Axtarış

ƏSƏRLƏRİ / MÜSAHİBƏLƏR

Şadam ki, siz toplaşıb respublikamıza səfər etdiniz. İndi bir çox ölkələrin jurnalistləri bizə qonaq gəlirlər - müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif tərkibdə və miqdarda. Amma son vaxtlar bizə əsasən Rusiyadan, habelə MDB və Baltikyanı ölkələrdən bu qədər jurnalist gəldiyi yadımda deyildir. Buna görə də sizin Azərbaycana səfəriniz artıq hadisəyə çevrilir və mən buna şadam.

Biz istəyirik ki, respublikamız necə varsa, onun haqqında nə az, nə də çox, beləcə məlumata malik olsunlar. Mən həmişə buna şad oluram ki, insanlar bizə qonaq gəlir, ölkəmizə səfər edirlər. Doğrudur, bu, heç də həmişə gözlənilən nəticələri vermir, çünki bəzən insan öz subyektiv hisslərinə uyur, hər şey ona əslində olduğu kimi görünmür. Ancaq bunun bizim üçün onsuz da heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Vacib olan budur ki, həyatımızla, ölkəmizlə, dövlətimizlə daha yaxından tanış olsunlar.

O ki qaldı Rusiyaya və MDB ölkələrinə, bizi keçmişdə çox şey bağlamışdır, bu gün də çox şey bağlayır. Ona görə də sizin səfəriniz xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hər necə olsa da, biz artıq neçə illərdir ki, bir-birmizdən asılı vəziyyətdə deyilik. Buna baxmayaraq, məsələn, Rusiya mətbuatı MDB ölkələrinə həmişə yer ayırır və əlbəttə, MDB ölkələrində də ən çox Rusiya mətbuatını oxuyurlar. Rusiya mətbuatında dərc edilən məqalələr - fərqi yoxdur, istər yaxşı olsun, istərsə də yaxşı olmasın, - həmişə böyük maraq və müvafiq əks - səda doğurur.

Bütün bunları nəzərə alaraq şadam ki, siz buraya gəlmisiniz. Bilmirəm, nəyi görməyə imkan-macal tapdınız, sizdə nə kimi təəssüratlar var, sabah hansı təəsüratla yola düşəcəksiniz. Lakin bundan asılı olmayaraq, mən bu faktın özünü müsbət bir fakt kimi qiymətləndirirəm və sizə təşəkkür edirəm ki, vaxt tapıb respublikamıza gəldiniz, bu günlərdə bizdə oldunuz, həyatımızla tanış oldunuz. Sağ olun.

Heydər Əliyev: İndi isə, gəlin söhbətimizin formasını müəyyənləşdirək. Siz hansı formanı istəsəniz, mən onu qəbul etməyə hazıram.

Jurnalistlər: Biz Azərbaycanın bölgələrinə səfərlərdən çox böyük təəssürat almışıq, buna baxmayaraq, əvvəlcə respublikada vəziyyət barədə Sizin rəyinizi dinləmək, sonra isə sphbəti sual-cavab formasında qurmaq istərdik.

Heydər Əliyev: Yaxşı, mən sizin dediklərinizlə razılaşıram. Keçmişdə Sovet İttifaqına daxil olmuş digər ölkələr kimi, indi Azərbaycan da öz tarixinin keçid mərhələsini yaşayır. Bu mərhələ ölkələrimizdə öz spesifikaları və xüsusiyyətləri ilə keçir, lakin əsasən eyni xarakter daşıyır. Biz Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə nail olmasını respublikamızda ən başlıca və mühüm tarixi hadisə hesab edirik. Bizim üçün bu, XX əsrin ən böyük hadisəsidir.

Tarixdən bilirsiniz ki, 1918-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə demokratik cümhuriyyət yaradıldı, bu cümhuriyyətin hökuməti 23 ay mövcud oldu, 1920-ci ilin aprelində isə sovet hakimiyyəti qurulması ilə əlaqədar onun varlığına son qoyuldu. 1920-ci ildən 1922-ci ilədək Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının müəyyən müstəqilliyi vardı, yəni o, hər hansı digər dövlət qurumuna daxil olmayan respublika idi, amma kommunist partiyası, kommunist rejimi, deməli, ÜK/B/p və ya Rusiya Kommunist Partiyası tərəfindən idarə edilirdi.

Azərbaycan 1922-ci ildən Sovet İttifaqının tərkibində olmuş və 1991-ci ilin axırlarında Sovet İttifaqının dağılması ilə əlaqədar müstəqil dövlətə çevrilmişdir.

Müstəqilliyin əldə edilməsi dövrü Azərbaycan üçün çox mürəkkəb olmuşdur. Mürəkkəblik bundan ibarət olmuşdur ki, Azərbaycan onun ərazisinin bir hissəsinə - Dağlıq Qarabağa Ermənistanın iddiası ilə əlaqədar onunla hərbi münaqişə vəziyyətində idi. Bildiyiniz kimi, bu münaqişə 1988-ci ilin fevralında başlamışdır. O vaxtlar Sovet İttifaqı hələ mövcud idi. Təəssüf ki, o vaxtkı sovet dövləti, sovet hökuməti 1988-ci ildə bu münaqişənin qarşısını almaq, onun güclənməsinə, böyük qan tökülməsinə, sonra isə böyük müharibəyə çevrilməsinə yol verməmək üçün, zənnimcə, bütün imkanlara malik olduğu halda, bunu etmədi.

Bu münaqişə 1988-1989-1990-cı və 1991-ci illərdə, Sovet İttifaqının hələ mövcud olduğu illərdə davam etdi. Sovet İttifaqının hələ mövcudluğu dövründə, Ermənistanla Azərbaycanın bir dövlətə daxil olduğu halda təxminən 4 il ərzində bu iki müttəfiq respublika arasında qanlı münaqişə davam etdi. Buna görə də Azərbaycanda müstəqilliyin əldə edilməsi o vaxt, Ermənistanla Azərbaycan arasında hərbi əməliyyatlar münaqişə olan vaxtda baş verdi. Təbii ki, bu, Azərbaycanın vəziyyətini çətinləşdirdi.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkədə vəziyyəti, həmçinin çətinləşdirən başqa bir hal bundan ibarət olmuşdur ki, həmin vaxtadək Azərbaycanın özünün daxilində ictimai-siyasi vəziyyət sabit deyildi. Bir tərəfdən, bu qeyri-sabitlik münaqişə vəziyyəti ilə bağlı idi, çünki həmin vaxtadək Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi artıq işğal olunmuşdu. Hər halda Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfindən tamamilə işğal edilmişdi, Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənardakı və Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəd zonasındakı bəzi digər yaşayış məntəqələri işğal olunmuşdu. Oradan bütün azərbaycanlılar qovulub didərgin salınmışdı, artıq 1991-ci ildə onlar öz ölkəsində qaçqınlara çevrilmişdilər. Təbii ki, bu, daxili siyasi vəziyyəti çətinləşdirdi.

