Axtarış

ƏSƏRLƏRİ / MÜSAHİBƏLƏR

Salam əleyküm, qamarcoba, barev!

Sizi Azərbaycanda salamlayıram. Bu görüşü əlamətdar hadisə hesab edirəm və indiki halda jurnalistlərin bir-biri barədə daha çox məlumata malik olması üçün, başlıcası isə, zənnimcə, münasibətlərin gələcək inkişafından ötrü müəyyən körpülər salmaq üçün yaxşı təşəbbüs göstərdiklərini vurğulayıram.

Burada Gürcüstan və Ermənistan jurnalistləri iştirak edirlər. Cənubi Qafqaz həmişə bununla şöhrətlənmişdir ki, burada xalqlar dostluq etmiş, bir-birini dəstəkləmişlər, hərçənd münaqişələrin, qarışıqlıqların yarandığı vaxtlar da olmuşdur. Ümumiyyətlə, Qafqaz bütün dünyada öz səciyyəvi xüsusiyyətləri, xarakterləri, adətləri, mərasimləri, ənənələri olan bölgə kimi məşhurdur. Bunlar dünyanın digər bölgələrindəkindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. Ona görə də bütün dövrlərdə səyyahlar, tarixçilər Qafqaza, xüsusən da onun Cənubi Qafqaz adlanan hissəsinə - Gürcüstana, Ermənistana və Azərbaycana böyük maraq göstərmişlər.

Keçmişdə ölkələrimizdə dövlətlər olmuşdur. Bu əsrin əvvəllərində ölkələrimiz, xalqlarımız əslində eyni bir vaxtda azadlıq, müstəqillik əldə etmiş, lakin sonra onu da təxminən eyni vaxtda itirmişlər. 1991-ci ilin axırlarında Sovetlər İttifaqının süqutu ilə əlaqədar Cənubi Qafqaz respublikaları yenidən dövlət müstəqilliyi, suverenlik və azadlıq qazanmışlar. Səciyyəvi haldır ki, oktyabr inqilabından, çar imperiyasının süqutundan sonra, 1918-ci ildə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan nümayəndələri Tbilisiyə toplaşaraq, ən əvvəl Cənubi Qafqazın müstəqilliyi məsələsini birgə müzakirə etmişdilər. Gündəlikdə Zaqafqaziya seymi yaradılması və başqa məsələlər dururdu. Amma onlar razılığa gələ bilmədilər, dağılışdılar və demək olar ki, eyni vaxtda Gürcüstanda da, Ermənistanda da, Azərbaycanda da müstəqillik elan edildi. Bu, 1918-ci ilin mayında oldu. 1920-1921-ci illərdə sovet hakimiyyətinin yaradılması ilə əlaqədar ölkələrimizin müstəqilliyi keçmişdə qaldı və biz hamımız müttəfiq respublikalar kimi Sovetlər İttifaqının tərkibində yaşamağa başladıq.

Əlbəttə, keçmişdən o mənada danışmaq olar ki, o vaxt da yaxşı və müsbət cəhətlər çox olmuşdur, ancaq mənfi cəhətlər də çox idi. Müstəqilliyi itirməyimiz, əlbəttə, xalqlarımız - gürcü, erməni və Azərbaycan xalqları üçün fəlakət idi. 70 il Sovetlər İttifaqının tərkibində, daha doğrusu, sovet imperiyasında yaşamağımızın, əlbəttə, öz iradəmizdən asılı olmayaraq yaşamağımızın da o mənada öz xüsusiyyəti var ki, həmin dövrdə, necə deyərlər, respublikalarımız çox fəal əməkdaşlıq edir və xalqlarımız arasında dostluğu mümkün olan hər cür tədbirlərlə möhkəmləndirirdilər.

1991-ci ilin axırlarında Sovetlər İttifaqının süquta uğraması tarixi hadisədir. Ölkələrimiz dərhal öz müstəqilliyini elan etdilər. Bir diqqət yetirin, XX əsrdə xalqlarımızın talelərində eyni bir vaxtda nə qədər oxşar hadisələr baş vermişdir. İndi biz müstəqil dövlətlərik və biz Azərbaycanda bunu tarixi nailiyyət, tarixi hadisə hesab edirik. Azərbaycanda dövlət müstəqilliyi bizim üçün dönməz və əbədi olmuşdur.

Əlbəttə, bu dövr hamımız üçün çətin dövrdür - iqtisadi və siyasi çətinliklər var. Lakin tale hökm edir - tab gətirmək və bütün zamanlarda müstəqil dövlət olmaq üçün biz bu çətinliklərdən keçməliyik. Azərbaycanda biz bu mövqelərdə dayanmışıq.

Ancaq bundan ötrü, məsələn, Cənubi Qafqaz bölgəsində fəal əməkdaşlıq etmək lazımdır. Bu baxımdan biz böyük imkanlara, böyük potensiala malikik. Belə ki, siyasi islahatlar aparılmasında, siyasi yenidənqurmadan, yəni demokratik, hüquqi dövlət qurulmasından, vətəndaş cəmiyyətinin təşəkkülü və inkişafı üçün bütün şəraitin yaradılmasından əlavə iqtisadiyyat da mühüm amildir. Bu sahədə biz hamımız bazar iqtisadiyyatı yolu, iqtisadi islahatlar aparılması yolu tutmuşuq. Ən böyük çətinliklər iqtisadiyyatda, sosial sahədədir. Odur ki, bizlərdən hər birinin, məsələn, Azərbaycanın bir çox ölkələrlə qarşılıqlı əlaqəsi, əməkdaşlığı böyük əhəmiyyətə malikdir. Biz belə əməkdaşlığı həyata keçiririk. Belə əməkdaşlığı Gürcüstan və Ermənistan da həyata keçirirlər.

