Axtarış

ƏSƏRLƏRİ / XARİCİ SİYASƏT / Azərbaycan - Amerika Birləşmiş Ştatları

Hörmətli dostlar!

Çox məmnunam ki, sizinlə görüşmək mənə nəsib olubdur. Sizin hər biriniz dünyada siyasətçi, dövlət xadimi kimi çox məşhur adamsınız. Keçmişdə Sovetlər İttifaqında olarkən sizlərin çoxunun adı daim qəzetlərdə yazılırdı, televiziya ekranlarından eşidilirdi. Sovetlər İttifaqı dağılandan sonra da sizin adınıza, işinizə, təcrümeyi-halınıza maraq azalmayıbdır. Çünki siz Sovetlər İttifaqının dağılmasında iştirak edən adamlarsınız. Amma Sovetlər İttifaqını bərpa etmək istəyənlər də var. Ona görə də onlar sizi unutmayıblar. Hesab edirəm ki, siz də onları unutmayıbsınız.

Mən sizinlə görüşümə çox məmnunam və sizi səmimi qəlbdən salamlayıram. Bilirsiniz ki, mən Vaşinqtona dünən günün ikinci yarısında gəlmişəm. Sizinlə görüş mənim Vaşinqtondakı ilk görüşlərimdəndir. Burada müəyyən qədər qanunauyğunluq vardır. Çünki Amerika Birləşmiş Ştatlarının həyatını, cəmiyyətini və dövlət orqanlarını yaxşı tanımaq üçün sizinlə görüşmək mütləq lazımdır.

Mən sizin hamınızın adlarınızı yaxşı tanıyıram. Bilirəm ki, siz keçmişdə də, indi də Amerika Birləşmiş Ştatlarının ictimai-siyasi həyatı barədə fikrin formalaşdırılmasında və dövlət siyasətinin müəyyən olunmasında, aparılmasında mühüm rol oynayan şəxslərsiniz. Sizlərdən bəzilərinizlə şəxsən görüşmək mənə nəsib olubdur. Amma görüşmədiklərimi də qiyabi olaraq, kitablardan, qəzetlərdən çox yaxşı tanıyıram. Sizin portretləriniz həm kitablarda, qəzetlərdə, həm də televiziyada tez-tez göstərilir. Ona görə də sizin bir çoxunuzu sifətdən də tanıyıram.

Bilirsiniz ki, Azərbaycan Respublikasının prezidenti kimi bu, mənim Amerika Birləşmiş Ştatlarına ilk rəsmi səfərimdir. Mən bu səfərə, keçirdiyim bütün görüşlərə çox böyük əhəmiyyət verirəm və böyük ümidlər bəsləyirəm.

Müstəqil bir dövlət kimi Azərbaycanın öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq və ölkəmizdə hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət qurmaq üçün Amerika Birləşmiş Ştatları ilə sıx əməkdaşlığa ehtiyacı vardır. Ona görə də bu səfərim zamanı mən çalışıram və çalışacağam ki, Amerika-Azərbaycan əlaqələrini daha da inkişaf etdirək. Bilirəm ki, sizin hər biriniz Amerika Birləşmiş Ştatlarının milli mənafeyini qoruyan və bu barədə mübarizə aparan şəxslərsiniz. Ona görə də sizinlə görüşmək, söhbət etmək, məsləhətləşmək mənim üçün çox əhəmiyyətlidir.

Amerika-Azərbaycan əməkdaşlığı uğurla davam edir. İndiyə qədərki əlaqələrimizdə əldə etdiyimiz nailiyyətləri mən müsbət qiymətləndirirəm. Hesab edirəm ki, ölkələrimiz arasında dostluq əlaqələrinin yaranmasının əsasını qoya bilmişik. Ancaq bu sahədə bir çox problemlər də vardır.

Bizim iqtisadi əlaqələrimiz müvəffəqiyyətlə inkişaf edir. Ancaq Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, Azərbaycanda Amerika Birləşmiş Ştatlarının iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün respublikamızın bir çox çətin problemlərinin həllində Amerikanın yardımına ehtiyac vardır.

Bizim üçün ən mühüm problem Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konqresi tərəfindən Azərbaycana qarşı qəbul olunmuş ədalətsiz 907-ci maddənin aradan götürülməsi məsələsidir.

Güman edirəm ki, siz Qafqaz bölgəsində Azərbaycanın əhəmiyyətini yaxşı bilirsiniz. Ona görə də bu məsələlərin həll olunmasında sizin köməyiniz bizim üçün çox əhəmiyyətlidir.

Bu söhbətimiz zamanı biz başqa məsələlərə də toxuna bilərik. Mən sizinlə hər bir məsələ barədə söhbət etməyə hazıram və bunu arzu edirəm.

Zbiqnev Bjezinski: Cənab prezident, çox sağ olun. Buraya toplaşmaqda məqsədimiz Amerikanın xarici siyasətinin müəyyənləşdirilməsində aparıcı rol oynayan şəxslərin fikirləri ilə Sizi tanış etməkdir.