Digər tərəfdən, o vaxt daxili siyasi vəziyyəti bu da çətinləşdirirdi ki, Azərbaycanda kommunist rejiminə qarşı xalq kütlələrinin çıxışlarının çox fəal prosesi gedirdi. Bu, nə ilə bağlı idi? Azərbaycanda xalq, kütlə, adamların böyük əksəriyyəti Azərbaycan, Sovet İttifaqı rəhbərliyini bunda təqsirləndirdilər ki, onlar Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının mənafelərini qorumaq iqtidarında deyildilər. Azərbaycan xalqı təcavüzə, müxtəlif növ qırğınlara məruz qalmışdı və sair. Bu, etiraza səbəb oldu, ona gətirib çıxardı ki, 1988-1989-cu və 1990-cı illərdə Azərbaycanda xalq kütlələrinin fəal çıxışları, küçə və meydanlarda mitinqlər oldu. Burada, Bakıda, dəniz sahilində "Azadlıq" adlı böyük bir meydan var. Həmin aramsız mitinqlər orada keçirilirdi.

Buna görə də o vaxt sovet rəhbərliyi, təbii olaraq, Moskva, Azərbaycan, Bakı rəhbərliyi cəza tədbirləri görür, xalqı qovub dağıdır, fövqəladə vəziyyət elan edirdilər, bu isə adamlarda daha çox etiraza səbəb olurdu. O vaxt belə bir vəziyyətdən istifadə edərək burada Xalq Cəbhəsi yaradıldı. O, vəziyyətdən, adamların narazılığından, etirazlarından istifadə edirdi.

Kommunist rejiminə, kommunist, sovet rəhbərliyinə qarşı adamların bu kortəbii etirazları güclənərək sonra ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən əslində hakimiyyət uğrunda müəyyən dərəcədə mübarizəyə çevrildi. Elə oldu ki, təxminən 1990-cı ildə, hətta 1989-cu ildə, 1991-ci ildə hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi.

1990-cı ilin yanvarında Azərbaycana, Bakıya sovet qoşunlarının iri kontingentinin yeridilməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda vəziyyət xüsusilə mürəkkəbləşmişdi. Qoşunların yeridilməsi, bildiyiniz kimi, Azərbaycan xalqına, respublikaya çox böyük mənəvi zərbə vurdu. Siz buradakı qəbiristanlığı görmüsünüz. Dövlətin öz xalqına qarşı təcavüzünün nə ilə nəticələndiyini görmüsünüz.

Bütün bunlar sonralar da davam etdi və 1992-ci ilin əvvəlində hakimiyyət dəyişdi. 1991-ci ilin axırında seçilmiş prezident istefa verdi. Sonra müvəqqəti rəhbərlik dövrü oldu, prezident seçkiləri elan etdilər və 1992-ci ilin iyun ayında yeni prezident seçildi. Amma bu hakimiyyət bir il yaşadı.

1993-cü ilin may-iyun aylarında Azərbaycanda vəziyyət xüsusilə kəskinləşdi. Elə həmin hakimiyyətdən olan, amma iqtidara gəlmək istəyən qüvvələr bu hakimiyyətə qarşı çıxdılar. Azərbaycanda, əslində vətəndaş müharibəsi başlandı. Gəncədə, burada, Bakıda qan töküldü. Bilirsiniz ki, həmin dövrdə mən Bakıya dəvət olundum və biz Azərbaycanda vəziyyətin sabitləşdirilməsi prosesinə başladıq.

Vəziyyət çətin, mürəkkəb idi. Ancaq biz hər halda vəziyyəti ardıcıl olaraq sabitləşdirə bildik. Ötən dövrün mühüm hadisəsi odur ki, biz 1992-ci il may ayının 12-də, yəni 1988-ci ilin fevralında münaqişənin başlandığı vaxtdan bəri ilk dəfə olaraq, Ermənistanla atəşkəs haqqında saziş imzaladıq. O vaxtdan atəşkəs rejimi mövcuddur, hərbi əməliyyatlar yoxdur. Xarakterik cəhət budur ki, belə uzunmüddətli atəşkəs rejimini digər ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların hansısa sülhyaratma, ayırıcı qüvvələri cəlb olunmadan təmin etmək mümkün olur. Əgər siz orada, indi Ermənistan və Azərbaycan Silahlı Qüvvələri arasında təmas xəttinin keçdiyi yerlərin yaxınlığında olsaydınız, görərdiniz ki, Ermənistan silahlı birləşmələri və Azərbaycan Silahlı Qüvvələri bir-birindən 200-300 metr aralı, bir-birinə qarşı dayanmışlar.

Biz bu atəşkəs rejimini dörd ildən artıqdır ki, qoruyub saxlayırıq və hesab edirəm ki, bu, çox mühüm nailiyyətdir. Sazişin bağlanması faktı da, atəşkəs rejimini qoruyub saxlamağın mümkün olması da, şübhəsiz ki, həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın qarşılıqlı səylərinin nəticəsidir. Biz - Azərbaycanın və Ermənistanın prezidentləri dəfələrlə birgə bəyan etmişik ki, böyük sülh sazişi bağlanana, münaqişəyə son qoyulana qədər atəşkəs rejimini qoruyub saxlayacağıq. Baxmayaraq ki, bu, bizim üçün çox ağırdır, çünki Azərbaycan ərazisinin 20 faizi işğal olunub, həmin ərazidə hər şey dağıdılıb, talan edilibdir. O yerlərin sakinləri, - bunlar isə bir milyon nəfərdən çoxdur, - azərbaycanlılar öz yurd-yuvalarından zorla qovulub çıxarılıb. Onlar çox çətin şəraitdə, əksəriyyəti çadırlarda yaşayır. Hesab edirəm ki, sizlərdən kimlərsə bu çadır şəhərciklərinə gedib və bunu bilirsiniz.