Cənubi Qafqaz ölkələri arasında əməkdaşlıq da vacibdir. Gürcüstanla Azərbaycan arasında mehriban münasibətlər, dostluq münasibətləri mövcuddur. Axı, xalqlarımız əsrlərdən bəri yan-yana, qonşuluqda yaşayırlar. Məsələn, xatırlaya bilmərik ki, nə vaxtsa gürcülərlə azərbaycanlılar arasında hər hansı bir ciddi münaqişə baş vermişdir. Dövlət müstəqilliyi əldə edildikdən sonra da, Gürcüstanda da, Azərbaycanda da böyük çətinliklər, - daxili xarakterli çətinliklər, münaqişələrlə bağlı çətinliklər, - olmasına baxmayaraq, Gürcüstanla Azərbaycan arasında əməkdaşlıq müvəffəqiyyətlə gedir. Bu da qarşılıqlı fayda gətirir. Məsələn, bilirəm ki, Gürcüstanla Ermənistan arasında yaxşı əməkdaşlıq gedir. Hesab edirəm ki, bu da vacib, Cənubi Qafqazın inkişafı üçün müsbət amildir.

Təəssüf ki, hələ 1988-ci ildə, Sovetlər İttifaqı dövründə baş vermiş münaqişə Ermənistanla Azərbaycan arasında nəinki çətinliklər, həm də, zənnimcə, tarixdə heç vaxt olmamış münasibətlər yaratmışdır. Tarixi vərəqləsək görərik ki, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında müxtəlif səviyyələrdə münaqişələr baş vermişdir. Onlar qurbanlara, qan tökülməsinə gətirib çıxarmış, ancaq bir müddətdən sonra bu münaqişəni aradan qaldırmaq mümkün olmuş və dinc həyat bərpa edilmişdir. Məsələn, 1905-ci ili götürün, 1918-ci ili, bir neçə il sonra isə münasibətlər bərpa olunmuş, insanlar dostluq etmiş və pisliklər unudulmuşdur. Bu, aydındır və təbiidir. İnsanlar pislik istəmirlər, onlar yaxşılıq istəyirlər. Bu, heç də təkcə, tutalım, Ermənistan və Azərbaycanın timsalında belə deyildir. Bir yada salın, İkinci dünya müharibəsinə nə qədər dövlət cəlb olunmuşdu, Rusiya, Sovetlər İttifaqı ilə Almaniya arasında necə müharibə getmişdi. Amma bir baxın, indi necə gözəl münasibətlər var. Bu sözləri öz aralarında on illərlə müharibə aparmış bir çox Avropa ölkələri barəsində də söyləmək olar. Bütün bunlar keçmişdə qalmışdır, indi onlar dostluq edirlər, Avropada hətta Avropa Birliyi yaradılmışdır, hər şey Avropa dövlətlərinin birliyinə, yaxınlaşmasına doğru gedir. Dağlıq Qarabağ üstündə Ermənistanla Azərbaycan arasında yaranmış münaqişə isə, təəssüflər olsun, davam edir.

Biz münaqişənin dincliklə nizama salınması mövqeyində qətiyyətlə dayanmışıq. 1994-cü ilin mayında biz atəşkəs haqqında saziş imzalamış və öz tərəfimizdən hər şeyi edirik ki, atəşkəs münaqişə ədalətlə həll olunana qədər qalsın.

Doğrudur, yəqin Ermənistanda da, Azərbaycanda da elə qüvvələr var ki, onlar hərbi əməliyyatlara təhrik edirlər. Ermənistanı bilmirəm, amma hər halda Azərbaycanda bizi ittiham edirlər ki, artıq beş ildir atəşkəs qüvvədə qalır, heç nə yoxdur, siz isə başqa tədbirlər görmürsünüz. Hətta burada, bizim müxalifətdə elə qüvvələr meydana gəlmişdir ki, onlar ancaq öz siyasi iddialarını bildirmək üçün Qarabağa yürüş təşkil etməyə cəhd göstərirlər.

Dünən mən Qaradağ rayonunda oldum, - bu, Bakı şəhərinin rayonudur, - rayonun sakinləri ilə görüşdüm. Bu, neft, fəhlə rayonudur, orada xüsusi olaraq bu müharibənin qurbanları və əlillərinin ailələri üçün 50 mənzilli ev tikilmişdir. Mən orada çıxış etdim, dedim: O qurbanlar, o şikəst edilmiş insanlar məgər bəs deyilmi? Həmin ailələr şad idilər ki, onlar üçün belə ev tikilmişdir, onlar mənzil almışlar. Mən onların mənzillərinə baxdım. Məgər bu qurbanlar azdırmı? Kimsə bizi hələ başqa şeylərə təhrik edir.

Dünən mən çox qəti şəkildə bir daha bəyan etdim ki, biz məsələnin dincliklə həllinə tərəfdarıq. Düşünürəm ki, biz bu məsələnin həlli yolunu tapacağıq, bu, Azərbaycanın da, Ermənistanın da maraqlarına uyğun olacaqdır. İnanmıram ki, Ermənistanla Azərbaycan həmişəlik münaqişə vəziyyətində olacaqlar. İnanmıram. Çünki ötən tarix inandırıcı surətdə göstərir ki, yox, belə ola bilməz.