Məqsədimiz burada iştirak edən şəxslərin Amerika Birləşmiş Ştatlarının Sizin bölgənizin yerləşdiyi ərazi ilə əlaqədar apardığı siyasət barədə fikirlərimizi Sizə çatdırmaqdır.

Hesab edirəm ki, işimizi səmərəli təşkil etmək üçün burada iştirak edən hər bir şəxsi dəvət edərdim ki, onlar Amerika Birləşmiş Ştatlarının Sizin bölgənizlə əlaqədar siyasəti barədə fikirlərini açıqlasınlar. Əgər sualları varsa, versinlər.

Sual: Səhv etmirəmsə, mən prezident Heydər Əliyev ilə iki il bundan əvvəl Aşqabadda görüşmüşəm. Mənə elə gəlir ki, o vaxt Amerika siyasətində bu cür hisslər, təsirlər duyulmaqda idi. Çox şadam ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasətində o dövrdən etibarən bir sıra dəyişikliklər hiss olunmaqdadır. Bu mövqe, yəni Amerika Birləşmiş Ştatlarının Rusiyaya Xəzər dənizində hakim olmaq imkanı yaratmaq mövqeyi bir az zəifləyibdir. Hesab edirəm ki, Amerikada da artıq dərk etməyə başlayıblar ki, Xəzər dənizi Xəzəryanı dövlətlərin ümumi hövzəsidir.

Mənə elə gəlir ki, həm ABŞ-ın idarəetmə aparatı, həm də Amerika xalqı keçmişdə Sovetlər İttifaqının tərkibində olmuş dövlətlərin indiki müstəqilliyinin qorunub saxlanılmasının qəti tərəfdarlarıdır. Bu baxımdan biz Rusiyanın bölgədə yerləşən dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamasının ciddi tərəfdarıyıq.

Sözümün yekununda ümid etdiyimi bildirirəm ki, siz mübahisəli ərazi uğrunda aparılan danışıqlarda müəyyən irəliləyişlərə nail olacaqsınız. Təəssüf ki, son ayda bu sahədə ciddi bir irəliləyiş görməmişik.

Cənab prezident, çox istərdik ki, Sizin bu məsələlərdə mövqelərinizi bilək.

Heydər Əliyev: Mən cavab verərəm. Çünki bu, çox yaxşı sualdır. Birincisi, Xəzər dənizini Rusiyanın hakimiyyətinə verməmək barədə sizinlə bizim fikirlərimiz eynidir və bu, bizim siyasətimizin əsas istiqamətidir.

Bilirsiniz ki, əsrlər boyu Rusiya Xəzər dənizinə tam hakim olubdur. Sovetlər İttifaqının hakimiyyəti vaxtı Xəzər dənizi tamamilə Sovetlər İttifaqına mənsub idi. İran Xəzər dənizinin cənubunda kiçik hissəyə nəzarət edirdi. Sovetlər İttifaqı ilə İran arasında Xəzər dənizində Həsənquludan Astarayadək sərhəd müəyyən edilmişdi. Həsənqulu Türkmənistanda, Astara Azərbaycandadır. Bu xətt ilə belə bir sərhəd təyin olunmuşdur. O zaman Sovetlər İttifaqı Xəzər dənizində neft hasil edirdi. Bu neftin istehsalını da ancaq Azərbaycan aparırdı.

Bilirsiniz ki, Xəzər dənizinin dərin hissəsində neft istehsalına ilk dəfə Azərbaycan 50 il bundan əvvəl 1947-ci ildə başlamışdır. Bu, azərbaycanlıların, bizim alimlərin, neftçilərin xüsusi xidməti idi. Ancaq 1970-ci ildə Azərbaycan artıq Xəzərin başqa sahələrində də neft istehsal etdiyi zaman Xəzər dənizinin sektorlara bölünməsinə başlandı. Bu zaman, 1970-ci ildə Sovet hökuməti bu barədə xüsusi qərar qəbul etmişdir.

Mən istərdim ki, siz biləsiniz ki, o vaxt Xəzər dənizində bütün neft hasilatının Azərbaycanda yerləşən neft sənayesinin müəssisələri tərəfindən aparılmasına baxmayaraq, Xəzər dənizi sektorlara bölündüyünə görə hər sektordan çıxarılan neft həmin respublikanın hesabına yazılırdı.

Respublikamız dövlət müstəqilliyini əldə edəndən sonra, Azərbaycan tərəfindən açılmış həmin bu neft yataqlarının istismarı və bu yataqları istismar etmək üçün xarici neft şirkətlərini buraya cəlb etmək prosesi başlandı. 1994-cü ilin sentyabrında biz ilk böyük neft müqaviləsini imzaladıq. Mənə elə gəlir ki, bunu ilk dəfə Amerikada "Əsrin müqaviləsi" adlandırdılar. Müqavilənin həyata keçirilməsi üçün konsorsium yaradılıbdır. Həmin konsorsiumda Amerika şirkətləri aparıcı yer tuturlar. Amerikanın "AMOKO", "Pennzoyl", "Yunokal", "Makdermott", "Eksson" şirkətləri, Böyük Britaniyanın "Britiş petroleum", Norveçin "Statoyl" şirkətləri də buraya daxildir. Biz bu müqaviləni imzalayandan sonra Xəzər dənizinin statusunun müəyyən edilməsi məsələsi ortaya atıldı. Biz bu təklifi qəbul etdik, ancaq statusun müəyyən olunmasında fikirlər ayrıldı.

