biz çoxlu ilkin şərab emalı zavodları tikdik. Yeri gəlmişkən, Sovetlər İttifaqının o vaxt ki rəhbərləri deyəndə ki, xalqı həddən artıq araq istehlak etməkdən xilas etmək üçün yüksək keyfiyyətli şərab lazımdır, zənnimcə, çox ağıllı mühakimə yürüdürdülər. Tədqiqatlar isə göstərdi ki, böyük miqdarda üzüm və deməli, şərabçılıq məhsulu istehsal etmək üçün Azərbaycanda torpaq-iqlim şəraiti daha əlverişlidir.

Biz bunu etdik, üzüm plantasiyaları saldıq, çox böyük sayda ilkin şərab emalı zavodları yaratdıq, külli miqdarda pul xərclədik. Yenidənqurma deyilən dövrdə, alkoqolizmə qarşı fərsiz mübarizə genişlənəndə bu plantasiyaların bir hissəsi dağıdıldı. İnsanlara həddən artıq içməyi ağıllı şəkildə tərgitmək əvəzinə, şərabçılıq məhsulları istehsalını azaltmaq və insanlara içməyə imkan verməmək üçün

Azərbaycanda üzüm plantasiyalarını qırmağa başladılar. Adamlar isə içmək üçün digər imkanlar tapırdılar.

Plantasiyaların bir hissəsi sıradan çıxdı, çünki bizdə bazar yoxdur. Məsələn, Rusiyanın əvvəlki kimi yenə də şərabçılıq məhsuluna ehtiyacı var. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan ərazisində 5 şərab zavodu var, lakin indi elə iqtisadi maneələr qoyulmuşdur ki, biz şərabçılıq məhsullarını Rusiyaya ixrac edə bilmirik.

Bundan Rusiya da, biz də zərər çəkirik. Hazırda biz 2 milyon ton deyil, 250-300 min ton üzüm istehsal edirik, ilkin şərab emalı zavodlarının əksəriyyəti işləmir.

Mən həmin sahədən başladım, göstərmək istəyirdim ki, o illərdə mövcud olmuş inteqrasiya bu gün bərpa edilə bilərdi və Rusiyaya da, Azərbaycana da qarşılıqlı surətdə fayda gətirərdi.

Bununla bərabər, Azərbaycan hər halda sənaye ölkəsidir. Sənaye kompleksimiz də Rusiyada sənaye məhsulları istehsalına yönəldilmişdi. Özü də bütün bunlar elə qurulmuşdu ki, Azərbaycanda yarımfabrikatlar istehsal edilirdi, son məhsul isə Rusiyanın bir çox zavodlarında buraxılırdı. Bu zavodlar indiyədək qalmışdır. Ancaq inteqrasiya əlaqələri kəsilmişdir və bundan həm Rusiya sənayesi, həm də Azərbaycan sənayesi ziyan çəkir.

Söhbət neft maşınqayırmasından da gedir. Halbuki bir vaxtlar Sovet İttifaqının bütün neft sənayesi üçün neft-mədən avadanlığı - bu avadanlığın əsas hissəsi Rusiyada: Sibirdə, Tatarıstanda, Başqırdıstanda və başqa bölgələrdə quraşdırılmışdır - 70 faizini Azərbaycan göndərirdi. Bizdə çox böyük miqdarda neft maşınqayırma zavodları var. Onlar ya boş dayanır, ya da öz güclərinin 20-30 faizi həddində işləyir.

Bizdə böyük kimya sənayesi var. O da Rusiya sənayesinin müvafiq sahələri ilə inteqrasiya edilmişdir. Bu əlaqələr də itirilmişdir. Bizdə digər sahələr də çoxdur.

İndi ən çox hansı sahəyə kapital qoymağa səy göstərildiyindən danışmalı olsaq, deməliyəm ki, bu, neft sənayesidir. Bizim neft sənayesi böyük imkanlara malikdir. Siz bilirsiniz ki, Azərbaycan dünyanın ən iri neft şirkətləri ilə bir sıra müqavilələr bağlamışdır. Bu müqavilələrdən bəzilərində Rusiyanın "LUKoyl" kimi iri neft şirkəti də iştirak edir. Rusiyanın daha iki neft şirkətindən - "YUKAS"dan və digər iri neft şirkətindən təkliflər alınmışdır. Bu barədə Viktor Stepanoviç Çernomırdin mənə məktub göndərmişdir. Şübhə yoxdur ki, gələcək layihələrimizdə biz onlara müqavilələrimizin iştirakçıları olmağa imkan verəcəyik. Yəni bizim neft sənayesi dünya neft şirkətlərini getdikcə daha çox cəlb edir. Yaxşı ki, "LUKoyl" şirkətinin ardınca Rusiyanın daha iki şirkəti də bizə müraciət etmişdir.

Biz neft, kimya sənayesi, maşınqayırma, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı, şərabçılıq, konserv sənayesi kimi sahələrdə Rusiya ilə əməkdaşlıq etmək istəyirik. Axı bir vaxtlar Azərbaycan, o zaman deyildiyi kimi, "Ümumittifaq bostanı" idi, Rusiyaya faraş tərəvəz göndərirdi. İndi biz həmin torpaqlardan taxıl əkmək üçün istifadə edirik. Əvvəllər isə faraş tərəvəz yetişdirir və təxminən aprel ayında Rusiyanın mərkəzi hissəsinə təzə tərəvəz göndərirdik. Amma indi Rusiya bunu istəmir. Buna görə də biz həmin torpaqlarda taxıl əkirik ki, özümüzü çörəklə təmin edək.

Bir sözlə, böyük imkanlar var. Mən Rusiyanın iş adamlarını buraya dəvət edirəm, qoy gəlib əməkdaşlığımızın sahələrini müəyyənləşdirsinlər.

Sual: Siz Mstislav Rostropoviç ilə görüş zamanı dediniz ki, Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanla söhbət etmisiniz. Əgər mümkünsə, bu söhbət barədə ətraflı məlumat verin.