Bütün bu vəziyyət indiki keçid dövründə Azərbaycanın həyatını çətinləşdirir. Bunun üstünə əlavə çətinliklər də gəlir. Təəssüf ki, Azərbaycanda hakimiyyəti silah gücünə ələ keçirmək cəhdləri ayrı-ayrı qruplar, siyasi qüvvələr üçün bir xəstəliyə çevrilmişdir. Artıq qeyd etdiyim kimi, 1993-cü ilin iyun ayında əslində vətəndaş müharibəsi getməsinə, Azərbaycanın parçalanmaq təhlükəsi olmasına baxmayaraq, biz bunun qarşısını aldıq. 1994-cü ilin oktyabr ayında dövlət çevrilişinə cəhd göstərildi. Bunu edən Baş nazir 1993-cü ilin iyun ayında o vaxtkı rejimlə münaqişəyə başlamışdı. O, mənim tövsiyəmlə Azərbaycanın Baş naziri təyin edilmişdi, ancaq bu, ona azlıq edirdi. O, silah yolu ilə bütün hakimiyyəti ələ keçirmək istəyirdi və 1994-cü ilin oktyabr ayında belə bir cəhd göstərildi.

Lakin həmin vaxtadək Azərbaycanda vəziyyət artıq sabitləşmişdi, xalq başa düşmüşdü ki, daha belə yaşamaq olmaz. Ona görə də bu cür cəhd göstərildikdə, - o vaxt isə, təəssüf ki, bir çox silahlı dəstələr hələ Baş nazirin ixtiyarında idi, - mən xalqa müraciət etməli oldum və xalq bizi dəstəklədi. Televiziya ilə mənim müraciətimdən sonra indi sizinlə olduğumuz bu binanın qarşısındakı meydana gecə təxminən yarım milyon adam toplaşdı və bizi müdafiə etdi.

Əlbəttə, biz bu cinayətkarlıqla məsələni aydınlaşdırmalı olduq. Onların hərəsi bir tərəfə qaçdı, bəzilərini yaxalamaq mümkün oldu, bəziləri qaçdılar. Sonra onlardan bir çoxunu müxtəlif ölkələrdə tutmaq və məhkəməyə vermək mümkün oldu.

Buna baxmayaraq, bu, bəzi siyasi qüvvələrə dərs olmadı. 1995-ci ilin mart ayında yeni dövlət çevrilişinə cəhd edildi. Bu cəhd daxili işlər nazirliyinin xüsusi təyinatlı polis dəstəsi tərəfindən olmuşdu. Yeri gəlmişkən, 1994-cü ilin oktyabr ayında Baş nazirlə birlikdə onlar da çevriliş cəhdində iştirak etdilər. Lakin onlar xalqın gəldiyini və mövcud konstitusiya hakimiyyətinin müdafiəsinə qalxdığını gördükdə öz mövqelərini dərhal dəyişdilər və bildirdilər ki, həmin sui-qəsddə iştirak etməmişlər və prezidenti dəstəkləyirlər, hakimiyyəti dəstəkləyirlər.

Bir neçə aydan sonra onlar Azərbaycandakı müəyyən siyasi qüvvələrin, bəzi xarici xüsusi xidmətlərin köməyindən istifadə edərək, hər halda, silahlı çevrilişə getməyi qərara aldılar. Bu, 1995-ci ilin mart ayında baş verdi. Bunun da qarşısını almaq mümkün oldu. O vaxt adamlar həlak oldular - qiyam qaldıranlardan da, hakimiyyəti müdafiə edənlərdən də ölənlər oldu. Qiyamçıların bir çoxu yenidən qaçıb aradan çıxdı, əksəriyyəti artıq bu müddətdə yaxalanmış və məhkəməyə verilmişdir. Bəziləri müxtəlif ölkələrdə gizlənir.

Sonra Azərbaycan prezidentinə qarşı digər terror cəhdləri də oldu. Onlardan ən böyüyü 1995-ci ilin mart ayında baş vermiş terror cəhdidir. O vaxt Azərbaycan prezidentinin təyyarəsini, yəni məni raketlə vurmağa cəhd göstərildi. Onda mən böyük bir nümayəndə heyəti ilə Danimarkaya səfərdən qayıdırdım. Allaha şükür olsun, Allah kömək etdi, onlar bu niyyəti həyata keçirə bilmədilər. Biz bu sui-qəsdin üstünü açdıq. Təəssüf ki, bunlar da Moskvadan idarə edilənlər idi, hərbçilər, generallar idi. Biz raketləri də tapdıq, adamları da tapdıq, hamını tapdıq və məsuliyyətə cəlb etdik.

Başqa terror cəhdləri də olmuşdur, lakin onların da qarşısı alındı. Bu cür ən təhlükəli cəhd 1996-cı ilin dekabrında XTPD-nin qaçıb gizlənə bilmiş üzvləri tərəfindən törədilmişdir. Onlar Rusiya ərazisində gizlənirdilər, Moskvada idilər, sonra Dağıstan ərazisində yaşadılar, Azərbaycan ərazisinə qanunsuz olaraq keçib Bakıya gəldilər. Onların prezidenti cismən məhv etmək yolu ilə hakimiyyəti ələ keçirmək kimi çox ciddi planları vardı. Ancaq bizim hüquq mühafizə orqanları bunun da qarşısını ala bildilər.

Təbii ki, bütün bunlar da birlikdə Azərbaycanda vəziyyəti çətinləşdirir və Azərbaycanın keçid dövrünün xüsusiyyətini digər MDB dövlətlərin keçid dövrünün xüsusiyyətindən müəyyən dərəcədə fərqləndirir.

İndi Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət sabitdir və bu sabitlik 1995-ci ilin təxminən axırlarından yaranmışdır. 1995-ci ilin noyabrında biz müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasını qəbul etdik, elə həmin il çoxpartiyalı əsasda, demokratik prinsiplər əsasında Azərbaycan Parlamentinə seçkilər keçirdik. Parlament işləyir, Konstitusiyamız fəaliyyət göstərir. Biz dövlət quruculuğu, iqtisadiyyatın yenidən qurulması, nəzərdə tutduğumuz bütün tədbirlərin həyata keçirilməsi sahəsində fəaliyyət göstəririk.