Xəzər dənizinə hakim olmaq üçün yenə də Rusiya, çünki Xəzəryanı ölkələr arasında Rusiya ən böyük, ən güclü dövlətdir, - statusun kondominiumu, yəni sahildən 12 mil ərazidə Xəzəryanı ölkələrə mənsubluğu, qalan hissəsinin isə hamıya mənsub olması prinsipini irəli sürdü.

Biz 70-ci ildən Xəzər dənizinin müəyyən edilmiş sektorlarında mineral ehtiyatlardan istifadə olunmasında sektorlar prinsipini əsas götürürük.

İran Rusiyanın bu təklifini dərhal qəbul etdi və Türkmənistan da bunu qəbul etdi. Azərbaycan öz prinsipləri üzərində durdu, sonra Qazaxıstan da Xəzər dənizinin sektorlara bölünməsi prinsipini qəbul etdi. Buna görə də Xəzər dənizinin beş ölkəsi içərisində ikisi - sektorlar tərəfdarıdır, üçü isə kondominium tərəfdarıdır. Güman edirəm, bunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, əgər Rusiyanın təklifi qəbul olunsa, onda Xəzər dənizi tamamilə Rusiyanın əlində olacaqdır. Ona görə də mən hesab edirəm ki, siz də bizə kömək etməlisiniz.

Xəzər dənizinin statusunun müəyyən olunmasında bu prinsipə üstünlük verilir: Xəzər dənizi, qeyri-adi bir su hövzəsidir, ancaq dünyada buna bənzər göllər, su hövzələri var və onların sektorlara bölünməsi və yaxud sərhədə görə ayrı-ayrı ölkələrə mənsub olması presedenti var. Bizim fikrimiz budur və biz bu fikrimizdən dönməyəcəyik.

O ki qaldı, cənab Heyq, siz o mübahisə məsələsini deyirsiniz, mən bilirəm ki, siz Türkmənistanın böyük dostusunuz və mənim dostum və sizin də dostunuz Türkmənbaşının da böyük dostusunuz. Ancaq mən arzu edirəm ki, siz mənim dostum Türkmənbaşıya məsləhətlər verəndə, bu bəzi şeyləri ona anladın. Çünki 1994-cü ilin sentyabr ayında biz müqavilə imzalamışıq və o vaxtdan indiyə qədər Türkmənbaşı bu barədə heç bir məsələ qaldırmayıbdır. 10-15 gün bundan öncə birdən məsələ qaldırıbdır ki, guya Azərbaycana mənsub olan bu iki yataq eyni zamanda Türkmənistana mənsubdur. Birincisi, onun bu iddiası əsassızdır, ikincisi də əgər o, sektor prinsipini qəbul etmirsə, onda sektor prinsipi əsasında bu iddianı nə cür irəliyə sürür?

Mən Amerikaya gəlməmişdən bir neçə gün öncə cənab Türkmənbaşı ilə telefonla danışmışam və ona bildirdim ki, əgər bir mübahisəli məsələ varsa, nümayəndə heyətləri görüşüb bu məsələni müzakirə etməlidirlər. Bu məsələni şişirtməyə ehtiyac yoxdur, çünki elə bunun özü Rusiyanın Xəzər dənizində "parçala və hakim ol" prinsipini həyata keçirəcəkdir. Mənim sizə payladığım xəritələrdə bu sektorlar prinsipi aşkar göstərilir. Sizə təşəkkür edirəm.

Sual: Cənab prezident, mən həmin söhbəti davam etdirərək bildirmək istəyirəm ki, Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti ilə Azərbaycan hökuməti arasında çox yaxşı münasibətlər qurulubdur və müqavilə imzalanıbdır. Həmin müqavilə ilə əlaqədar olaraq, Türkmənistanla mübahisəli ərazi məsələsinə də burada toxunuldu. Siz həm bu mübahisəli əraziyə, həm də başqa yataqlara Rusiyanın "LUKoyl" və səhv etmirəmsə, "Transneft" şirkətlərini də cəlb edirsiniz. Bilmək istərdim ki, Rusiya şirkətlərini bu yataqların istismarına cəlb etməklə Sizin strategiyanız nədən ibarətdir?