Heydər Əliyev: Bu söhbət təxminən üç gün əvvəl, aprelin 28-də İstanbulda olmuşdur. Lakin biz onunla vaxtaşırı görüşürük. Siz, məsələn, bilirsiniz ki, biz onunla martın 29-da Moskvada MDB dövlət başçılarının görüşündən sonra, aprelin 28-də isə İstanbulda görüşdük. Söhbətlərimizin başlıca mövzusu danışıqlar prosesinin irəliyə aparılmasına, bizə irəliləməyə imkan verməyən çətinliklərin aradan qaldırılmasına nail olmaqdır. Lakin son vaxtlar Minsk konfransının həmsədrləri - Rusiya, ABŞ və Fransa öz fəaliyyətini gücləndirməyə başlamışlar. Rusiya prezidentinin xüsusi nümayəndəsi, səfir Yukalov bizdə olmuşdur. Biz onunla görüşdük. Həmsədrlərin, yəni ABŞ, Fransa və Rusiyanın nümayəndələri mayın 5-də Vaşinqtonda görüşüb hər hansı qarşılıqlı surətdə məqbul bir qərara gəlmək üçün bizimlə müzakirə olunmuş bəzi təklifləri müzakirə edəcəklər. Məsələ burasındadır ki, dekabrın əvvəllərində Lissabonda, ATƏT-in üzvü olan ölkələrin dövlət başçılarının görüşündə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dincliklə aradan qaldırılması prinsipləri haqqında qətnamə qəbul edilmişdi. Demək olmaz ki, bu qətnamə bizim üçün tamamilə məqbuldur, lakin tam sülhə nail olmaq üçün biz onunla razılaşdıq. Amma təəssüflər olsun ki, Ermənistan bununla razılaşmadı.

Bu qətnamə üç bənddən ibarətdir. Birincisi - Azərbaycanın və Ermənistanın ərazi bütövlüyünün tanınması haqqındadır. Aydın olmaq üçün deyim ki, biz Ermənistanın ərazi bütövlüyünü tanımaqdan imtina etməmişik, özü də onun ərazi bütövlüyü pozulmayıbdır. Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü - beynəlxalq aləmdə qəbul olunmuş bu hüquq normasını, BMT-nin, Helsinki sazişinin, ATƏT-in bu prinsipini qəbul etməkdən indiyədək boyun qaçırır. Bax buna görə də birinci bənd məhz bundan - Azərbaycanın və Ermənistanın ərazi bütövlüyünün tanınmasından ibarətdir. İkinci bənd - Azərbaycan Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağa geniş muxtariyyət və ya yüksək dərəcədə özünüidarə verilməsi barədədir ki, bu da hələlik Ermənistan tərəfində etiraz doğurur. Üçüncü bənd isə Dağlıq Qarabağın bütün əhalisi üçün təhlükəsizlik təminatı haqqındadır.

Bu prinsiplər, başçıları Lissabon görüşündə iştirak edən 53 dövlət tərəfindən qəbul olunubdur. ATƏT-in üzvlərindən yalnız Ermənistan bu prinsipləri qəbul etməkdən boyun qaçırıbdır. Biz çalışırıq ki, bu prinsiplər əsasında mövqelərin yaxınlaşmasına və sülh haqqında saziş əldə edilməsinə nail olaq. Bu məsələlər prezident Ter-Petrosyan ilə müzakirələrimizin mövzusu olmuşdur.

Sual: Cənab prezident, Mstislav Rostropoviçin yubileyinə bizi dəvət etdiyiniz üçün Gürcüstan televiziyası və Gürcüstanın mədəniyyət xadimləri adından çox sağ olun deyirəm, bu, bizim üçün böyük şərəfdir. Sizcə, Qafqazda və Zaqafqaziyada coğrafi-siyasi vəziyyətdə Azərbaycan və Gürcüstan nə kimi yer tuturlar? Sizin fikrinizcə, Qafqazda baş verən bütün bu mürəkkəb proseslərə bu iki ölkənin təsiri necədir? Üçüncü sualım zarafat xarakteri daşıyır: Mstislav Rostropoviç bakılı olduğuna görə siz ona Azərbaycan vətəndaşlığı verməyə hazırlaşmırsınız ki?

Heydər Əliyev: Birinci sualınızın cavabında deyirəm ki, Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında son dərəcə yaxşı, dostluq, qardaşlıq münasibətləri var. Bu münasibətlər çoxdan mövcuddur, ötən dövrlərdə də beləcə olubdur. Son illərdə, Eduard Amvrosiyeviç Gürcüstanın prezidenti, Heydər Əliyev isə Azərbaycanın prezidenti olduqdan sonra isə bu münasibətlər xüsusilə dostluq xarakteri kəsb edibdir. Bəlkə də ona görə ki, keçmişdə biz Zaqafqaziyada çox mehriban işləmişik, ona görə ki, Eduard Amvrosiyeviç və mən bu münasibətlərin xalqlarımız üçün necə mühüm olduğunu hamıdan çox bilirik, bir də ona görə ki, bizim müəyyən təcrübəmiz var. Münasibətlərimiz çox yaxşıdır. Siz bilirsiniz ki, Gürcüstanda təqribən 500 min azərbaycanlı yaşayır. Bu da yaxşı məlumdur ki, onlar Gürcüstan üçün heç bir problem yaratmırlar. Üstəlik, onlar Gürcüstan hökumətinin və Gürcüstan prezidenti Eduard Şevardnadzenin siyasi xəttini, dövlət fəaliyyətini bütünlükdə dəstəkləyirlər.

Ötən ilin martında mənim Gürcüstana rəsmi səfərim zamanı Tbilisidə və bu ilin fevralında Eduard Şevardnadzenin Azərbaycana rəsmi səfəri zamanı Bakıda imzalanmış sənədlərdə bu münasibətlər özünün müqavilə-hüquqi əsasını tapıbdır. Biz Tbilisidə Qafqazda sülh haqqında çox mühüm saziş, Bakıda strateji tərəfdaşlıq haqqında sənəd imzalamışıq.

O ki qaldı Gürcüstanın və Azərbaycanın Qafqazda, bu regionda nə kimi yer tutmasına, hesab edirəm ki, çox mühüm yer tuturlar. Gürcüstanın və Azərbaycanın təkcə Qafqaz üçün deyil, həm də ümumən region üçün böyük əhəmiyyətini bəzi ölkələrdə bəlkə də qiymətləndirmirlər. Ancaq hesab edirəm ki, bu əhəmiyyət günbəgün və ilbəil hamı üçün daha bəlli və daha aydın olur.