Biz lap əvvəldən Azərbaycanda demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət, cəmiyyət qurmaq vəzifəsini qarşımıza qoymuşuq. Hesab edirəm ki, bununla əlaqədar çox iş görə bilmişik. Ancaq eyni zamanda, siz yaxşı bilirsiniz ki, bu iş çox vaxt tələb edir. Biz bu yolu tutmuşuq və bu yolla gedirik.

İqtisadi sahədə bizim strateji xəttimiz çoxdan müəyyən olunubdur. Bu, bütün sahələrdə iqtisadi islahatlar aparmaq, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərini bərqərar etmək xəttidir. Hesab edirəm ki, bu istiqamətdə, xüsusən mülkiyyətin özəlləşdirilməsi sahəsində çox iş görülmüşdür. Torpaq islahatı haqqında qəbul etdiyimiz və torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsini nəzərdə tutan qanunu çox ciddi addım hesab edirəm. Biz bu qanunu həyata keçiririk və bu, kənd təsərrüfatı sahəsində özünün müsbət nəticələrini verir.

Kiçik və orta müəssisələrin özəlləşdirilməsi artıq həyata keçirilmişdir. Orta müəssisələr hələ tam özəlləşdirilməyibdir. İndi bizim qarşımızda iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi proqramı durur. Birincisi, qeyd etdiyim hadisələrlə əlaqədar biz bu məsələdə müəyyən qədər ləngimişik. Çünki 1993-cü ildə heç bir islahat həyata keçirə bilmədik. Bunu 1994-cü ildə də edə bilmədik. İslahatların aparılmasına əslində 1995-ci ildə başlamışıq. Ancaq eyni zamanda biz harada nə edildiyinə baxır, yaxşı təcrübəni götürməyə, pis olanı isə tətbiq etməməyə çalışırıq. Ona görə də ləngiməyimizin bu mənada köməyi olur ki, bizə oxşar digər respublikaların təcrübəsini görür və mümkün qədər az səhv etməyə çalışırıq.

İqtisadiyyat sahəsində çox mühüm istiqamətlərdən biri xarici investisiyaların Azərbaycana cəlb olunmasıdır. Hesab edirəm ki, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı neft və qaz yataqlarının müştərək işlənilməsi barədə dünyanın müxtəlif ölkələrinin, - Avropa ölkələrinin, ABŞ-ın, Rusiyanın və digər ölkələrin, - iri neft şirkətləri ilə böyük müqavilələr imzalamaqla biz bu sahədə çox şeyə nail olmuşuq. Bu müqavilələr artıq həyata keçirilir, Azərbaycana investisiya axınını, yeni iş yerlərinin açılmasını təmin edir və şübhəsiz ki, gələcək inkişaf üçün çox yaxşı baza yaradır.

Bizim islahatlarımız xarici ticarəti, iqtisadiyyatın bütün sahələrini də əhatə edir və bir də təkrar edirəm, öz müsbət nəticələrini verir. Biz maliyyə sahəsini sabitləşdirə bilmişik. 1994-cü ildə bizdə inflyasiya çox yüksək idi. Az olsa da, 1995-ci ildə də var idi. Amma 1996-cı ildən başlayaraq bizdə, əslində, inflyasiya yoxdur. İnflyasiyanın illik səviyyəsi 2-3, maksimum 4 faizdir ki, bu da tamamilə normal hal sayılır.

Bizim valyutamızın - manatın məzənnəsi sabitdir, hətta dollara nisbətdə bir qədər möhkəmlənir.

Bizim ölkəmiz açıqdır, sərmayəçilər olduqca çoxdur, ticarət tam sərbəstdir. Mən artıq dedim, bizimlə müqavilələr bağlamış iri şirkətlərdən əlavə, çoxlu digər şirkətlər də bu müqavilələrin həyata keçirilməsinə qoşulur. Məsələn, çox da böyük ölkə olmayan Norveçi götürək, bizdə onun 70-dək şirkəti işləyir. 15-dən çox iri şirkətin daimi ofisi var. Mən hələ ABŞ, Böyük Britaniya şirkətlərini və başqalarını demirəm.

Rusiya bizim müqavilələrdə əsasən "LUKoyl" şirkəti vasitəsilə iştirak edir. Biz Rusiyanın başqa şirkətlərini də dəvət etmişdik "Rosneft" əvvəlcə böyük maraq göstərirdi, biz hətta ona müvafiq yataq da təklif etmişdik. Ancaq, nədənsə, sonra uzaqlaşdılar. Biz Rusiya şirkətlərinə də təkliflər edirik. Ancaq şübhəsiz ki, onların investisiya imkanlarından söhbət gedir. Hiss edirəm ki, hazırda "LUKoyl"un vəsaiti var, ona görə də bizim 4 müqaviləmizdə iştirak edir. Bir il bundan öncə, iyul ayının 3-də mən Moskvada rəsmi səfərdə olarkən, Xəzərin Azərbaycan sektorunun şimal hissəsindəki bir yataq barədə Kremldə hətta "LUKoyl" ilə xüsusi müqavilə imzaladıq və indi o, orada işləri genişləndirir. Həmin yataqda "LUKoyl" tam sahibkardır, qalan müqavilələrdə isə müxtəlif həcmdə payı var. Burada "LUKoyl"un böyük ofisi var, deyəsən, birini də tikir. Müxtəlif sahələrdə Rusiyanın digər şirkətləri də işləyirlər. Amma mən indi daha çox neft sahəsi haqqında danışıram.

Demokratiyaya, siyasi plüralizmə gəldikdə, biz hesab edirik ki, bunlar bizdə tamamilə mövcuddur. Bizdə 30-dək siyasi partiya qeydə alınıbdır. Doğrudur, onların əksəriyyəti qeydə alınıbdır. Doğrudur, onların əksəriyyəti kiçik partiyalardır, ola bilsin, ancaq adları vardır. Orada bir neçə adam var. Amma bu partiya nə vaxtsa qeydə alınıb, bəzən haradasa, nəsə deyir. Nə demək olar, partiyadır. Partiya kimi mövcud olan bir neçə partiya var, lakin onlar qeydiyyatdan keçmək imkanına malik deyildir, çünki müvafiq şərtləri yerinə yetirə bilmirlər.

Bizdə olduqca çox qəzet var. Siz jurnalistsiniz, bu sahə sizə daha yaxşı məlumdur. Onların hamısı, ümumiyyətlə, özəl qəzetdir, əksəriyyəti müxalifətə mənsubdur. Dövlətin mövqeyini üç qəzet - "Azərbaycan", "Xalq qəzeti" və "Respublika" işıqlandırır. Qalan bütün qəzetlər özəl şəxslərə və ya siyasi partiyalara mənsubdur. Bizdə bəzi siyasi partiyaların 4-5 qəzeti var və onlar fəal çıxış edirlər.