Heydər Əliyev: Siz bunu bilməlisiniz ki, bizim müqavilələrdə artıq Amerika Birləşmiş Ştatlarının, Böyük Britaniyanın, Fransanın, Almaniyanın, Yaponiyanın, Belçikanın, Türkiyənin, İranın, İtaliyanın, Səudiyyə Ərəbistanının şirkətləri iştirak edirlər. On dövlət saydım. Bu ölkələrin hamısı Xəzər dənizindən uzaqdadır. Amma Rusiya Xəzər dənizinin içindədir. Ona görə belə bir halda Rusiyanın "LUKoyl" şirkətinin bu müqavilədə iştirak etməsi, "LUKoyl"a kiçik bir hissənin verilməsi tamamilə təbiidir. Birincisi, bunun kommersiya əhəmiyyəti var; ikincisi, bilməlisiniz ki, Xəzər dənizində iş görmək üçün Volqa-Don kanalından, Volqa-Don su kəmərindən istifadə etmək lazımdır, Rusiyanı oradan tamamilə təcrid etmək mümkün deyildir.

Sual: Cənab prezident, şübhəsiz ki, bizlərin hamısı, - kim ki, güclü, müstəqil Azərbaycan quruculuğuna inanır, - onlar Azərbaycanın neft yataqlarından istifadə olunmasının nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini gözəl anlayırlar.

Azərbaycana qoyulmuş sərmayələrin uğuru bir də onunla səciyyələnəcəkdir ki, investisiyalar nəticəsində əldə edilən neft məhsulları dünya bazarlarına təhlükəsiz ixrac olunsun. Azərbaycandan çəkiləcək neft boru kəmərlərinin indiki vəziyyəti barədə və bundan irəli gələn bir sıra münaqişələr barədə, - biz bilirik ki, onların həll olunması sahəsində hansı tədbirlər görülüb, - ümumiyyətlə, Azərbaycan neftinin ixracı ilə, kəmərlərin marşrutları ilə əlaqədar nə deyə bilərsiniz? Əsas neft kəməri hansı istiqamətdə olacaqdır?

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, 1994-cü ilin sentyabr ayında müqaviləni imzalayan kimi bizə Rusiya tərəfindən təzyiqlər başlandı. Təəssüf ki, Rusiya ilə Ermənistan da, İran da birləşdi. Belə hesab etdilər ki, biz müqaviləni imzalamışıq, amma onlar neftin çıxarılmasına imkan verməyəcəklər. Rusiya hesab edir ki, Xəzər dənizindən çıxan bütün neft gərək ancaq Rusiya vasitəsilə nəql olunsun. Hətta bu günlərdə sizin energetika naziri Moskvada olarkən və baş nazirin birinci müavini Nemtsovla görüşərkən Rusiya televiziyası ilə belə qısa veriliş verildi: Rusiyanın baş nazirinin birinci müavini Nemtsov sizin energetika nazirinə söylədi ki, siz Xəzər dənizində nə qədər neft çıxarırsınız-çıxarın, amma bunun hamısını Rusiya vasitəsilə nəql etməlisiniz. Yəni Rusiya əgər bizim müqavilə bağlamağımızın qarşısını ala bilmədisə, bizim neft ixracı yollarının qarşısını almaq istəyir. Bunu Amerikanın idarəetmə aparatı və xüsusən cənab Bill Klinton da yaxşı bilir.

Ona görə də biz ilkin neftin ixracı üçün iki neft kəmərinin çəkilməsi haqqında qərar qəbul etdik. Bunu mənə cənab Klinton da təkidlə dedi. Bir neft kəməri Rusiya ərazisindən Qara dənizdəki Novorossiysk limanına, ikinci neft kəməri isə Gürcüstan ərazisindən yenə də Qara dənizdəki Supsa limanına gedəcəkdir. Bunlar ilkin neft üçündür. Amma biz böyük neft gözləyirik. Nəinki Azərbaycanın neft yataqlarından, hətta Qazaxıstanın neft yataqlarından hansı istiqamətdə böyük neft ixrac etmək olar? Biz şəxsən belə neft borusunun Gürcüstan - Türkiyə - Aralıq dənizi - Ceyhan limanı marşrutu ilə çəkilməsini nəzərdə tuturuq. Rusiya istəyir ki, neftin hamısı onun ərazisindən keçsin, İran istəyir ki, onun ərazisindən keçsin. Hətta çoxları hesab edirlər ki, əgər bu boru xətti İran ərazisindən keçərsə, bu, kommersiya nöqteyi-nəzərindən daha səmərəlidir.

İlkin neft kəmərinin Rusiyadan keçməsində də Rusiya böyük çətinliklərlə rastlaşdı. Çeçenlər onların ərazisindən yüz kilometrlik boru xəttinin keçməsinə etiraz etdilər. Rusiya rəhbərləri mənə müraciət etdilər. Çeçenistanın prezidenti Aslan Məshədov Bakıya, mənim yanıma gəldi. Sonra Rusiyanın baş nazirinin birinci müavini Nemtsov Bakıya gəldi. Biz Bakıda üç tərəf - Rusiya, Azərbaycan, Çeçenistan arasında saziş imzaladıq.