Siz bilirsiniz ki, ötən ilin may ayında Gürcüstan, Azərbaycan, Türkmənistan və Özbəkistan Transqafqaz dəhlizinin yaradılması ilə mərkəzi Asiyadan Avropaya və oradan mərkəzi Asiyaya yüklər daşmır. Qazaxıstan, Qırğızıstan və Ukrayna da artıq bu sazişə qoşulmuşlar. Mən İstanbulda Rumıniya prezidenti ilə görüşdüm. O, Transqafqaz dəhlizinə böyük maraq göstərir. Sözlərim digər Avropa ölkələrinə də aiddir. Bu, son dərəcə mühüm məsələdir və yüklərin daşınması ilə bağlı bir çox problemləri, Asiya ilə Avropa arasında kommunikasiya xətləri ilə bağlı problemləri həll edir. Bu dəhliz Xəzər dənizindən, Azərbaycandan, Gürcüstandan və Qara dənizdən keçir.

Gürcüstanla Azərbaycanın Qafqazda necə böyük əhəmiyyətə malik olduğu barədə çox danışmaq olar. Hər iki ölkə dinc Qafqaz uğrunda, eləcə də öz ölkələrimizdə əmin-amanlıq yaradılması uğrunda çıxış edir. Biz Gürcüstana görə narahatlıq keçiririk, çünki orada da münaqişələr var, buna görə də istəyirik ki, bu münaqişələr tezliklə aradan qaldırılsın. Biz Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü tamamilə dəstəkləyir və hesab edirik ki, hər hansı ölkənin ərazi bütövlüyü məsələsi birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik məsələdir. Mən martın 29-da Moskvada Boris Nikolayeviç Yeltsinlə görüşərkən bu mövzu bizim diqqət mərkəzimizdə oldu. Mən ona dedim ki, Rusiyanın ərazi bütövlüyü sizin üçün nə dərəcə vacibdirsə, Azərbaycanın da ərazi bütövlüyü Rusiya üçün bir o dərəcədə vacibdir. Rusiya dövləti Gürcüstanın və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorumasa, onda öz ərazi bütövlüyünü də müdafiə edə bilməz. Rusiyanın ərazi bütövlüyü Qafqazda və ölkənin digər bölgələrində müxtəlif separatçılıq hərəkətləri ilə pozulur. Rusiya çoxmillətli ölkədir, çoxlu milli qurumlara malikdir, buna görə də ərazi bütövlüyü prinsipi Rusiya üçün olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Biz heç də təkcə öz ərazi bütövlüyümüz, öz suverenliyimiz uğrunda deyil, həm də beynəlxalq hüquq normalarının pozulmazlığı uğrunda, BMT prinsipləri uğrunda, 1975-ci ildə Helsinkidə təsdiq edilmiş prinsiplər uğrunda, ATƏT-in prinsipləri uğrunda mübarizə aparırıq. Bununla əlaqədar biz Gürcüstanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasını istəyirik. Zənnimcə, Gürcüstanın ərazi bütövlüyü bərpa ediləcək və Gürcüstanda da, Azərbaycanda da, bütövlükdə Qafqazda da sülh olacaqdır, Gürcüstanla Azərbaycan bu baxımdan çox mühüm rol oynayır və oynayacaqlar.

Rostropoviç üçün vətəndaşlığa gəldikdə, axı o, dünya vətəndaşıdır və ona istənilən ölkədə, o cümlədən də Azərbaycanda vətəndaşlıq vermək olar.

Sual: İndi bəzi politoloqlar deyirlər ki, nəsə müəyyən bir ox, "Bakı-Tbilisi-Kiyev" üçlər ittifaqı yaranır. Belə üçlər ittifaqı barədə nə demək olar?

Heydər Əliyev: Deməliyəm ki, təəssüflər olsun, Rusiyanın bəzi kütləvi informasiya vasitələrində hər cür uydurma fikirlər söylənilir və bu fikirlər ölkənin ictimaiyyətini çaşdırır. Mart ayının axırlarında "Nezavisimaya qazeta" da hansısa bir mərkəzin aşkar fitnəkar, qızışdırıcı, açığını deyim, faşistpərəst hesabatı dərc edilmişdi. Məgər belə şey etmək olar? Rusiyanı xilas etmək üçün Azərbaycanı, Gürcüstanı məhv etməyə çağırırlar. Yaxud başqa bir misal. Bu yaxınlarda hansısa təşəbbüslərin Ermənistan-Rusiya mərkəzi "Zavtra" qəzetində xalqların arasını vurmağa, onların arasında nifaq salmağa çağıran dəhşətli bir məqalə dərc etmişdi. Bu, heç yaxşı olan işdir? Onlar nə kimi məqsəd güdürlər? Bəlkə bunun sayəsində sadəcə olaraq nəsə qazanmaq istəyirlər? Əgər onlar pul qazanmaq istəyirlərsə, onda qoy başqa, daha normal bir işdə pul qazansınlar. Yoxsa ki, ehtirasları coşdurmaq, xalqları toqquşdurmaq, onlardan bəzilərini yaxşı, digərlərini isə pis kimi qələmə vermək olmaz.

Yaxud da, məsələn, bəziləri Moskva qəzetlərində yazırlar ki, Qafqazda hansı xalq xristian, hansı isə müsəlmandır. Bəli, Azərbaycan islama etimad edən ölkədir. Bu, bizim dinimizdir. Necə ki, xristian dini xristianlar, iudaizm yəhudilər üçündür. İslam bizim dinimizdir, biz heç vaxt ondan imtina etməyəcəyik. Ancaq əgər bu dinə etiqad edən ölkə Rostropoviçin yaradıcılığına həsr olunmuş bax, belə təntənələr keçirirsə, bu, kimin hansı dinə bağlı olduğunu deyil, başlıca, üstün cəhəti göstərir. Moskvada bəziləri yazır ki, Azərbaycanı sıxmaq lazımdır, çünki onlar müsəlmandırlar, ancaq başqaları xristiandırlar - bizə doğmadırlar.

Kimin xristian, kimin müsəlman olması barədə söz-söhbətə son qoymaq lazımdır. Biz hamımız bu Yer kürəsinin insanlarıyıq və hansı dinə, millətə mənsubluğumuzdan asılı olmayaraq, bir-birimizə hörmət etməli, bir-birimizi qiymətləndirməliyik. Rus xalqının da, erməni xalqının da, gürcü xalqının da, yəhudi xalqının da, Azərbaycan xalqının da mənəvi dəyərlərinə hörmət edilməlidir. Biz hamımız eyniyik və demək olmaz ki, bu birinci dərəcəli, bu ikinci dərəcəli, bu isə üçüncü dərəcəlidir.