Bununla əlaqədar qarşılıqlı etimad mühiti yaradılmasına böyük zərurət var. Çünki münaqişənin 11 ili ərzində Ermənistanda da, Azərbaycanda da hisslər, bir-birinə münasibət kəskinləşmişdir. Bu, təbiidir: müharibədir, insanlar öldürülmüş, qan tökülmüşdür. Azərbaycan ərazisinin 20 faizinin erməni silahlı birləşmələri tərəfindən işğal olunduğunu və bu torpaqlardan təxminən bir milyon azərbaycanlının qovulduğunu və onların çadırlarda, ağır şəraitdə yaşadığını da buraya əlavə etsək, onda görərsiniz ki, o tərəfdə də, bu tərəfdə də hisslər necə kəskinləşmişdir. Lakin tələfat təkcə Azərbaycanda olmayıb, tələfat Ermənistanda da olubdur, şikəst edilmiş adamlar Ermənistanda da var.

Ona görə də həqiqətən sülhə doğru getmək, münaqişənin dincliklə aradan qaldırılmasına nail olmaq üçün etimad mühiti yaradılması vacibdir. Əlbəttə, bu, qısa müddətdə yaradıla bilməz. Etimad mühiti yaratmaq üçün hələ çox şey etmək lazımdır. Məsələn, mən bu mövqelərdə dururam. Bununla əlaqədar jurnalistlərin təşəbbüsü bəyənilməyə və dəstəklənməyə layiqdir. Üstəlik, hesab edirəm ki, jurnalistlər bu baxımdan çox iş görə bilərlər.

Mənə deyirlər ki, jurnalistlərin bu cür qrupu bir müddət əvvəl Ermənistanda olmuşdur. Onlar görüşmüş, həyatla tanış olmuş, müəyyən əlaqələr yaratmışlar. Halbuki bir neçə il bundan əvvəl təsəvvürə belə gətirmək çətin idi ki, hər hansı azərbaycanlı Ermənistan ərazisində görünə bilər və ya hansısa erməni Azərbaycan ərazisində görünə bilər. Hətta yadımdadır, ötən il sentyabrın 7-8-də Bakıda Böyük İpək yolunun bərpası üzrə TRASEKA proqramına dair beynəlxalq konfrans keçirilirdi, bir çox ölkələrin nümayəndə heyətləri dəvət olunmuşdu. Bundan əvvəl qarşıya məsələ çıxdı - Ermənistanın nümayəndə heyətini dəvət etməli, yoxsa etməməli? Açığını deyim ki, bunun əleyhdarları çox oldu - yəni dəvət edilməsin, biz münaqişədə olduğumuz halda, Ermənistanın nümayəndə heyətini necə dəvət etmək olar? Lakin dəvət etmək lazımdır, fikri üstün gəldi. Mən insanlara izah etdim ki, əvvəla, bu, beynəlxalq konfransdır, o, Bakıda keçirilir, Ermənistanı bu imkandan necə məhrum edə bilərik ki, o da İpək yolunun üstündə yerləşir, yaxud TRASEKA proqramının həyata keçirilməsində iştirak edir? Bu, doğru olmaz. Deyirdilər: Bəs necə olsun, tutaq ki, Koçaryan gəldi, ona necə münasibət göstəriləcəkdir? Mən dedim: Normal münasibət göstəriləcək, o, Ermənistanın prezidentidir. Baş nazir Darbinyan gəldi, hər şey normal oldu.

Prezident Robert Koçaryan telefonla mənə dedi ki, onlarda da, - yəni təkcə bizdə deyil, Ermənistanda da, - böyük fikir ayrılıqları olmuşdur ki, yüksək səviyyədə Ermənistan nümayəndə heyətinin Azərbaycana getməsi gərəkdirmi? Mən bunu sizə prezident Koçaryanın sözlərinə əsasən deyirəm. Yəni bu, bizdə də olmuşdur, Ermənistanda da. Ancaq bu əhval-ruhiyyəni orada da dəf etdilər, Azərbaycanda da. Konfrans keçirildi, Ermənistanın baş naziri bütün tədbirlərdə iştirak etdi, sənədləri imzaladı. Etimad, qarşılıqlı anlaşma yaradılmasına doğru addım atıldı.

Belə tədbirlərdən çox həyata keçirmək olar. Təkrar edirəm, bununla əlaqədar jurnalistlərin belə mübadiləyə girişməsi strateji məqsədimizə xidmət edir. Mən buna jurnalistlərin hər hansı bir görüşü kimi deyil, Cənubi Qafqazda sülh yaradılması üçün həyata keçirməli olduğumuz tədbirlər silsiləsində bir vəsilə kimi baxıram.

Cənubi Qafqazda sülh hər bir kəsə gərəkdir - ərazisinin işğal edilməsindən əziyyət çəkən təkcə Azərbaycana deyil; abxaz münaqişəsindən əziyyət çəkən təkcə Gürcüstana deyil; Ermənistana da sülh gərəkdir, Azərbaycana da sülh gərəkdir, Gürcüstana da sülh gərəkdir. İnsanlara sülh gərəkdir. İndi biz XXI əsrə doğru gedirik, lazımdır ki, daha müharibələr, münaqişələr olmasın, gərək insanlar dinc yaşaya və inkişaf edə bilsinlər. Harada sülh münasibətləri bərqərar olubsa, orada böyük inkişaf gedir. Təkrar edirəm, götürün Avropanın təcrübəsini. İkinci dünya müharibəsi dövründə necə bir dəhşət olmuşdu: Avropa, o cümlədən Sovetlər İttifaqı tamamilə dağıdılmışdı və sizinlə biz - Cənubi Qafqaz Respublikaları da zərər çəkmişdi. İndi baxın, Avropada sülh bərqərar edildikdən sonra necə sürətlə inkişaf başlamışdır.

Ona görə də sülhə doğru getmək üçün jurnalistlər çox şey edə bilərlər. Mən sizin təşəbbüsünüzü, bu görüşü alqışlayır və ümid edirəm ki, o, sülhə doğru kiçik də olsa, yol açacaqdır.