Qazaxıstanla bizim aramızda saziş var. "Şevron" şirkətinin "Tengiz"də hasil etdiyi nefti biz artıq Xəzər dənizindən Bakıya, Bakıdan isə Gürcüstan ərazisi ilə Qara dənizə çıxarırıq. Bunu biz tankerlər və dəmir yolu vasitəsilə edirik. Amma Nazarbayev ilə mən iyun ayında saziş imzaladıq ki, Qazaxıstandan Bakıya qədər Xəzər dənizinin dibi ilə neft kəməri çəkilsin. Ona görə də bütün Xəzər dənizi hövzəsində çıxan neft xarici bazara - Qərbə yalnız Azərbaycan ərazisindən gedəcəkdir. Bu, Qərb üçün də, Amerika üçün də ən əlverişli marşrutdur.

Sual: 1995-ci ilin sonunda prezident Klinton və Entoni Leyk məndən xahiş etdilər ki, ilkin neftin ixracı üçün boru kəmərlərinin - iki boru kəmərinin çəkilməsi barədə Amerikanın mövqelərini bildirmək üçün Sizin regiona səfər edim və Sizinlə görüşüb onların fikirlərini Sizə çatdırım. Bu baxımdan bilmək istərdim ki, cənab Entoni Leykin idarəetmə aparatının bu məsələdə mövqeyi barədə deməyə sözü varmı?

Entoni Leyk: Çox qısaca məlumat verəcəyəm. Tamamilə aydındır ki, bizim strateji baxışlarımız sizin indi söylədiyiniz mövqelərə tam yaxındır. Mənə belə gəlir ki, ruslar da artıq bu məsələdə bizim mövqeyimizi aydın surətdə başa düşüblər. Mən özüm şəxsən 1993-1995-ci illərdə aparılan danışıqlarda iştirak edən şəxs kimi bildirirəm ki, bu mövqelər aydın şəkildə ruslara bildirilib. Mən əminəm ki, bu stol arxasında əyləşən hər bir şəxs bu məsələnin strateji və iqtisadi baxımdan nə qədər əlverişli olmasını gözəl dərk etsə də, Vaşinqtonda bu məsələ hələ də dərindən dərk olunmayıb. Ona görə hesab edirəm ki, Sizin Vaşınqton səfəriniz bu məsələnin geniş şəkildə açıqlanması işinə də öz töhfəsini verəcəkdir.

Sual: Əgər icazə versəniz, mən cənab Heyqin qaldırdığı suala qayıdaram. Bu, bilavasitə boru kəmərləri ilə əlaqəsi olan Dağlıq Qarabağ məsələsidir. Bilmək istərdim ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll olunması üçün potensial güzəştlər etməyə bir yer varmı? Ümumiyyətlə, bu məsələ barəsində Sizin mövqeyinizi açıqlamağı xahiş edirəm.

Heydər Əliyev: Çox təşəkkür edirəm. Bu, mənim üçün vacib sualdır. Çünki sizə bildirdim ki, buraya gələrkən mənim ən birinci məqsədim Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll olunmasında Amerika Birləşmiş Ştatlarının yardımının artırılmasıdır. Sizə paylanan xəritədə görürsünüz ki, Dağlıq Qarabağ özü də daxil olmaqla Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir. Üç il bundan öncə biz atəşin dayandırılması haqqında saziş imzalamışıq, üç ildir atəş yoxdur.

Nəyahət, keçən ilin dekabrında ATƏT-in Lissabon Zirvə görüşündə məsələnin sülh yolu ilə həlli üçün üç prinsip müəyyən edilibdir: birincisi, Azərbaycan və Ermənistan respublikalarının ərazi bütövlüyünün tanınması; ikincisi, Dağlıq Qarabağa Azərbaycan Respublikasının tərkibində yüksək dərəcəli özünüidarə statusu verilməsi; üçüncüsü, Dağlıq Qarabağın bütün əhalisinin təhlükəsizliyinin təmin olunması. Bu prinsiplər bizi tam qane etməsə də, Lissabonda bunların qəbul olunmasına səs verdik. ATƏT-in 54 üzvündən 53-ü, o cümlədən Amerika Birləşmiş Ştatları bu prinsiplərə səs verdi. Ermənistan isə buna etiraz etdi.