Ona görə də sizin dediyiniz o Gürcüstan-Azərbaycan-Ukrayna oxu da qorxu yaratmaq istəyən insanların uydurmasıdır. Burada nə ox var? Belarus ilə Rusiyanın ittifaqı yaradılan kimi, kimsə Moskvada dərhal elan etdi ki, Belarus-Rusiya-Çin oxu meydana gəlibdir. İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində yaradılmış oxlardan bütün bəşəriyyət bəla çəkmişdir. Berlin-Tokio-Roma oxu xatirənizdədir, daha hansısa ox var idi. Mənə belə gəlir ki, bu xurafatlardan uzaqlaşmaq lazımdır.

Burada heç bir ox yoxdur, yalnız mehriban əməkdaşlıq var. Bəli, Transqafqaz dəhlizi haqqında sazişi əvvəlcə Özbəkistan, Türkmənistan, Gürcüstan və Azərbaycan imzalamışlar. Sonra isə enerji daşıyıcıları olmayan Ukrayna bu sazişə maraq göstərdi. Mən Ukraynada rəsmi səfərdə olmuşam, danışıqlarımız çox yaxşı keçmiş, çox yaxşı sənədlər imzalamışıq. Ukraynanın enerji daşıyıcılarına, neftə ehtiyacı var. Bizim isə neft hasilatında perspektivimiz böyükdür. Biz nefti ixrac edəcəyik. Axı, nə üçün onu Ukraynaya göndərə bilməyək? Biz isə oradan çoxlu başqa şeylər alacağıq. Bundan ötrü də Gürcüstan, Azərbaycan ərazisindən keçən magistral - ən qısa nəqliyyat xətti də var. Nəyə görə bu, ox adlandırılmalıdır? Mən bunu rədd edirəm. Hesab edirəm ki, bütün bu sazişlərin əsası iqtisadi əməkdaşlıqdır.

Sual: Siz Azərbaycan ilə Çin arasında münasibətlərin vəziyyətini və perspektivlərini necə qiymətləndirirsiniz?

Heydər Əliyev: Çinlə bizim yaxşı münasibətlərimiz var. Çoxdandır ki, Azərbaycanda Çin səfirliyi, Pekində isə Azərbaycan səfirliyi fəaliyyət göstərir. Çin Xalq Respublikasının sədri cənab Szyan Szeminin dəvəti ilə mən 1994-cü ildə Çində rəsmi səfərdə olmuşam və səfər çox uğurlu keçmişdir. Pekindən əlavə, mən Şanxaya da getdim, orada yaradılmış azad iqtisadi zona ilə, son onilliklər ərzində Çində həyata keçirilən iqtisadi islahatların bir çox nəticələri ilə tanış oldum. Cənab Szyan Szemin ilə bizim aramızda yaxşı münasibətlər yaranıbdır, mən onu və cənab Li Peni Azərbaycana dəvət etmişəm və onların buraya gəlişini gözləyirəm.

Çin ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq üçün çox böyük imkanlar var. Doğrudur, ola bilsin, bu əməkdaşlıq hələ çox böyük miqyas almayıbdır. Ancaq biz Çinlə fəal iqtisadi əməkdaşlıq etmək istəyirik. Çox də buna maraq göstərir. Yeri gəlmişkən. Bizim neft yataqlarımıza Çində maraq göstərməyə başlayıblar. Məlumat üçün bildirmək istəyirəm ki, Yaponiya artıq bizim iki böyük neft müqaviləmizdə iştirak edir və Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafına investisiya qoyur. Bir sözlə, yer kürəsinin həmin hissəsində yerləşən Çinin də belə imkanı var və biz bu imkanı ona veririk.

Bizim əməkdaşlığımız üçün yaxşı əsas ola biləcək digər sahələr də var. Biz Çin Xalq Respublikası ilə həm dostluq, həm də yaxşı əməkdaşlıq etmək istəyirik.

Sual: İlkin neftin çıxarılmağa başlanması ərəfəsində Qarabağda cəbhədə vəziyyətin kəskinləşməsini gözləmək olarmı?

Heydər Əliyev: Mən vəziyyətin heç bir şəkildə kəskinləşməsini istəməzdim. Baş tutmuş olan və artıq üç ildir davam edən atəşkəsi yüksək qiymətləndirirəm. Mən İstanbulda biznes konfransında öz çıxışımda bir daha bildirdim ki, biz bu sazişə Böyük Sülh Sazişi imzalanan vaxtadək sadiq qalacağıq.

Əlbəttə, belə bir hal bizdə böyük narahatlıq doğurdu ki, 1994-1996-cı illər ərzində Rusiyanın müxtəlif strukturları Ermənistana qanunsuz, gizli, qeyri-leqal surətdə 1 milyard dollardan artıq məbləğdə olduqca böyük miqdarda silah göndərmişlər. Özü də bu silah növləri Rusiya mətbuatında elan edildikdə bu, Azərbaycanda böyük narahatlıq, həyəcan, açığını deyim, vahimə yaratdı. Bu, nə üçün edilmişdir? Ermənistan bunu hansı məqsədlə edir? Görün, balaca, kiçik bir respublika nə qədər silah yığıb gətirir. Halbuki bu silah bir vaxt Ermənistanın özünü də partlada bilər. Nə üçün Rusiya oraya bu qədər silah göndərir? Məsələ də bax bundadır.

Siz bilirmisiniz ki, Dövlət Dumasında müzakirə oldu, Dövlət Duması materialları Rusiyanın baş prokurorluğuna göndərməyi qərara aldı. Bizə məlum olduğuna görə prokurorluq təhqiqat aparır. Dövlət Dumasının Müdafiə Komitəsinin məruzəsi həm baş prokurorluğa, həm də Rusiya prezidenti Boris Nikolayeviç yeltsinə göndərilmişdir. Mən ona həmin silahların Rusiyaya qaytarılmasını təmin etmək xahişi ilə rəsmi məktub göndərmişəm. İndi bizi o qədər də maraqlandırmır ki, bu cinayəti kim törətmişdir və o, necə cəzalandırılacaq. Bu, Rusiyanın daxili işidir. Bizim üçün başlıcası budur ki, qanunsuz göndərilmiş bu silahların hamısı Ermənistandan alınıb Rusiyaya qaytarılsın.

Rusiya tərəfindən Ermənistana verilmiş bu qədər böyük miqdarda silahın olması, habelə Ermənistanın bundan əvvəl də malik olduğu silahlar çox böyük qorxu və təhlükə yaradır. Buna görə də hesab edirəm ki, atəşkəs rejiminin pozulmasına heç bir əsas vermək olmaz və əsla yol vermək olmaz ki, bu atəşkəsi kimsə hansı məqsədlərlə pozsun. Biz, öz tərəfimizdən əlimizdən gələni edəcəyik ki, bu atəşkəs pozulmasın.