Yekaterina Axalkatsi (Gürcüstan): Cənab Əliyev, Sizin fikrinizcə, Cənubi Qafqazda münaqişələrin nizama salınmasında iqtisadiyyat nə kimi rol oynaya bilər?

Heydər Əliyev:  Çox ciddi rol oynayır. Kaş bu çətinlikləri dəf edə biləydik. Gürcüstanla bizim aramızda məsələlər yoxdur. Biz Ermənistanla Azərbaycan arasında mövcud olan hər şeyi dəf edə və iqtisadi əməkdaşlığı həyata keçirə bilsəydik, imkanlar olduqca böyükdür. Mən Vaşinqtonda prezident Koçaryanla görüşdüm və biz bu barədə danışdıq. İmkanlar olduqca böyükdür. Odur ki, hesab edirəm, iqtisadiyyat çox ciddi rol oynayır.

Qayane Movsesyan (Ermənistan): Cənab Əliyev, Sizə elə gəlmirmi ki, vaxtı çatmış münaqişə problemlərini də tədricən həll etmək, iqtisadi əməkdaşlığı sahmana salmaq üçün hətta münaqişə şəraitində də qarşılıqlı maraqların axtarışına başlamaq olardı? Hətta bu cür şəraitdə də hər hansı qarşılıqlı iqtisadi marağı axtarıb tapmaq olarmı?

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, biz prezident Koçaryanla məhz bu mövzuda danışdıq. Əvvəllər danışmışdıq, xüsusən Vaşinqtonda da danışdıq. Yeri gəlmişkən, Cənubi Qafqaz respublikaları - Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin görüşünü çox maraqlı və faydalı hesab edirəm. Birləşmiş Ştatların dövlət katibi xanım Olbraytın və bir sıra ölkələrin, o cümlədən Fransa, İngiltərə, Almaniya, Norveç, Türkiyə xarici işlər nazirlərinin iştirakı ilə keçirilmiş və Amerika Birləşmiş Ştatlarının hökuməti tərəfindən təşkil edilmiş bu görüş məhz iqtisadi münasibətləri inkişaf etdirmək yolu ilə getməyə, bunun vasitəsilə digər məsələlərin də həllini asanlaşdırmağa yönəldilmişdi.

Aris Qazinyan (Ermənistan): Cənab prezident, bilmək istərdim, rəsmi Bakı Ermənistan Respublikasına necə baxır? Mən burada eşitdim və gördüm ki, Sizin müşaviriniz - hörmətli cənab Quluzadə də əslində qeyd etdi ki, erməni milli şüuru Moskvanın təsiri altında formalaşır. Bilmək istərdim, rəsmi Bakı Ermənistanı Rusiyanın Qafqazda əlaltısı hesab edirmi?

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, siz çox kəskin ifadələr işlədirsiniz. Nə eşitmisiniz, eşitmisiniz. Mən burada nəsə deyə bilmərəm, bunu özümə rəva görmürəm. Ancaq fakt faktlığında qalır. Rusiyanın Ermənistanda silahlı qüvvələri, hərbi bazaları var. Ermənistanda sərhəd xidmətini əsasən Rusiya sərhədçiləri çəkirlər, amma təbii ki, Ermənistan sərhədçilərinin iştirakı ilə. Bu fakt özlüyündə onu göstərir ki, ölkənin suverenliyi müəyyən dərəcədə pozulmuşdur. Əlbəttə, bu ölkənin öz işidir, buna yol verə də bilər, verməyə də. Məsələn, Moskvada da bəziləri deyirlər ki, bilirsinizmi, Ermənistan Cənubi Qafqazda bizim yeganə dayağımız və müttəfiqimizdir. Əlbəttə, bizə o da toxunur ki, məsələn, bəzən kimsə deyir ki, bu, xristian ölkəsidir. Başa düşürsünüzmü, XX əsrin sonunda ölkələri dinə görə bölmək sadəcə olaraq cinayətdir. Təəssüf ki, biz Rusiyada bu cür səslər eşidirik. Ermənistanın xristian ölkə olmasının məsələyə dəxli yoxdur. Amma nə olsun, belə bəyan edirlər, özü də yüksək vəzifəli adamlar bəyan edirlər. Xalq xristianlığa etiqad edir. Doğrudur. Azərbaycanda xalq müsəlmanlığa etiqad edir. Doğrudur. Axı, bunu biz yaratmamışıq. Əcdadlarımız hələ çox-çox əsrlər əvvəl bu cür din qəbul etmişlər. İndi buna görə biz bir-birimizlə düşmənçilik etməli, inamsızlıq göstərməli, yaxud hesab etməliyik ki, görürsünüz, Moskva Ermənistanı xristian, Azərbaycanı isə müsəlman ölkəsi adlandırır?

Buna görə də, zənnimcə, fakt göz qabağındadır. Ermənistan öz ərazisində C-300 paketləri üçün də, MİQ-29 təyyarələri üçün də yer ayırmışdır. Biz Cənubi Qafqazda sülh olmasını, tərksilaha doğru getmək istədiyimiz halda, Ermənistan silahlandırılır. Yeri gəlmişkən, mən Rusiyanın rəhbərlərindən soruşmuşam: Bu, sizin nəyinizə gərəkdir? Mən Rusiya prezidentindən, başqa adamlardan açıq soruşmuşam: Bu, sizin nəyinizə gərəkdir? Onlar əvvəlcə bu sualın cavabından yayındılar, sonra da deməyə başladılar ki, bu, NATO-ya qarşıdır. Mən güldüm. Axı, NATO Qərbdədir. Ermənistan ərazisindən NATO-ya qarşı nə etmək olar? Əgər Rusiya hesab edirsə ki, Ermənistan Rusiyanın NATO-ya qarşı bazasıdır, onda bunun nə demək olduğu barədə özünüz mühakimə yürüdün. Mənə bunu bildirdilər. Ona görə də heç bir qiymət vermək istəmirəm, sadəcə olaraq faktı nəzərə çarpdırıram. Nəticəni isə hər kəs özü çıxarmalıdır.