Bilirsiniz ki, indi ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri Amerika, Rusiya və Fransadır. Üç prezident - Bill Klinton, Jak Şirak, Boris Yeltsin iyunun 20-də Denverdə birgə bəyanat veriblər ki, bu məsələ sülh yolu ilə həll olunsun. Amerika tərəfindən həmsədrliyi cənab Stroub Talbott həyata keçirir. Son dəfə üç həmsədrin bizə təklifləri olubdur və bunlar iki hissədən ibarətdir. Birinci mərhələdə Dağlıq Qarabağın ətrafında olan altı rayonun Ermənistan silahlı qüvvələrindən azad edilməsi, bu torpaqlar azad olunandan sonra isə oradan çıxarılmış vətəndaşların yerlərinə qayıtması. Mən bu xəritəyə bir balaca izahat vermək istəyirəm. Qırmızı rənglə Dağlıq Qarabağın ərazisi rənglənibdir. Yaşıl rənglə rənglənən ərazi Azərbaycanın Dağlıq Qarabağın ətrafında olan altı inzibati rayonudur. Sarı rənglə rənglənən ərazi Azərbaycanın Laçın rayonu - tamamilə azərbaycanlılar yaşayan və Azərbaycana mənsub olan rayondur, - bu da işğal edilibdir. Burada Şuşa rayonu var, Dağlıq Qarabağ vilayətinin daxilində olubdur, ancaq əhalisinin tam əksəriyyəti azərbaycanlılar idi və bura Azərbaycanın tarixi mədəniyyət mərkəzidir. Bütün bu rənglənmiş yerlər Azərbaycan ərazisinin 20 faizidir və hamısı Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır. Bu ərazidən bir milyon Azərbaycan vətəndaşı zorla çıxarılıb, indi Azərbaycanın başqa yerlərində çadırlarda yaşayırlar. Cənab Bjezinski gedib o çadırları görübdür.

Minsk qrupunun son təklifinə görə biz, birinci növbədə, yaşıl rənglə rənglənmiş rayonların azad olunmasını və buranın əhalisinin, vətəndaşlarının öz yerlərinə qayıtmasını tələb edirik. Ondan sonra, ikinci mərhələdə, Dağlıq Qarabağın statusu müəyyən olunarkən sarı rənglə rənglənmiş Azərbaycan rayonlarının da işğaldan azad olunmasını tələb edirik. Bilirsiniz ki, bir milyon qaçqın beş ildir çadırlarda yaşayır. Respublikanın yeddi milyon əhalisindən bir milyonu qaçqındır. Onu da bildirmək istəyirəm ki, Rusiya öz qoşunlarını burada yerləşdirib bu məsələni həll etmək haqqında bir neçə dəfə bizə vəd vermişdi. Amma biz Rusiya qoşunlarının Azərbaycana gəlməsinə razılıq verməmişik. Azərbaycanda Rusiyanın qoşunları da, hərbi bazası da yoxdur.

Ermənistanda Rusiyanın böyük hərbi hissələri, hərbi bazası var və Rusiya ilə Ermənistan arasında hərbi ittifaq var. Ermənistanın Türkiyə və İranla sərhədlərini də Rusiyanın qoşunları mühafizə edir. Gürcüstan da belə vəziyyətdədir. Amma biz Qafqazda yeganə dövlətik ki, ölkəmizdə bir dənə də rus əsgəri yoxdur.

Belə çətin vəziyyətdə olduğumuz halda, Rusiya dəfələrlə bizə təklif edib ki, onun qoşunlarının Azərbaycanda yerləşdirilməsinə razılıq verək və onlar işğal olunmuş torpaqları azad etsinlər. Ancaq biz buna razılıq verməmişik. Buna görə də Ermənistan hərbi hissələrinin buradan çıxarılması üçün ATƏT-in çoxmilli sülhməramlı qüvvələrinin təşkil olunması və bölgəyə göndərilməsi lazımdır.

Sual: Cənab prezident, sizə şəxsi həyatınızla bağlı ideoloji bir sualla müraciət etmək istəyirəm. Sizin çox heyranedici siyasi karyeranız olub, Siyasi Büro üzvlüyünə qədər ucalmısınız, indi isə öz dövlətinizin rəhbərisiniz. Şəxsən sizin özünüzdə bu ideoloji dəyişiklik necə baş veribdir?

Heydər Əliyev: Sizə bəlkə təəccüblüdür, amma eyni zamanda təbiidir. Mənim o dövrdəki həyatım və fəaliyyətim həyatımın bir mərhələsidir. 1980-ci ilin axırlarından, xüsusən 1987-ci ildə Siyasi Bürodan istefa verəndən sonrakı dövr mənim həyatımın ikinci hissəsidir. Mən sizə kiçik bir kitabça bağışlayacağam, orada görəcəksiniz ki, kommunist Heydər Əliyev nə cür antikommunist olubdur. Amma qısaca deyim. Bir necə fikir toqquşmasına görə mən 1987-ci ildə Siyasi Bürodan istefa verdim. 1988-ci ildə Ermənistan Azərbaycana təcavüz etdi, münaqişə başlandı. Mən buna etiraz etdim. Amma Kommunist Partiyasının rəhbərləri - Qorbaçov və başqaları münaqişənin qarşısını almaq üçün heç bir iş görmədilər.