Sual: Heydər Əliyeviç, indi böyük bir sıra kütləvi informasiya vasitələrində müharibədən "Torpağın neftlə mübadiləsi " yolu ilə, Qərb politoloqlarının təbircə desək, "məharətlə" çıxmağın mümkünlüyü məsələsi müzakirə edilir. Belə bir variant mümkündürmü ki, beynəlxalq zəmanətlərlə neft kəmərlərindən biri Ermənistandan keçsin və bu, işğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarının qaytarılması üçün əsas olsun? Sizdə bu məsələyə baxılmışdırmı?

Heydər Əliyev: Siz bilirsiniz ki, biz neft kəmərlərinin çəkilişini qabaqcadan planlaşdırmışıq. Onlardan biri ilkin neftin Rusiya ərazisi ilə nəql edilməsi üçün bizim ərazimizdən çəkilmişdir. Amma deməliyəm ki, təəssüflər olsun, Rusiya tərəfi öz öhdəliklərini yerinə yetirməyib. Biz öz ərazimizdə Rusiya ilə sərhədədək neft kəməri çəkməli idik, o, neft şirkətləri konsorsiumu tərəfindən inşa edilmişdir. Lakin biz bilmirik, neft kəmərinin Dağıstanda sərhəddən keçən hissəsi hansı vəziyyətdədir. Biz artıq indi neft kəmərləri ilə neft ixrac etmək istərdik və 1996-cı ilin yanvarında Moskvada cənab Çernomırdinlə mən həmin neft kəməri haqqında saziş imzalayarkən belə bir razılaşma olmuşdur.

İndi Rusiya tərəfi bunu oktyabrda etməyə söz verir. Biz oktyabr ayınadək də gözləyəcəyik. Amma ümid etmək istərdik ki, bu vəd yerinə yetiriləcək və biz Rusiya ərazisi vasitəsi ilə neft ixrac edə biləcəyik.

Bilirsiniz, qəribə vəziyyət yaranıbdır. 1994-cü ildə biz müqavilə imzalayanda və neft kəmərləri haqqında söhbət başlananda Rusiyanın bəzi dairələrində narazılıq yarandı: necə ola bilər ki, bu neft Rusiyanın ərazisindən deyil, hansısa başqa ölkələrin ərazisindən keçsin? Biz ilk neft kəmərini məhz Rusiyaya istiqamətləndirdik, ancaq onun tərəfindən hazırlıq yoxdur. İkinci neft kəmərini Gürcüstan ərazisindən Qara dənizə doğru çəkirik, 1998-ci ilin axırında hazır olacaqdır. Ancaq gələn əsrin əvvəlində çıxardılacaq böyük nefti ixrac etmək üçün böyük neft kəməri lazımdır. Bu müqavilənin layihəsi üzrə həmin boru kəmərinin marşrutun bir neçə variantı var. Sabitliyi, sülhü təmin etmək üçün, ancaq torpaqların qaytarılması əvəzində neft verilməsi üçün yox - mən məsələnin bu cür qoyulması ilə razı deyiləm - müharibəyə son qoymaq üçün, Ermənistanın da iqtisadi fayda götürməsi üçün bir neft kəmərinin Ermənistan ərazisi vasitəsilə Türkiyəyə çəkilməsini də variantlardan biri kimi nəzərdən keçirmək olar.

Sual: Bu ilin fevralında, Gürcüstan prezidenti Eduard Şevardnadzenin Azərbaycana səfəri zamanı o və siz bəyan etdiniz ki, MDB daha demokratik və səmərəli olmalıdır. Sizin fikrinizcə, MDB-nin demokratikliyi və səmərəliliyi nədən ibarətdir? MDB-də inteqrasiya necə olmalıdır?

Heydər Əliyev: Demokratiklik çox aydın məsələdir. Müxtəlif beynəlxalq ittifaqlar -Avropa Birliyi, ASEAN və bir çox başqaları mövcuddur. Onların demokratiklik sahəsində böyük təcrübəsi var. Bu ittifaqların demokratikliyi göstərir ki, birliyə daxil olan bütün ölkələr bərabərhüquqlu olmalıdır, bir ölkənin öz iradəsini başqasına zorla qəbul etdirməyə ixtiyarı yoxdur və bunu etməməlidir. Gördüyünüz kimi, bu, çox adi və aydındır. Söhbət bundan gedir. Bu isə MDB-də hələlik çatışmır.

O ki qaldı iqtisadi əməkdaşlığa, burada da bütün ölkələrə məsələyə eyni cür yanaşmağı, eyni modeli, eyni prinsipləri zorla qəbul etdirmək olmaz. Kimsə gömrük ittifaqı ilə razıdır, kim isə razı deyildir. Ancaq son nəticədə, əgər lazımdırsa ki, bu gömrük ittifaqı hamı üçün faydalı olsun, elə təklif verilməlidir ki, bütün ölkələri razı sala bilsin. Onda həmin gömrük ittifaqı - Avropa Birliyinin gömrük ittifaqı kimi -hamı üçün qəbul olunacaqdır. Gömrük ittifaqı haqqında sənədi Rusiya, Belarus, Qazaxıstan və Qırğızıstan imzalayıblar, qalanları isə imzalamayıblar. İndi Rusiya və Belarus hansısa bir ittifaq barədə sənəd imzalayıblar, onlar hələ öz aralarında mübahisə edirlər ki, bu, necə bir ittifaqdır, necəliyini hələ özləri də bilmirlər. Ona görə də çox məsələ var, bunlar da məhz onu göstərir ki, MDB-ni təkmilləşdirmək lazımdır.

Sual: Azərbaycanda qaçqınların vəziyyəti necədir, onlar necə yaşayırlar?