Jurnalist: Lakin Türkiyə NATO-nun üzvüdür.

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, bu mövzuda söhbəti genişləndirmək istəmirəm. Bu da gülməlidir ki, Rusiya Ermənistan ərazisindən Türkiyə vasitəsilə NATO-dan müdafiə olunacaqdır. Bu, çox gülməlidir. Rusiyanın Qara dəniz vasitəsilə Türkiyə ilə çox böyük sərhədi var. Rusiyanın malik olduğu müasir silahlarla NATO-nun üzvü kimi Türkiyəni atəşə tutmaq heç bir çətinlik törətmir. Əgər Rusiyanın raketləri Amerika Birləşmiş Ştatlarının ərazisinə çata bilərsə, Türkiyə nədir ki? Ona görə də bu, məntiqi deyildir. Bir daha təkrar edirəm, mən ancaq faktı nəzərə çarpdırıram və heç bir qiymət vermirəm.

Vaxram Ağacanyan (Ermənistan): Heydər Əliyeviç, bilmək istərdik, "ümumi dövlət" ideyası müəyyən edildikdən sonra Azərbaycan tərəfinin kompromisi nə dərəcədədir? Sizin çıxışlarınızda, Azərbaycanın digər rəsmi şəxslərinin çıxışlarında biz Dağlıq Qarabağa geniş muxtariyyət veriləcəyini eşidirik. Amma biz bu genişliyin mahiyyətini hələ başa düşməmişik. Geniş muxtariyyətin nə demək olduğunu konkret şəkildə olaraq, iki kəlmə ilə, iki detalla açıqlamaq olarmı? Bu muxtariyyət, məsələn, məhdud muxtariyyətdən nə ilə fərqlənir? Sağ olun.

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, əvvəlla, siz yəqin diqqət yetirirsiniz ki, mən "muxtariyyət" sözünü işlətmirəm, çünki Lissabon zirvə görüşünün sənədində "yüksək dərəcədə özünüidarə" yazılmışdır. Yəni artıq bunun özü hər cür muxtariyyətdən yüksəkdir.

Özünüidarə statusuna gəldikdə isə, mən dəfələrlə demişəm ki, o, dünya praktikasında mövcud olan hər hansı statusdan çox yüksək ola bilər. Amma bu məsələni, tutalım, təfsilatı ilə göstərmək üçün belə bir fikirlə razılaşmaq lazımdır ki, Dağlıq Qarabağ özünüidarənin yüksək dərəcəsinə Azərbaycanın tərkibində malik olmalıdır. Onda özünüidarənin bu yüksək dərəcəsinin nə demək olduğunu təfsilatı ilə göstərmək olar. İrəliyə doğru getmək və kompromislər axtarıb tapmaq olar. Tutalım, Ermənistan nəyəcə yox deyəcək, nəcə onun xoşuna gəlməyəcək, - onda güzəştə getmək olar. Azərbaycan nəyəsə yox deyəcək, bu, yaramır, - onda güzəştə getmək olar. Hər halda, özünüidarənin yüksək dərəcəsi faktının özü böyük azadlıqdır, başa düşürsünüz, bu, müstəqillik həddindədir.

Aleksey Manvelyan (Ermənistan): Mənim belə bir sualım var. Siz hansı status verilməsindən və sairdən danışırsınız. Erməni tərəfi isə bunun danışıqlar stolu arxasında, özü də Qarabağ nümayəndələrinin iştirakı ilə müzakirə olunmasında təkid edir. Hansısa problemləri bir kənara qoyub, onları danışıqlara çağırmaq, haradasa əyləşdirmək və sizin söylədiklərinizin hamısını demək, sonra da onların buna necə reaksiya verdiyinə baxmaq olmazmı? Siz Ermənistanla danışırsınız. Orada isə təkid edirlər ki, onlarla da hesablaşsınlar. Bir dəfə hesablaşın və baxın, görün bu, bəlkə də nəyəsə gətirib çıxaracaq.

Heydər Əliyev: Bilirsiz, cavan oğlan, səmimi olmaq lazımdır. Bu, nə deməkdir? Dağlıq Qarabağ defakto artıq Ermənistanın tərkibindədir. Buna nə qədər sübut var. Ermənistanın indiki prezidenti Dağlıq Qarabağın keçmiş rəhbəridir. Bir nazir Dağlıq Qarabağdandır, başqa bir nazir Dağlıq Qarabağdandır. Artıq burada hər şey qarışmışdır. Bununla belə, siz bizə deyirsiniz, təkcə siz yox, bir çox başqaları da deyirlər, siz də təkrar edirsiniz ki, buyurun, Dağlıq Qarabağla danışın. Əvvəla, Dağlıq Qarabağ müstəqil deyildir, ikincisi, deyure Azərbaycanın bir hissəsi olaraq Azərbaycanla əlaqə yaratmağı heç cür istəmir. Buna görə də əgər Ermənistan bu prosesdə iştirak etməsəydi, əgər o, Dağlıq Qarabağı özünə de-fakto birləşdirməsəydi, onda, əlbəttə, birbaşa əlaqəyə getməkdən ayrı yol olmazdı. Başqa cür ola da bilməzdi.