1990-cı ildə Kommunist Partiyasının qərarı ilə sovet ordusunun böyük qoşun hissələri Bakıya yeridildi və onlar Azərbaycan xalqını qırdılar, milli azadlıq hərəkatını boğmağa çalışdılar. O vaxt mən Moskvada yaşayırdım. Moskvada mitinqlərdə, toplantılarda Sovet İttifaqının qərarına qarşı etirazlarımı bildirdim, Kommunist Partiyasını tərk etdim. Buna görə məni təqib etməyə başladılar. Mən isə Sovetlər İttifaqının dağılması üçün mübarizə apardım. Moskvada məni həbs etmək istədilər, Azərbaycana gəldim. O vaxt orada hələ kommunist rejimi vardı. Mənə orada yaşamağa imkan vermədilər, doğulduğum yerə - blokada şəraitində olan Naxçıvana getdim. Üç il orada yaşadım. Sürgündə, ağır vəziyyətdə yaşadım. Orada Azərbaycanın demokratiya yolu ilə getməsi üçün ilk addımları mən atdım. Azərbaycanda hörmətli adam olduğuma görə Kommunist Partiyasının və Sovet İttifaqının dağılması haqqında mənim çıxışlarım insanları inandırırdı. Mən o vaxtdan Azərbaycanı demokratik, müstəqil dövlət görmək istəyirəm.

1993-cü ildə Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi başladığı zaman xalq məni tələb etdi, Bakıya gəldim. O vaxtdan da Azərbaycanda demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq prosesi ilə məşğulam. Bu müddətdə mənim gördüyüm işlər bunu sübut etmişdir.

Qafqazda Azərbaycanın tam dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq çox çətindir. Ərazimizin 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır. Bir milyon vətəndaşımız qaçqındır, çadırlarda yaşayır. Qonşularımızdan Gürcüstanla, Türkiyə ilə çox dostuq. Ancaq çox güclü rəqiblərimiz, düşmənlərimiz var. Belə bir şəraitdə mən müstəqilliyi də saxlayıram, demokratiyanı da yaradıram. Ölkəmizdə siyasi plüralizm mövcuddur, kim öz fikrini necə istəyirsə, o cür də ifadə edir.

Bizdə fikir azadlığı var, 30-dan artıq partiya fəaliyyət göstərir. Səkkiz partiya parlamentdə təmsil olunubdur.

Sual: Cənab prezident, icazənizlə, irəliyə baxaq. Hesab edirəm ki, NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsinə dair qərar qəbul edildikdən sonra Rusiyanın strateji planlarında keçmiş Sovetlər İttifaqına mənsub olmuş indiki müstəqil dövlətlərlə siyasətin necə qurulması məsələsi də olacaqdır. Mən istər bu ölkələri iqtisadi cəhətdən bir-birindən asılı etməyi, istərsə də siyasi müstəqillik məsələsini nəzərdə tuturam. Cənab prezident, belə bir fərziyyə irəli sürürəm: əgər Siz Amerika Birləşmiş Ştatlarının gələcək prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri olsaydınız, keçmiş Sovetlər İttifaqına mənsub olmuş ölkələrə dair prezidentin münasibətinin, siyasətinin müəyyən edilməsi üçün Rusiya barədə hansı mövqe tutardınız və onunla necə danışardınız?

Heydər Əliyev: Çox yaxşı məsləhətlər verərdim, xahiş edirəm məni o vəzifəyə təyin edəsiniz (Gülüş). Mən kömək edərəm, çünki Rusiyanı çox yaxşı bilirəm. Azərbaycanın isə vəziyyəti xüsusilə çətindir. Rusiya Ermənistanı Qafqazda özünün ən böyük dayağı hesab edir. Kiçik bir yerdə, 29 min kvadrat kilometr ərazidə Rusiyanın nə qədər əsgərləri yerləşdirilib? Son vaxtlar məlum oldu ki, axırıncı üç il müddətində Rusiyanın Müdafiə Nazirliyi Ermənistana gizli olaraq, qeyri-qanuni surətdə bir milyard dollar dəyərində ən güclü silahlar veribdir. Biz bu məsələni prezident Boris Yeltsinin qarşısında qaldırmışıq. Bizdə siyahılar var ki, oraya hansı raketlər, tanklar verilibdir. Hətta nüvə başlığı olan raketlər. Bunlar nəinki Azərbaycanı, onun bütün ətrafını dağıda bilər. Sizə bir xəritə verilibdir. Bu xəritədə Rusiyanın Ermənistana verdiyi raketlərin hansı dairəni dağıda bilmək imkanları göstərilibdir. Ona görə də əgər mən prezidentin milli təhlükəsizlik üzrə köməkçisi olsaydım, Amerika prezidentinə məsləhət verərdim ki, bu məsələlərə daha da ciddi münasibət göstərsin. Biz MDB-nin üzvüyük, ancaq müstəqil mövqeyimiz var və müstəqil mövqeyimizə görə də orada çox sevilən ölkə deyilik.

Sual: Siz bu məsələni cənab Yeltsinin qarşısında qaldıranda onun mövqeyi necə oldu? Bir halda ki, Rusiya Qarabağ münaqişəsinin həllində həmsədr kimi çıxış edir, onun bu cür hərəkətinə Sizin münasibətiniz nədən ibarətdir?