Heydər Əliyev: Azərbaycanda qaçqınlar çox ağır vəziyyətdədirlər. Beş il qaçqın vəziyyətində olmaq, öz mənzili olmadan, şaxtalı qışda da, son dərəcə isti yayda da çadırda yaşamaq, inanın ki, çox ağırdır. Qaçqınların çadır düşərgələrində olmuş Qərb dövlətlərinin bəzi xadimləri oradan qayıtdıqdan sonra ağır təəssüratdan özlərinə gələ bilmirdilər. Məsələn, bir dəfə cənab Bjezinski buraya gəlmişdi, o da qaçqın düşərgələrində olmuşdu. Oradan qayıtdıqdan sonra mənimlə söhbət zamanı dedi ki, Fələstin qaçqınlarının, əfqan mücahidlərinin düşərgələrində, Afrikada olub, lakin belə vəziyyəti heç yerdə görməyibdir. Ancaq bizim xalqımız dözümlüdür, ən başlıcası isə bu insanlar bizim vədlərimizə inanırlar, inanırlar ki, Ermənistan silahlı birləşmələrinin işğal edilmiş torpaqlardan çıxarılmasına sülh yolu ilə, danışıqlar vasitəsilə nail olacağıq və qaçqınlar öz yaşayış yerlərinə qayıda biləcəklər.

Halbuki onların əvvəllər yaşadıqları yerlərdə indi hər şey dağıdılmış, qarət edilmişdir. Lakin mən bu fürsətdən istifadə edib Ermənistan-Azərbaycan münasibətləri ilə bağlı ehtirasları qızışdırmaq istəməzdim. Əksinə, hər şeyi etmək istəyirəm ki, sülh bərpa olunsun. Dünən konsert verilən muzeyin həyətində Azərbaycanın görkəmli adamları olan Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün, Natəvanın tunc abidələri durur. Bu abidələr onların Vətənində, indi erməni silahlı birləşmələrinin işğal altında olan Şuşada qoyulmuşdu. Bax, həmin abidələr gülləbaran edilmişdir. Sonra eşitdik ki, bu heykəlləri tunc kimi Gürcüstanın rayonlarından birində satırlar. Biz bu abidələri özümüzə qaytarmaq üçün bəzi şəxslərə təxminən 500 min dollar verdik və onlar indi muzeyin ərazisindədir. Bir baxın, bu tunc heykəllər üzərində nə kimi vəhşilik törədilmişdir.

İşğal olunmuş torpaqlarda hər şey - yaşayış evləri də, məktəblər də, xəstəxanalar da, fabriklər də, zavodlar da, mədəniyyət sarayları da, kitabxanalar da dağıdılmış, qarət edilmişdir. Camaat bunu bilir, amma deyirlər ki, onlara doğulduqları, əcdadlarının yaşamış olduqları doğma torpaq gərəkdir. Deyirlər: biz bu çılpaq torpaqda yaşayarıq, əvəzində hiss edərik ki, öz torpağımızdayıq.

Bir daha təkrar edirəm, qaçqınların vəziyyəti çox ağırdır. İstəsəniz, hətta Bakıda yataqxanalara gedə bilərsiniz, elə inzibati binalar var ki, biz onları qaçqınlara vermişik. Əlimizdən gələni etmişik. Əgər heç bir rahatlığı olmayan inzibati binanın kiçik bir otağında üç ailə və təxminən 10 uşaq qalırsa, onda siz bu adamların vəziyyətini təsəvvürünüzə gətirin. Hələ yaxşı ki, onlar çadırda deyil, binada yaşayırlar. Bununla belə, vəziyyət çox ağırdır. Amma məsələnin dincliklə həllinə nail olmaq üçün biz də dözürük, xalqımız da.

Sual: Son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatında canlanma əmələ gəlmişdir. 1995-ci ildə iqtisadiyyatda durğunluq var idi və ümumi daxili məhsul 21 faiz azalmışdı, ancaq 1996-cı ildə 3,5 faiz artmışdır. İstehsalın həcmi kənd təsərrüfatında 3 faiz, neft kimyası sahəsində 1,5 faiz, maşınqayırmada 6 faiz artmışdır. Milli valyutanın -manatın məzənnəsi möhkəmlənmişdir. Bu o deməkdirmi ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı böhrandan çıxmışdır?

Heydər Əliyev: Əvvəla, sağ olun ki, bizim rəqəmlərlə tanış olmusunuz. Yoxsa ki, mən onları imkan düşdükcə elan etmək istəyirdim.

Doğrudan da, siz dediyiniz kimidir. Amma deyə bilmərəm ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı böhrandan çıxmışdır. Ərazinin 20 faizi işğal altında olduğu, 1 milyon adam qaçqın vəziyyətinə düşdüyü və onların böyük əksəriyyəti işsiz qaldığı, bir çox sənaye müəssisələrimiz qeyd etdiyim hallarla əlaqədar ağır vəziyyətində olduğu bir vaxtda biz hər halda iqtisadi yüksəlişə nail ola bilmişik və bu onu göstərir ki, böhrandan çıxırıq. Bu da 1994-cü, 1995-ci, 1996-cı illərdə həyata keçirdiyimiz və cari ildə də davam etdirdiyimiz iqtisadi siyasətin nəticəsidir. Təsəvvürə gətirin ki, biz öz büdcəmizi 1996-cı ildə yerinə yetirdik. Öyünmək istəmirəm, lakin Azərbaycanın cari il üçün dövlət büdcəsini 1996-cı ilin noyabrında təsdiq etdik. Həm də birinci kvartalın büdcəsi yerinə yetirilmişdir. Bilirəm ki, Rusiyada vergilərin toplanması uğrunda hər gün mübarizə gedir. Amma bizdə birinci kvartalda vergi yığılması planı artıqlaması ilə yerinə yetirilmiş və ötən ilin müvafiq kvartalı ilə müqayisədə vergilərin yığılması 50, yaxud 60 faiz artmışdır.

Bütün bunlar iqtisadi siyasətimizin, iqtisadiyyatı liberallaşdırmağın, özəlləşdirmənin, bir çox digər iqtisadi islahatların nəticəsidir. Siz yəqin bilirsiniz ki, biz torpaq islahatı haqqında, torpağın şəxsi mülkiyyətə verilməsi haqqında qanun qəbul etmişik. Bir az özümüzü tərifləyib deyə bilərəm ki, zənnimcə, digər MDB respublikalarında belə bir qanun hələ qəbul olunmayıbdır. Biz riskə getdik və hesab edirəm ki, bu, öz nəticələrini verəcəkdir.

Özəlləşdirmə fəal gedir. Biz bütün xarici ticarətimizi liberallaşdırmışıq. Bütün bunlar da öz nəticələrini verir. Bəli, bizim manatın dollara nisbətən məzənnəsi möhkəmlənmişdir. 1994-cü ildə bizdə inflyasiya 1600 faiz olduğu halda, indi, demək olar, yoxdur.