Mətbuat azadlığı tamamilə təmin edilmişdir, söz, dini etiqad, vicdan azadlığı təmin olunmuşdur. Azərbaycan çoxmillətli respublikadır və biz bunu özümüz üçün şərəf hesab edirik. Milliyyətindən asılı olmayaraq bütün Azərbaycan vətəndaşları bərabər hüquqlara malikdirlər. Bilirəm, Rusiyanı rus əhalisi, rusdilli əhali həmişə maraqlandırır və narahat edir. Lakin bu barədə danışmaq istəmirəm. Qoy bu barədə Azərbaycanda yaşayan ruslar danışsınlar. Hesab edirəm ki, nəinki ruslar, həm də milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hamı burada normal yaşayırlar, problem yoxdur. Bizdə yəhudilər də yaşayır. Qərb ölkələrinin, İsrailin nümayəndələri buraya tez-tez gəlir, onlarla görüşür, sonra isə mənim yanımda olur və həmişə də razı qaldıqlarını söyləyirlər ki, burada yaşayan yəhudilər sıxışdırılmır, heç bir təzyiqə məruz qalmırlar. Ruslar, ukraynalılar, digər millətlər də beləcə yaşayırlar.

Bizdə üç konfessiya var. Bildiyiniz kimi, ölkəmizdə əsas din islam dinidir. Burada pravoslav kilsəsi, yəhudi kilsəsi - sinaqoq və konfessiya da var. Mənə xoşdur ki, bizim bu dini idarələrin başçıları öz aralarında çox sıx əlaqə saxlayırlar və mən onları müxtəlif qəbullarda, səfirliklərdə tez-tez bir yerdə görürəm. Onlar həmişə bir yerdədir, öz aralarında yaxşı münasibət saxlayırlar. Demək istəyirəm ki, Azərbaycanda milli ədavət, milli ziddiyyətlər qətiyyən yoxdur. Mən bunu da çox mühüm nailiyyət sayıram. Halbuki, o ağır illərdə - 1989-cu, 1990-cı, 1991-ci, 1992-ci illərdə Azərbaycanın rus, rusdilli əhalisi buradan köçüb gedirdi. 1993-cü ildən sonra bu köç-köç nəinki dayandırıldı, hətta, mənə deyilənlərə görə, köçüb getmiş olan bəzi rusdilli sakinlər yavaş-yavaş geri, bura qayıdırlar.

Zənnimcə, fəxr edə biləcəyimiz başlıca cəhət bundan ibarətdir ki, dalbadal bir neçə il ərzində adamların fövqəladə vəziyyət rejimi şəraitində yaşadıqları, Bakıda və bir çox digər şəhərlərdə daim qadağan saatı qoyulduğu, hər tin başında avtomatçıların durduğu, axşamlar adamların küçəyə çıxa bilmədikləri Azərbaycanda indi adamların azad-asudə yaşaması, sərbəst istirahət etməsi və gündüz də, gecə də, səhər də, axşam da qorxub-çəkinmədən hərəkət etməsi üçün şərait yaradılmışdır.

Əlbəttə, iqtisadi vəziyyət keçid dövrünün şəraitinə uyğundur. Ancaq məmnunluqla demək istəyirəm ki, biz 1996-cı, 1997-ci illərdə, 1998-ci ilin ötən aylarında iqtisadiyyatda artıma malik olmuşuq. Təxminən 1989-1990-cı illərdən bəri Azərbaycanda sənaye istehsalı, daxili ümumi məhsul və digər iqtisadi göstəricilər hər il aşağı düşürdü. Tənəzzülün sürəti çox yüksək idi. Sənaye istehsalı və ya ümumi daxili məhsul istehsalı hər il 20-25 faiz azalırdı.

1995-ci ilin axırı - 1996-cı ilin əvvəlində biz bunu dayandıra bildik. O vaxtadək biz azalmanın sürətini aşağı salırdıq, sonra isə azalmanı dayandırdıq. 1996-cı ildə həm ümumi daxili məhsul, həm də sənaye məhsulu istehsalının bir qədər artımına nail olduq. 1997-ci ildə ümumi daxili məhsulun artımı 8,5 faiz olmuş, sənaye istehsalı isə təxminən 1.3 faiz artmışdır. 1998-ci ilin ötən ayları ərzində bu göstəricilər daha da yüksək olmuşdur. Hesab edirəm ki, bu ilin axırında 1997-ci ildəkindən daha yaxşı göstəricilər əldə edəcəyik.

Şübhəsiz ki, bütün bunlar insanların həyat səviyyəsinə öz təsirini göstərir. Nəzərə alsaq ki, bir milyon qaçqınımız var, onların əksəriyyəti işsizdir, insanların hamısına istədikləri həyat səviyyəsini təmin etmək bizim üçün çətindir. Bununla belə, son iki ildə biz əmək haqqını ardıcıl olaraq artırmışıq. Ən başlıcası isə, bizdə qiymətlər sabitdir, ərzaq və sənaye malları sarıdan qıtlıq yoxdur, çeşidi də çoxdur və sairə. Bunların hamısı insanların həyat səviyyəsini ümumən yüksəltməyə imkan verir.

Biz prezident seçkilərinə gedirik. Bilirsiniz ki, Mərkəzi Seçki Komissiyası Azərbaycan prezidentinin seçkilərini oktyabrın 11-nə təyin etmişdir, çünki oktyabrın 10-da mənim səlahiyyət müddətim qurtarır. Seçkilər də oktyabrın 11-nə təyin olunmuşdur. Biz seçkilərə tam demokratiya prinsipləri əsasında gedirik. Müxalifətdəki partiyalar özlərini bir qədər şıltaq aparırlar. Əlbəttə, hamısı yox. Hansısa prinsipsiz zəmində birləşmiş bir qrup var. Eybi yoxdur. Hesab edirəm ki, seçkilərin azad, ədalətli keçirilməsi təmin olunacaq, seçkilərin demokratik, azad və ədalətli keçirilməsi üçün hər cür şərait yaradılacaqdır. Bu, təmin olunacaqdır. Hazırkı prezident kimi, mən bu öhdəliyi öz üzərimə götürürəm və onu təmin etmək üçün hər şeyi edəcəyəm.