Elə götürün abxaz münaqişəsini. Axı, Abxaziyanın arxasında açıq-aşkar hər hansı bir ölkə yoxdur, baxmayaraq ki. əslində kimsə kömək edir, biz bunu bilirik. Buna görə də indiki halda, Gürcüstan hökuməti, rəhbərliyi Abxaziya rəhbərləri ilə dialoq aparır. Əks halda dialoq kiminlə aparılmalıdır? Bizdə isə lap əvvəldən münaqişə heç də təkcə Qarabağla Azərbaycan arasında deyildir, bu, Dağlıq Qarabağ üstündə Ermənistanla Azərbaycan arasında gedən münaqişədir.

Əlbəttə, əgər indi Ermənistan kənara çəkilib desə ki, mən tamamilə kənarlaşıram, Dağlıq Qarabağın işlərinə qarışmıram, buyurun, onlarla müzakirə edin, - onda başqa bir yol olmayacaq və biz onlarla müzakirə edəcəyik. Lakin bizim üçün başlıca subyekt Ermənistan olduğuna görə, biz onunla razılığa gəlmək istəyirik. Bununla bərabər, əgər biz Ermənistanla müəyyən razılaşmaya nail olsaq ki, iş, necə deyərlər, məsələnin həllinə doğru gedir, onda Dağlıq Qarabağ bunda, şübhəsiz, fəal iştirak edəcəkdir. Başa düşün və razılaşın ki, bizə indi bunun qətiyyən heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Buna görə də deyəndə ki, bilirsiniz, gedin Qarabağla razılığa gəlin, onda bunu bizi bu işdən sadəcə olaraq uzaqlaşdırmaq cəhdi kimi qəbul edirik.

Vugen Çeteryan (İsveçrə): Cənab prezident, mən Cenevrədənəm, sualı ingiliscə vermək istəyirəm. Siz istərdinizmi ki, NATO-nun Azərbaycanda bazası olsun? Necə bilirsiniz, bu bazalar Azərbaycanın gələcək təhlükəsizliyinə kömək edəcəkmi?

Heydər Əliyev: Bəs siz istəyirsinizmi ki, Azərbaycanda NATO-nun bazaları olsun?

Jurnalist: Təəssüf ki, bu barədə öz mövqeyimi hələlik açıqlamaq istəməzdim.

Heydər Əliyev: Bilirsiz, Azərbaycan, görünür, onunla fərqlənir ki, müstəqillik əldə etdiyi vaxtdan bəri bu müstəqilliyi tam həcmdə həyata keçirir. Azərbaycanda xarici qoşunlar, xarici hərbi bazalar yoxdur. Hərçənd Rusiya tərəfindən cəhdlər olmuşdur. Məsələn, Rusiya sərhəd qoşunlarının komandanı general Nikolayev vardı, o, 2-3 il buna çalışdı, buraya gəlib-gedir və deyirdi ki, bilirsinizmi, gəlin, İranla sərhədi birlikdə qoruyaq. Soruşuram: Niyə? O deyir: Bilirsinizmi, oradan hansısa cinayətkarlar, casuslar, başqaları gəlir, biz MDB-ni qorumalıyıq. Mən deyirəm: MDB ittifaqdır, burada hər bir dövlət öz sərhədlərini qoruyur və beləliklə, biz MDB məkanını da qoruyuruq. Onların hətta belə bir termini var, - hüquqşünas kimi sizin hüquqla əlaqəniz var, - MDB-nin xarici sərhədləri. MDB-nin xarici sərhədləri nə olan şeydir? Mən dedim: Mənə izahat verin - MDB-nin xarici sərhədləri nə olan şeydir? Sən demə, Ermənistanda Türkiyə ilə sərhədi Ermənistan sərhədçiləri ilə yanaşı, Rusiya sərhədçiləri də qoruyurlar və bu, MDB-nin xarici sərhədləri adlanır. Mən deyirəm: Müsaidənizlə, bax, Avropa Birliyi var, o, hətta Müstəqil Dövlətlər Birliyindən də sıx birlikdir. Nədir, onların orada xarici sərhədi var? Avropa Birliyində bəlkə də üstün mövqe tutan bir ölkə kimi Almaniya deyir ki, bilirsinizmi, gəlin, Çexiyanın sərhədini də, İtaliyanın sərhədini də birgə qoruyaq? Xeyr.

Başa düşürsünüzmü, bu, anlaşılmazlıqdır, cəfəngiyatdır. Amma di gəl ki, belə fikirlər geniş yayılmışdır. Buna görə də o, buraya gəlir, bizə deyirdi ki, bilirsinizmi, gəlin, biz sizinlə MDB-nin xarici sərhədlərini qoruyaq. Mən ona dedim: Bilirsiz, siz öz sərhədinizi etibarlı surətdə qorumağa çalışın, biz isə öz sərhədimizi bacardığımız kimi qoruyacağıq. Yaxud, məsələn, o, təklif irəli sürürdü: Gəlin, Xəzərdə sərhəd qoyaq və qoruyaq. Mən deyirəm: Kimdən? İrandan. Mən deyirəm: Sizdə məlumat varmı ki, İran Xəzər dənizində nə isə etmək istəyir? Yoxdur. Yeri gəlmişkən, Xəzər dənizində İranla Sovetlər İttifaqı arasında köhnə sərhəd var. Bu ad sizə bəlkə də məlum deyildir - bu, Azərbaycandakı Astara məntəqəsindən Türkmənistandakı Həsənqulu məntəqəsinədək olan məhz həmin xətt üzrə sərhəddir. Mən Azərbaycanda çox işləmişəm, bunların hamısını yaxşı bilirəm. Bütün illər ərzində, on illərlə Sovetlər İttifaqı Xəzər dənizinin həmin hissəsini Astara-Həsənqulu xətti boyunca İrandan qorumuşdur. Keşikçi katerlərindən, təyyarələrdən və s. istifadə edirdilər. Hərçənd görürdüm ki, o vaxtlar Xəzər dənizində İranın hətta heç bir hərbi gəmisi yox idi. Bir dənə də hərbi gəmisi yox idi. Olmaya, İran Sovetlər İttifaqının sərhədlərini balıq ovlayan gəmi ilə və ya başqa bir gəmi ilə pozacaqdı? Amma buna qüvvə sərf edirdilər.