Əlbəttə, demək istəmirəm ki, biz böhrandan çıxmışıq. Bizim hələ çox problemlərimiz var. Amma böhrandan yavaş-yavaş çıxarıq. Hesab edirəm ki, 1997-ci il bu baxımdan mühüm müsbət iqtisadi irəliləyişlər ili olacaqdır.

Sual: Məlumdur ki, Rostropoviç dissident olan vaxtlar siz DTK-nın generalı idiniz. Bu, sizin onunla münasibətlərinizə nə dərəcədə təsir göstərirdi? Ola bilsin ki, siz o vaxtlar onun müqəddəratında müəyyən dərəcədə iştirak edirdiniz. Daha bir sual: belə bir fikir var ki, SSRİ-də yenidənqurmaya məhz DTK başlamışdı.

Heydər Əliyev: Bəli, mən DTK-nın generalı olmuşam. Bu, doğrudur. Bəziləri bunu həmişə mənim bioqrafiyamın mənfi səhifəsi kimi qələmə verməyə çalışırlar. Hesab edirəm ki, mənim bütün bioqrafıyam müsbətdir. Mən öz bioqrafiyamın bir sətrindən də imtina etmirəm və keçmişdə mənim həyatımda nə olmuşsa, hamısı ilə fəxr edirəm.

Mən cavan yaşlarımdan Kommunist Partiyasının üzvü olmuşam, dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında olmuşam, burada uzun illər ərzində xidmət etmişəm, burada dövlət təhlükəsizliyi naziri, general olmuşam. Bunların hamısı olubdur. Lakin 1969-cu ilin iyul ayında məni Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçdilər, Rostropoviç isə 1974-cü ildə dissident olmuşdur.

Nə deyə bilərəm? Azərbaycanın Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində işlədiyim dövrdə də, respublikaya rəhbərlik etdiyim 14 il ərzində də Azərbaycanda dissidentlər olmayıbdır. Soruşa bilərsiniz: niyə? Dissidentlər olmağına olmuşdur, amma biz onları dissident hesab etmirik. Yəni onları dissidentlik halına gətirib çıxarmırdıq, sadəcə olaraq dissidentlər axtarmırdıq.

Bizim bəzi gənc yazıçılarımız - indi onlar Azərbaycanın görkəmli yazıçılarıdır - var idi ki, onları 60-70-ci illərdə dissident etmək istəyirdilər. Mən hələ DTK-da işləyərkən Rüstəm İbrahimbəyov, Eldar Quliyev "Bir cənub şəhərində " adlı film çəkmişdilər, lakin yerli hakimiyyət orqanları filmin ekrana çıxarılmasını qadağan etmişlər. Mən onda respublikanın rəhbəri deyil, DTK-nın sədri idim. Mübahisələr gedirdi, onlar ərizələr yazmağa başladılar və mənə müraciət etdilər. Mən kinostudiyaya gedib bu filmə baxdım və dedim ki, onu ekrana buraxmaq lazımdır. Bunu respublikanın o vaxt ki rəhbərliyinə çatdırdım. Mən bu filmə yol verdim. Lakin sonra SSRİ-nin daxili işlər naziri Şelokov etirazmı bildirdi, filmin qadağan olunmasına çalışdı, çünki bu filmdə milis işçilərinin rüşvətxorluğuna dair epizodlar var idi. Dissident filmi hesab edilən bu filmi mən ekrana buraxdım, halbuki filmin yaradıcılarmı da dissident adlandırmaq istəyirdilər.

Yaxud başqa bir misal. Mən artıq respublikanın rəhbəri olarkən Rüstəm İbrahimbəyov "İstintaq" filmini çəkdi. Yeri gəlmişkən, bu filmdə baş rolu, müstəntiq rolunu Kalyagin oynayır. Respublikada bir çox rəhbər işçilər bu filmə baxıb dedilər ki, film onları gözdən salır, rüsvay edir, film göstərir ki, Azərbaycanda korrupsiya, rüşvətxorluq var və əgər onu bütün Sovet İttifaqında göstərsələr deyəcəklər: Azərbaycanda belə hallara yol verilir, halbuki rüşvətxorluq hər yerdə var. Mən dedim: bilirsinizmi, olan şeyə nə demək olar. Belə isə biz bunu niyə gizlətməliyik? Nə qədər çox gizlətsək, rüşvətxorluq üçün bir o qədər çox imkan olacaq. Qoy bilsinlər.

O vaxtlar bu film Dövlət mükafatına layiq görüldü və nəinki Sovet İttifaqının, hətta bir çox digər ölkələrin ekranlarına çıxarıldı. Demək istəyirəm ki, mən bu adamlara heç də dissident kimi baxmırdım, eləcə də hesab etmirdim ki, Rostropoviç dissidentdir. Mən belə düşünürdüm ki, o, düz hərəkət edir. Lakin o vaxtlar Rostropoviç və Qalina Vişnevskaya haqqında qəbul olunmuş qərara təsir göstərməyə haqqım və imkanım yox idi. Onları vətəndaşlıqdan məhrum etdilər və sair. Lakin sizə təəccüblü görünsə də, DTK generalı kimi mən həmin instansiyalarla, yəni Rostropoviçi dissident hesab edən instansiyalarla eyni rəydə deyildim.

Sizin ikinci sualınıza - yenidənqurma barədə sualınıza gəldikdə isə, bu, mürəkkəb sualdır. Prinsip etibarilə Andropov cəmiyyəti həqiqətən əsaslı şəkildə demokratikləşdirmək istəyirdi. Mən Andropov ilə yaxın idi. Mən Moskvaya işə dəvət ediləndə onunla bir il işlədim. Orada demokratikləşdirməyə dair həqiqətən çox xeyirxah arzular, niyyətlər, planlar var idi, çoxlu layihələr vardı. Təəssüf ki, sonralar bütün bu iş deformasiyaya uğradı və yenidənqurma sizin bildiyiniz şəkilə düşdü.

Sual: Müxalifətlə sizin qarşılıqlı münasibətləriniz necədir?

Heydər Əliyev: Respublikada müxalifətin olmasını normal hal sayıram. Bir halda ki, biz demokratik dövlət, cəmiyyət qururuq, deməli, burada hamı eyni cür ola bilməz. Şübhəsiz ki, müxtəlif baxışlar, fikirlər, münasibətlər və sairə olmalıdır. Ona görə də bizdə müxalifət var, çoxlu müxalifət qəzetləri çıxır, partiyalar çoxdur, 30-a qədəri qeydiyyatdan keçmişdir, elə partiyalar da var ki, qeydiyyatdan keçməyib, ancaq özlərini partiya elan edirlər və heç kim də onlara demir ki, partiya deyilsiniz. Bir neçə nəfər partiyada cəmləşib, özlərinin də qəzeti var.