Giriş sözü kimi deyə biləcəyim təxminən bunlardır. Düzü, danışmaq istəmirdim, amma elə alındı ki, ola bilsin, çox danışdım. Ancaq, eyni zamanda, artıq heç nə demədim. Bəlkə də dediklərim sizə məlumdur, amma yəqin ki, bunları mənim dilimdən eşitməyin əhəmiyyəti var.

İndi isə sizi dinləməyə hazıram.

"Bek" qəzetinin müxbiri, Moskva: Cənab prezident, biz ölkənizin bir sıra bölgələrinə getdik və əmin olduq ki, Siz xalq arasında çox məşhursunuz. Bununla əlaqədar belə bir sual vermək istərdim: Siz prezident seçkilərinə hansı hisslərlə gedirsiniz? Deyək ki, Rusiyada olduğu kimi, gələcəkdə siyasi varis haqqında məsələ Sizin də qarşınızda dururmu?

Heydər Əliyev: Seçkilərə hansı hisslərlə gedirəm? Mən bunu demişəm və bu gün də fürsətdən istifadə edib deyirəm ki, öz namizədliyimi irəli sürmürəm. Hətta 1993-cü ildə də belə olmuşdu.

Siz tarixi bilirsiniz. 1993-cü ildə Azərbaycanda, Bakıda vətəndaş müharibəsi başlayanda məni Naxçıvandan buraya dəvət etdilər. Mən 1990-cı ilin yayından 1993-cü ilin iyun ayına qədər Naxçıvanda yaşamışam. Tərcümeyi-halım sizə məlumdur, buna vaxt sərf etmək istəmirəm. Mən 1987-ci ilin oktyabr ayında Sov. İKP Siyasi Bürosunun üzvü və SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifələrindən getdim, Moskvada yaşayırdım, təqiblərə məruz qalırdım. Bakıya qoşun yeridiləndə, 1990-cı il yanvar ayının 21-də mən buna qarşı etirazla çıxış etdim. Bundan sonra mənə qarşı təzyiqlər daha da çoxaldı.

10 gündən sonra bəzi qəzetlərdə, ən əvvəl, o vaxt ən nüfuzlu olan "Pravda" qəzetində tibb elmləri doktoru Əfəndiyevin imzası ilə mənim haqqımda "Əliyevçilik və şirin zəmanələr üçün fəryad" sərlövhəsi altında bütöv bir səhifəlik məqalə verildi. Əfəndiyev iki gündən sonra hər yerə teleqram vurub bildirdi ki, onun bu məqaləyə heç bir dəxli yoxdur. Lakin mənə hər cür şər-böhtan atırdılar. Ondan əvvəl də atırdılar, sonra isə daha çox iftiralar yağdırmağa başladılar, çünki mən o vaxt Qorbaçov başda olmaqla Siyasi Büronun, Sov. İKP MK-nın həyata keçirdiyi aksiyaya qarşı etiraz edirdim. Buna görə də həmin təqiblər məni Moskvadan çıxıb getməyə vadar etdi.

Mən Bakıya gəldim, amma uzun illər ərzində yaşayıb işlədiyim və Bakı üçün, Azərbaycan üçün çox işlər gördüyüm doğma şəhərimdə mənə yaşamağa imkan vermədilər. Bir-iki gündən sonra Bakı şəhərini də tərk edib Naxçıvana getməli oldum. Naxçıvan o vaxtda da təcrid edilmişdi, blokada idi, indi də belədir. Mən orada 1993-cü ilədək yaşadım. 1993-cü ildə məni dəvət etdilər və artıq beş ildir buradayam.

1993-cü ildə mən buraya gələndə burada da vəziyyət çox mürəkkəb idi, tək qalmışdım-prezidenti əvəz edirdim, parlamentin sədri idim, Baş nazir yox idi. Sonra mən Baş nazir təyin etdim. Lakin siz onun kim olduğunu bilirsiniz. Mənim üçün ağır idi. Buna baxmayaraq, legitim hakimiyyətə malik olmaq üçün prezident seçkiləri təyin etməli oldum. Oktyabrda seçkilər keçirildi. Amma öz namizədliyimi bundan əvvəl də irəli sürməmişdim. Mən dedim: Kim istəyirsə, qoy o da öz namizədliyini irəli sürsün.

Ancaq mənim namizədliyimi irəli sürdülər. Mən razılıq verdim və seçildim. Bunu bu gün də deyirəm. Hesab edirəm ki, beş ildə Azərbaycanda çox işlər görmüşəm. Nə kimi işlər gördüyümü sizə danışdım. Ona görə də indi mən yenidən prezident seçilməyim uğrunda mübarizə aparmaq istəmirəm. Əgər mən ölkəyə lazımamsa, öz xalqıma lazımamsa, onda seçkilərdə iştirak etməkdən boyun qaçırmayacağam. Mən seçkilərə məhz bu hisslərlə gedirəm. Ümidvaram ki, seçki kampaniyasında iştirak etsəm, mənə səs verəcəklər. Hər halda, prezident seçilməyim üçün lazım olan miqdarda səs verəcəklər.

Latviya televiziyasının müxbiri: Necə bilirsiniz, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi necə inkişaf edəcəkdir? Görüşdüyümüz adamlar təsdiq edirlər ki, bu ərazilər işğal olunmuşdur və qaytarılmalıdır. Artıq neçə illərdir antisanitariya şəraitində, çox pis şəraitdə yaşayan qaçqınları gördük. Yəni qarşıya bir az siyasi sual çıxır: Onlar hələ nə qədər bu cür şəraitdə yaşayacaqlar?

Heydər Əliyev: Siz özünüz hər şeyi gördünüz. Bu, bizim faciəmizdir. Həqiqətən, onlar uzun müddətdən bəri belə şəraitdə yaşayırlar. Çoxları bu cür şəraitdə təxminən altı ildir yaşayır. Çox ağırdır. Bununla belə, siz Azərbaycan xalqının nə qədər dözümlü, sülhsevər, dinc xalq olduğunu yəqin qiymətləndirə bilərsiniz. Azərbaycanlılar heç kəsə basqın etməyiblər. Azərbaycan xalqı heç kəsin - nə Ermənistanın, nə Gürcüstanın, nə Rusiyanın, nə də İranın ərazisinə göz dikməyibdir. Mən həmsərhəd və qonşu olduğumuz ölkələri nəzərdə tuturam.