Sonra o, mənə təklif etdi: İcazə verin, biz bu sərhədi qoruyaq. Mən deyirəm: Nə üçün? Mən indiki halda oradan təhlükə olduğunu görmürəm. Yoxsa siz isə burada olmağınızı təmin etmək üçün nə isə bir iş görmək istəyirsiniz? Niyə? Bu sizin nəyinizə gərəkdir?

İndi Rusiya ilə İran ümumiyyətlə elə dostdurlar ki, bilmirəm, onlara sərhədi qorumaq lazımdır, ya yox.

Düzünü bilmək istəsəniz, sizin sualınıza mənim fikrim belədir. Yəni dövlətin tam suverenliyi, müstəqilliyi tələb edir ki, dövlət öz ərazisinin sahibi olsun.

Qalina Petreşvili (Gürcüstan): Cənab prezident, məni ölkənizdə daxili vəziyyət maraqlandırır. Siz müxalifəti necə qiymətləndirir və onunla münasibətləri necə qurursunuz? Sağ olun.

Heydər Əliyev: Burada necə müxalifət olduğunu yəqin siz özünüz bilirsiniz. Siz burada olmusunuz, yəqin ki, görüşmüsünüz. Müxalifət - demokratik dövlətdə normal təzahürdür. Bizdə müxalifət var. Amma nə deyə bilərəm? Təəssüf ki, o, əsl siyasi müxalifət səviyyəsinədək hələ yetişməmişdir. Mən istəyirəm ki, müxalifət həqiqətən sanballı olsun, necə deyərlər, sanballı məsələlər barəsində düşünsün. Əgər hər bir kiçik partiya oturub, hakimiyyəti ələ keçirmək barədə, hakimiyyəti devirmək barədə düşünürsə... Bilmirəm, bizdə nə qədər partiya var, gərək ki, 40 partiya var. Belə kiçik bir ölkədə 40 partiya. Bilmirəm, Gürcüstanda nə qədərdir?

Jurnalist: 127.

Heydər Əliyev: 127? (gülür). Siz rekord vurmusunuz. İstəmirəm ki, sizə çataq. Bununla belə demək istəyirəm: Axı, nə ediriksə, təzə-təzə edirik. Mən həmişə demişəm və bu gün sizin qarşınızda da deyirəm: Hesab etmək olmaz ki, bəli, Sovetlər İttifaqı süquta uğradı, biz müstəqillik qazanmışıq, indi biz bir sistemdən başqasına, özü də yüksək inkişaf səviyyəsinə malik olan sistemə sıçrayıb keçmişik. Məsələn, götürün Avropa ölkələrini - onlar demokratiya yoluna necə getmişlər, orada həqiqətən demokratik hakimiyyətin və normal, sivilizasiyalı müxalifət olması üçün neçə illər, onilliklər lazım gəlmişdir. Lakin Avropa xalqlarının mentalitetinin bizim, - mən öz xalqımızdan danışıram, - mentalitetimizlə müqayisədə bu baxımdan daha çox şeyə imkan vermiş olduğunu və imkan verdiyini nəzərə alsaq, onda bir görün ki, bizə nə qədər vaxt, nə qədər məsafə gərəkdir. Buna görə də bu gün deyəndə ki, Azərbaycanda demokratiya və sair yoxdur... Azərbaycanda demokratiya var. Amma Almaniyada olduğu kimi demokratiya yoxdur, ola da bilməz. Almaniya bu demokratiyaya doğru neçə illərlə, neçə onilliklərlə getmişdir. Lakin biz bu demokratiyaya doğru gedirik. Bax, buna görə müxalifət də yetişməli, yaşa dolmalı, daha sanballı olmalıdır. Onlar bu yoldadır. Arzum budur ki, onlar inkişaf etsinlər.

Mark Qriqoryan (Ermənistan): Xahiş edirəm deyəsiniz, Azərbaycanda, xüsusən Bakıda yaşayan bir neçə min erməni barəsində dövlət siyasəti varmı? Məsələ bundadır ki, mənə belə bir hadisə məlumdur. Nizami küçəsində yaşayan Anjela Ohanovanı qonşuları bir neçə dəfə, dəfələrlə döymüşlər, məhkəmədə onun sənədlərini qəbul etmirlər, çünki o, ermənidir, o, azərbaycanlıya ərə getmək istəyir, lakin VVAQ-da sənədlərini qəbul etmirlər, ona görə ki, ermənidir. Bu milli azlığın müdafiəsi üçün dövlət siyasəti varmı?

Heydər Əliyev: Var. Belə siyasət var, o, mənim tərəfimdən - Azərbaycan prezidenti tərəfindən dəfələrlə bəyan edilmişdir. Taleyin hökmü ilə Azərbaycanda yaşayan ermənilər qarışıq nigahda olan ermənilərdir, yəni arvad erməni, ər isə azərbaycanlıdır. Belədir? Mən deyirəm: Yaxşı, bəs uşaqlar? Axı, uşaqlarda da həm azərbaycanlı, həm də erməni qanı var. Onlardan heç kim - nə azərbaycanlıya ərə getdiyinə görə erməni, nə də erməniyə evləndiyinə görə azərbaycanlı təqsirkar deyildir. Xüsusən də bu qarışıq nigahdan doğulmuş uşaqlar.