Müxalifətə mənim münasibətim normal, sakitdir. Ancaq istəyirəm ki, müxalifət sivilizasiyalı, normal olsun, Azərbaycanın qanunları və konstitusiyası çərçivəsində fəaliyyət göstərsin. Lakin təəssüf ki, Azərbaycanda bu müxalifətçilik lap əvvəldən başqa xarakter almışdır. Bizdə müxtəlif silahlı qruplar meydana çıxmışdır və təkcə adi deyil, həm də silahlı müxalifət, necə deyərlər, hərbi müxalifət var idi və mən burada onunla qarşılaşdım. Siz bilirsiniz, 1993-cü ildə burada vətəndaş müharibəsi başlandı. İş elə gətirdi ki, əvvəlki, kommunist hakimiyyətini devirərək hakimiyyətə gəlmiş və respublikada bir il hakimiyyətdə olmuş Xalq Cəbhəsi bu hakimiyyətə müəyyən dərəcədə həm də silah gücünə gəlmişdir. Sonra isə o, dövlət sistemi yaratmaq əvəzinə, həm bu, həm də digər tərəfdən olan müxtəlif qanunsuz silahlı dəstələri saxladı. Bu isə ona gətirib çıxardı ki, onların arasında hakimiyyət arzusunda olan insanlar 1993-cü ilin iyununda hakimiyyəti devirmək istədilər. Bu hakimiyyət isə özünü qorumağa qadir deyildir və vətəndaş müharibəsi başlandı. Məhz bu ağır dövrdə məni Bakıya dəvət etdilər, buraya gəldim və iyunun 15-də Azərbaycan parlamentinin sədri vəzifəsini öz üzərimə götürdüm.

Ancaq adamlarda bu xəstəlik qalmışdır. Hətta özlərini müxalifət hesab edənlər də, silahlı yolla hakimiyyəti yenidən devirməyi mümkün sayanlar da qalmışdır. İş belə gətirdi ki, 1994-cü ilin oktyabrında mən bu silahlı müxalifətlə, dövlət çevrilişi cəhdi ilə qarşılaşdım. Mən bu silahlı müxalifətə qarşı xalqın gücü ilə çıxış etdim. Siz yəqin bilirsiniz ki, mən gecə yarısı televiziya ilə xalqa müraciət etdim və saat yarımdan sonra bax, bu meydana yarım milyon insan toplaşdı. Qadınlar, kişilər, uşaqlar gəldilər, bir çoxları ayaqyalın idi. Adamlar silahsız gəldilər və silahlı qruplar heç nə edə bilmədilər. Doğrudur, sonra hərəsi bir yana qaçdı, bir çoxu Moskvada, Rusiyada və başqa yerlərdə yuva saldı.

Altı aydan sonra silahlı müxalifət başqa bir cəhd göstərdi. Dövlət strukturu olan XTPD hakimiyyətin tabeliyindən çıxdı və malik olduğu silahla, böyük miqdarda silahlı adamlar vasitəsilə hakimiyyəti devirməyi qərara aldı. Mövcud siyasi partiyaların demək olar hamısı bundan əvvəl devrilmiş Xalq Cəbhəsi, Müsavat partiyası, digər partiyalar, Moskvada olan Mütəllibov öz qrupları ilə və başqaları XTPD-yə qoşuldular. Onların hamısı XTPD-nin rəisi polkovnik Rövşən Cavadovun ətrafında birləşərək ümid edirdilər ki, o, Əliyevin, qanuni konstitusiya hakimiyyətini devirəcək və onlar Cavadovla birlikdə gəlib bu hakimiyyəti bölüşdürəcəklər. Bizim müxalifətin xarakterik xüsusiyyəti budur. Onlar silahlı yolla və ya terror yolu ilə hakimiyyətə gəlməyin mümkün olması fikrindən hələ indiyədək daşınmamışla.

Məhkəmə gedir, onlar həbs olunmuşlar. Biz onları zərərsizləşdirə bildik. Onların bir qismi də Rusiyada idi. Həm Moskvada oturan həmin adamlar tərəfindən, həm də buradakı müxalifətçi adamlar tərəfindən birləşdirilmiş və istiqamətləndirilən böyük bir qrup; - yeri gəlmişkən, bu qrup omonçulardan ibarət idi, - ötən ilin dekabrında Dağıstandan keçib Azərbaycana soxulmuş və prezidentə hücum etməyə, onu öldürməyə və hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışırdı. Amma şükürlər olsun ki, bütün bunları zərərsizləşdirməyə indi bizim kifayət qədər qüvvə və imkanlarımız var. Biz 50-dək adamı həbs etdik. Onlar nəinki günahlarını boyunlarına aldılar, həm də bütün bunları necə hazırladıqlarını açıb danışdılar.

Yaxud, götürək Surət Hüseynovu. 1993-cü ildə o, burada Xalq Cəbhəsinin hakimiyyətini devirməyə müvəffəq oldu və 1994-cü ildə dövlət çevrilişi etməyə cəhd göstərdi. O qaçıb Moskvada gizləndi. Bir ay, yaxud ay yarım bundan əvvəl biz Surət Hüseynovu Rusiyada yaxaladıq, - yeri gəlmişkən, Rusiyanın Daxili İşlər Nazirliyinə bizə kömək etdiyinə görə sağ ol deyirik, - buraya gətirdik. İndi istintaq gedir. Bilirsinizmi, bax bu bizim müxtəlif müxalif qrup və qüvvələrimizin mənfi cəhətidir. Əgər onlar bu xəstəlikdən xilas olsalar, başa düşərlər ki, Azərbaycanda hakimiyyətə silah gücünə gəlmək olmaz, əgər hakimiyyət uğrunda sivilizasiyalı yolla mübarizə aparmaq istəyirlərsə, qoy yaşasınlar, mübarizə aparsınlar.

Axırda hər halda demək istərdim ki, mən bütün müxalif qüvvələrlə çox normal münasibətdəyəm, amma yalnız demokratiya, sivilizasiya, konstitusiya çərçivəsində fəaliyyət göstərən normal müxalifətlə.

Vəssalam? Çox sağ olun.

Tarixi arayış