Keçmişdə Azərbaycanın böyük ərazisi olmuşdur. Lakin müstəqillik əldə edilən vaxtadək hər bir ölkənin, o cümlədən də Azərbaycanın öz sərhədləri var idi. Biz məhz bu sərhədlər daxilində yaşamaq istəyirik. Beynəlxalq təşkilatlar, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən tanınmış bizim bu dövlət sərhədləri pozulub və Azərbaycan ərazisinin 20 faizini Ermənistan silahlı birləşmələri işğal edibdir. Həmin torpaqlarda yaşamış azərbaycanlılar isə oradan qovulmuşlar. Çoxları məhv edildi, çox adam həlak oldu. Sağ qalanlar isə oradan köçüb getdi və çadırlarda yaşayırlar.

Əlbəttə, onlar öz yerlərinə qayıtmalıdırlar. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa edilməlidir. Ərazi bütövlüyü prinsipi Helsinki aktının, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, ATƏT-in əsas prinsipidir. Biz istəyirik ki, dünya birliyi və başqa ölkələr, o cümlədən münaqişədə olduğumuz Ermənistan bu prinsipə, nəhayət, hörmət etsinlər. Çünki əgər bu gün həmin prinsip Azərbaycan barəsində pozularsa, sabah Qazaxıstan barəsində, birisi gün isə hər hansı digər ölkə, elə Rusiyanın özü barəsində pozulacaqdır.

Buna görə də biz hesab edirik ki, işğal olunmuş torpaqlar azad edilməlidir, öz yaşayış yerlərindən qovulmuş adamlar torpaqlarına qayıtmalıdırlar. Onların orada necə yaşayacağı isə gələcəyin məsələsidir. Misal üçün, Füzuli rayonunda Ermənistan silahlı birləşmələri təxminən 23 kəndi işğal etmiş və dağıtmışdır. Sonra, 1994-cü ilin əvvəllərindən döyüş əməliyyatları zamanı qoşunlarımız Ermənistan silahlı birləşmələrini oradan vurub çıxartdılar. Orada hər şey dağıdılmışdı. Dünya Bankı, Avropa Birliyi bizə yardım göstərirlər və orada artıq çox şey bərpa edilmişdir. Bərpa olunmuş kənd və qəsəbələrə 40 minədək adam qayıtmışdır. Bir sözlə, beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən Avropa Birliyinin iqtisad komissiyasının, Dünya Bankının bu işğal olunmuş ərazilərin bərpasına dair proqramı var. Belə düşünürəm ki, bu, vaxtla bağlı işdir və böyük problem olmayacaqdır. Ən başlıca problem işğal olunmuş əraziləri azad etməkdən, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməkdən ibarətdir ki, adamların öz yaşayış yerlərinə qayıtmağa imkanı olsun.

Bundan ötrü nə edilir? Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini sülh yolu ilə aradan qaldırmaq üçün 1992-ci ildə yaradılan ATƏT-in Minsk qrupu bu istiqamətdə işləyir. Təəssüf ki, hələlik real nəticələr yoxdur. Lakin 1996-cı ilin dekabr ayında ATƏT-in Lissabon zirvə görüşündə münaqişənin sülh yolu ilə tənzimlənməsinə dair prinsiplər qəbul edildi. Bunlar üç prinsipdən ibarətdir: Birincisi - Ermənistanın və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tanınması; ikincisi - Dağlıq Qarabağa Azərbaycan dövlətinin tərkibində özünüidarə statusu verilməsi; üçüncüsü - Dağlıq Qarabağın bütün əhalisinin , həm erməni, həm də azərbaycanlı əhalisinin təhlükəsizliyinə təminat verilməsi.

Biz bu prinsiplərlə razılaşdıq. ATƏT-in həmsədrləri - Rusiya, ABŞ və Fransa təxminən 1997-ci ildən başlayaraq həmin prinsiplər əsasında təkliflər hazırlamağa başladılar. 1997-ci ilin sentyabr ayında bu təkliflər həm Azərbaycana, həm də Ermənistana təqdim edildi. Biz bu prinsiplərlə razılaşdıq, hərçənd onları özümüz üçün ideal saymırıq. Lakin bu münaqişəyə son qoymaq, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh yaratmaq, bu vəziyyətdən çıxmaq üçün biz həmin prinsiplərlə razılaşdıq.

Ermənistan tərəfi bu prinsipləri uzun müddət müzakirə etdi. Sonra sabiq prezident Ter-Petrosyan razılıq verdi ki, bu prinsiplər nizamasalmanın əsası kimi götürülsün. Amma Ermənistanda rəylər uyğun gəlmədi. 1997-ci ilin oktyabr ayında Strasburqda bizim görüşümüz - Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanın və Azərbaycan prezidentinin görüşü oldu. Orada biz belə birgə bəyanat verdik ki, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılmasına sadiq qalırıq və ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin təkliflərini əsas etibarı ilə qəbul edirik.

Lakin sonra bu, Ermənistanda öz inkişafını tapmadı. Bu, sizə məlumdur. Ona görə də buna vaxt sərf etmək istəmirəm. İş ilişib qalmışdır. ATƏT-in həmsədrləri - Rusiya, Birləşmiş Ştatlar və Fransa regionda - Ermənistanda da, Dağlıq Qarabağda da, Azərbaycanda da olublar. Onlar öz məsləhətləşmələrini davam etdirirlər və biz onların tərəfindən yeni tədbirlər gözləyirik.

Aprelin 29-da Moskvada MDB dövlət başçılarının iclası keçirilərkən mən Ermənistanın yeni prezidenti cənab Robert Koçaryanla görüşdüm. Biz onunla ətraflı danışdıq, öz baxışlarımızı şərh etdik. Sonra mənim onunla Krımda qısa görüşüm oldu. Bir sözlə, bizim aramızda artıq ünsiyyət yaranmışdır. Biz hesab edirik ki, bu prinsiplər, ATƏT-in həmsədrlərinin təklifləri əsasında irəliləməliyik. Başqa yol yoxdur.