Mən qəti şəkildə xəbərdarlıq etmişəm. Azərbaycanda yaşayan ermənilərin hüquqlarının pozulduğu barədə mənə bir dənə də olsun fakt məlum deyildir. Keçmişdə mənimlə işləmiş və bu gün haradasa işləyən bir çox rəhbər əməkdaşlar tanıyıram ki, onların arvadları ermənidir və heç bir problem yoxdur. Əgər həmin Anjela ilə əlaqədar nə isə bir hadisə baş veribsə, onu sadəcə olaraq araşdırmaq lazımdır. Yazın, baxarıq.

Jurnalist: Mən sizdən çox xahiş edirəm.

Heydər Əliyev: Yaxşı, aydınlaşdırmaq lazımdır. Biz tədbir görərik. Siz isə arxayın ola bilərsiniz və Ermənistanda da deyin ki, tam təminat var. Heç bir sıxışdırma ola bilməz. Onlar münaqişəyə görə təqsirkar deyillər və əziyyət çəkməməlidirlər.

Vaxram Ağacanyan: Heydər Əliyeviç, Siz Karen Seropoviç Dəmirçyanın parlamentimizin sədri seçilməsinə necə baxırsınız? Münaqişənin nizama salınması baxımından bu şəxsiyyətə ümumiyyətlə hansısa ümidlər bəsləyirsinizmi?

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, biz suveren dövlətik, xalqın seçiminə hörmət etməliyik. Mən bu mövqeni əsas tuturam. İndiki halda hesab edirəm ki, erməni xalqı Karen Seropoviç Dəmirçyana böyük etimad göstərərək, onu Ermənistan parlamentinin sədri seçmişdir. Bundan əvvəl o, prezident vəzifəsinə səsə qoyulmuşdu və mətbuatın məlumatından bilirdik ki, çoxlu səs toplamışdı. Məncə, onlar Robert Koçaryanla hətta ikinci tura qalmışdılar. Doğrudurmu? Bu nəyi göstərir? Bu, onun siyasi populyarlığını, xalqın ona münasibət, etimad bəslədiyini göstərir. Mən buna qoşuluram. Xalqın iradəsi hər şeydən yüksəkdir.

O ki qaldı Karen Seropoviç Dəmirçyana, mən onu çoxdan tanıyıram. 1969-cu ildə mən Azərbaycanda MK-nın birinci katibi işləməyə başladım. Üç ildən sonra - 1972-ci ildə Gürcüstanda Eduard Amvrosiyeviç MK-nın birinci katibi seçildi, iki ildən sonra - 1974-cü ildə isə Karen Seropoviç Ermənistanda MK-nın birinci katibi seçildi. Deməliyəm ki, biz çox yaxşı əməkdaşlıq edirdik. Çox yaxşı. Bir-birimizə kömək edir, bir-birimizə qonaq gedirdik, başa düşürsünüz, ünsiyyətdə olurduq.

Ermənistandakı görüşlərimi xatırlayıram. Məni necə ruh yüksəkliyi ilə, necə hörmətlə qarşılayırdılar, özü də təkcə rəsmi şəxslər deyil. Mən kollektivlərdə, zavodlarda, fabriklərdə olurdum. Yadımdadır, bir dəfə ayaqqabı fabrikinin ərazisində böyük bir mitinq keçirildi, Eduard Şevardnadze də, Karen Dəmirçyan da, mən də orada idik. Biz çıxış etdik, Cənubi Qafqaz xalqlarının dostluğundan danışdıq. Karen Seropoviç burada. Azərbaycanda dəfələrlə olmuşdur. Xalq onu böyük hörmət hissi ilə qarşılayırdı. Odur ki, həyatın bu səhifələrini unutmaq olmaz. O vaxtlar biz çox işlər gördük. Siz, cavanlar bilməlisiniz: respublikalarımızın indi onlara müstəqil yaşamağa imkan verdiyi elmi, iqtisadi, mədəni potensiala malik olması üçün biz o vaxtlar çox işlər görmüşük. Bunda isə insanların, o cümlədən, hesab edirəm, Ermənistanda Karen Dəmirçyanın da xidmətləri var. Yəqin ki, insanlar bunu unutmurlar. Başqa cür ola bilərmi? Bir fikir verin, 1988-ci ildə o, siyasi meydandan getdi. Birdən 1999-cu ildə, on bir ildən sonra insanlar ona çox böyük etimad göstərdilər. Deməli, bu, unudulmur. Bu da qanunauyğundur, bu da doğrudur.

Qayane Movsesyan: Kiçik bir sual. Əgər hafizəm məni aldatmırsa, Vaşinqtonda Ermənistan prezidenti ilə görüşdə siz sərhəddə görüşmək barədə razılığa gəldiniz. Bu görüş nə vaxt olacaq?

Heydər Əliyev: Biz görüşmək barədə razılığa gəldik, amma sərhəddə yox. Biz Lüksemburqda görüşmək barədə razılığa gəlmişdik. Amma sizə məlum olan səbəbə görə mən oraya gedə bilmədim. Düşünürəm ki, yaxın vaxtlarda biz görüşmək üçün yer tapacağıq və görüşüb, Vaşinqtonda apardığımız dialoqu davam etdirəcəyik.

Qalina Petreşvili: Lap kiçik bir sual. Siz özünüzü necə hiss edirsiniz?

Heydər Əliyev: Siz məni necə görürsünüz?

Qalina Petreşvili: Yaxşı.

Yerdən səslər: Çox gözəl. Əla.

Heydər Əliyev: Mən sizin xoşunuza gəlirəmmi?

Qalina Petreşvili: Bəli.

Heydər Əliyev: Bax, bu mənim cavabımdır. Sağ olun, sizə uğurlar arzulayıram. Görüşənədək.

© aliyev-heritage.org