Heydər Əliyev: Paradoks elə bundadır. İndi mən nə edə bilərəm? Biz kiçik bir ölkəyik, ərazimizin də 20 faizi işğal olunubdur. Mart ayında Moskvada olarkən, MDB ölkələri dövlət başçılarının toplantısında çıxış edərkən dedim: nə üçün Rusiya Ermənistanda hərbi baza saxlayır? Bu, kimə lazımdır, kimin əleyhinədir? Ola bilərmi ki, bir ittifaqa, MDB-yə daxil olan iki dövlət arasında belə xüsusi hərbi ittifaq olsun? Mən mart ayında Yeltsinə dedim ki, Ermənistana verilmiş silahların hamısı qaytarılmalı və bu silahları göndərən adamlar cəzalandırılmalıdır. O, istintaq orqanlarına əmr verib, istintaq aparırlar. Ancaq bizə hər şey məlumdur, çünki bütün sənədlər bizim əlimizə keçib və onların bir qismi qəzetlərdə dərc olunubdur. İyunda mən Yeltsin ilə görüşərkən o, bir daha mənə söz verdi ki, lazımi tədbirlər görəcəkdir. Gözləyirəm. İndi Yeltsin istirahətdədir, qayıdandan sonra baxarıq.

Siz mənə sual verirsiniz, amma mən də sual vermək istəyirəm. Belə bir vəziyyətdə Amerika Konqresi 1992-ci ildə Azərbaycana qarşı ədalətsiz qərar, 907-ci maddə qəbul edibdir. Prezident Klinton mənimlə danışıqlarda deyib ki, o, bu maddənin əleyhinədir. Dövlət katibi xanım Olbrayt çıxış edib, bu maddənin ləğv olunmasını tələb edibdir. Keçmişdə cənab Buş da bunun əleyhinə olubdur. Bir neçə gün bundan öncə konqresmen Kinq Konqresə yaxşı bir qərar layihəsi verib, bu maddənin ləğv olunmasını tələb edir.

Burada da paradoks var. Ermənistan ərazimizi işğal edib, insanlarımızı yerindən-yurdundan çıxarıbdır. Bizi isə günahlandırırlar ki, guya Ermənistanı blokadaya almışıq və ona görə Amerikanın yardımından məhrum olmuşuq. Amerika Ermənistana ildə 100 milyon, 250-300 milyon dollar yardım edir, amma bizə etmir. Amerikanın şirkətləri gəlib Azərbaycanda uzun müddətli - 30, 40, 50 illik iş görməyə başlayıblar və Amerika bundan çox böyük fayda götürə biləcəkdir. Belə halda Amerika Azərbaycana qarşı ayrı-seçkilik edir. Mən bu gün Konqresdə bu məsələlər haqqında danışacağam. Bu barədə cənab Bjezinski ilə dəfələrlə danışmışıq. Mən sizi də bu ədalətsizliyi aradan götürməyə dəvət edirəm.

Amerika dövlətinin, cəmiyyətinin dünyada ən böyük xüsusiyyəti onun ədalətli olmasıdır. Amma ABŞ Konqresinin belə ədalətsiz hərəkəti Amerikanın ümumi imicinə heç uyğun gəlmir. Biz bu məsələləri qaldırarkən bəzən deyirlər ki, bunlar erməni diasporunun, lobbisinin təsiri altında olubdur. Mən bəzən düşünürəm - erməni lobbisi Amerikanın hakimiyyət dairələrindən güclüdürmü? Mən belə düşünmək istəmirəm. Mənə deyirlər ki, Amerikada bir milyon erməni yaşayır. Amerikanın 300 milyon əhalisi var. Əgər bir milyon erməni sizin başınıza bu işi gətirəcəksə, onda bir azdan sonra Amerikada da bir erməni dövləti yaranacaqdır, bu təhlükənin qarşısını alın.

Siz xatırlayırsınız, mən Bakıda da sizə dedim, - biz həqiqətən barış, sülh istəyirik. Azərbaycan və Ermənistan əsrlər boyu yan-yana yaşadıqları kimi, bundan sonra da min illərlə yan-yana yaşayacaqlar. Ona görə bu düşmənçilik, ziddiyyət, ədavət olmamalıdır. Biz həqiqətən istəyirik ki, Ermənistanla sülh yaransın, keçmişdə olan çox xoş münasibətlərimiz bərpa edilsin və sülh şəraitində yaşayaq. Mən Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində özünüidarə statusu verilməsi haqqında deyəndə, sizi əmin etmək istəyirəm ki, onlara həqiqətən ən yüksək şərait yaranacaqdır. Mən bilirəm, bizim yolumuz ancaq sülh yoludur və biz belə mövqedəyik.

Təşəkkür edirəm, sizinlə görüşümdən çox məmnunam. Sizin hər birinizi Azərbaycana dəvət edirəm. Çox rica edirəm ki, Azərbaycana gələsiniz. Cənab Bjezinski Azərbaycanda olub, o, sizə danışa bilər. Cənab Skoukroft da olubdur. Amma hər birinizi yenidən Azərbaycana dəvət edirəm. Çox istəyirəm ki, sizinlə Azərbaycan arasında, şəxsən mənim aramda yaxşı dostluq əlaqələri yaransın. Təşəkkür edirəm. Çox sağ olun.

© aliyev-heritage.org