Bildiyiniz kimi, son vaxtlar orada verilmiş bəyanatlar nəinki sülh prosesinə kömək etmir, əksinə, böyük narazılıq doğurmuşdur. Lakin həmsədrlər bu bəyanatlara öz münasibətlərini bildirdilər. Belə düşünürəm ki, biz irəliləməliyik. Başqa yol yoxdur. Biz məsələnin sülh yolu ilə həll edilməsinə tərəfdarıq. Biz Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində yüksək özünüidarə statusu verilməsinə tərəfdarıq. Biz heç vaxt razılaşa bilmərik ki, ərazimizin hər hansı bir hissəsi başqa ölkənin əlinə keçsin. Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi ilə heç vaxt razılaşa bilmərik və heç vaxt razılaşmayacağıq ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü həmişəlik pozulsun. Biz bununla razılaşa bilmərik. Bütün bu hallar müvəqqəti xarakter daşıyır. Belə düşünürəm ki, beynəlxalq hüquq, dünya birliyi və BMT-nin, ATƏT-in prinsipləri, əlbəttə, bizim səylərimizlə - Azərbaycanın və Ermənistanın səyləri ilə münaqişənin sülh yolu ilə aradan qaldırılmasını təmin etməlidir.

Zənnimcə, məsələ sülh yolu ilə həll olunmayınca, bu damlar, necə deyərlər, dözməlidirlər. Bilirsinizmi, indi biz onlar üçün abad evlər tikə bilmərik. Onlar öz yaşayış yerlərinə qayıtmalıdırlar. Bizim belə imkanımız, sadəcə olaraq, yoxdur. Malik olduğumuz imkanlar onlara kömək göstərməyə imkan verir ki, onlar yaşasınlar. Evlər ucaltmağa, nə isə başqa işlər görməyə imkanımız, sadəcə olaraq, yoxdur. Buna görə də mən bütün bu qaçqınlara, zərər çəkmiş insanlara, bu cəsur adamlara, öz ölkəsinin vətənpərvərliyinə minnətdaram ki, onlar bu cür vəziyyətə dözürlər. Mən onlara minnətdaram ki, onlar bu məsələnin sülh yolu ilə həll ediləcəyinə inanırlar. İnanırlar ki, biz onların öz doğma yerlərinə qayıtmasına nail olacağıq.

"İzvestiya" qəzetinin müxbiri: Heydər Əliyeviç, 1993-cü ildə "İzvestiya" qəzeti Milli Məclisdə Sizin ilk çıxışınız barədə yazmışdı. Qəzet yazmışdı ki, qrossmeyster Əliyev dərs verir. Sizin dərslərin nəticələrini biz iki rayonun - qruppa ilə getdiyimiz Quba və Xaçmazın timsalında gördük. Respublika həqiqətən yüksəlişdədir və ona diqqət olduqca böyükdür.

Mən xəbərlər barəsində danışmaq istəyirəm. Biz burada olarkən öyrəndik ki, "İzvestiya" qəzeti Azərbaycanda cəmi 300 nüsxə tirajla yayılır. Mən redaksiyadan "İzvestiya"nın burada müxbir məntəqəsinin və nümayəndəliyinin açılması, yaxud başqa cür desək, "İzvestiya"nın Azərbaycana qayıtması məsələsini öyrənmək tapşırığı almışam. Çünki bir vaxtlar biz burada 16 min tirajla çıxırdıq. Bununla əlaqədar Sizdən kömək göstərməyinizi xahiş edirik. Odur ki, belə bir sualım var: Rusiyanın kütləvi informasiya vasitələrinə, o cümlədən "İzvestiya" qəzetinə münasibətiniz necədir, hansı Rusiya qəzetlərini oxuyursunuz?

Heydər Əliyev: Sualınızın birinci hissəsinə cavab verirəm ki, sizin burada öz müxbir məntəqənizi açmağınıza və "İzvestiya"nın Azərbaycanda daha böyük tirajla yayılması üçün tədbirlər görməyinizə etirazım yoxdur. Ümumiyyətlə deyim ki, ölkəmiz bütün ölkələrin və ən əvvəl Rusiyanın mətbuatı üçün açıqdır. Azərbaycanda Rusiyanın bir çox qəzetlərini oxuyurlar. Yeri gəlmişkən, bir çox adamlar, zənnimcə, bunun hesabına qazanırlar. Onlar Rusiya qəzetlərini Moskvada alıb buraya gətirir, satır və bunun hesabına qazanırlar. Bu da pis deyil. Həm adamlar qazanc əldə edirlər, həm də bu tələbat ödənilir. Odur ki, bizdə hər hansı qəzet yayıla bilər. Heç kəs üçün heç bir məhdudiyyət, heç bir qadağa yoxdur.

Rusiya qəzetlərinə gəldikdə isə, bilirsinizmi, bu məsələyə toxunmaq istəmirəm. Hər qəzetin öz ləyaqəti və nöqsanı var. İndi mətbuat azaddır. Belə düşünürəm ki, Rusiyada da, Azərbaycanda da bəzi jurnalistlər söz, mətbuat azadlığından sui-istifadə edirlər. Bilmirəm, Rusiyada necədir, lakin bizdə bəzən qəzetlərdə müxtəlif adamların barəsində, prezidentin ünvanına təhqirlər yazırlar. Axı mən onları məhkəməyə verəsi və məhkəmədə çəkişəsi deyiləm. Nə deyirəm, yazırlar, qoy yazsınlar. Belə düşünürəm ki, hər kəs öz tərbiyəsinin, öz mədəniyyətinin səviyyəsinə uyğun olaraq hərəkət edir. Əgər mədəniyyətsiz, tərbiyəsiz adamlar həm də qəzet nəşr edə bilərsə və təhqiramiz ifadələr işlədərsə, biz siyasi plüralizmə, mətbuat azadlığına sabit şərait yaratmaq üçün bunların hamısına dözməliyik.

Buna görə də Moskva qəzetləri barəsində bir söz deməyəcəyəm. İndi mənim, sadəcə olaraq, imkanım yoxdur. İndi mənim, sadəcə olaraq, imkanım yoxdur. İndi Moskvada nə qədər qəzet çıxır. Elə düşünürsünüz ki, onları oxumağa mənim imkanım var?

Hansı qəzetləri oxuyuram? Mən Moskva qəzetlərini daim oxumuram. Keçmişdə elə idi ki, səhərlər mütləq oxuyurdum, məsələn, "Pravda"nı. Mən öz keçmişimdən heç vaxt imtina etmirəm və əksinə, keçmişimlə fəxr edirəm. Məsələn, mən bu qəzeti çox sevirdim və mən Azərbaycanda və ya Moskvada işləyərkən bu qəzetin səhifələrində mənim məqalələrim, yaxud fəaliyyətim haqqında məlumatlar dəfələrlə dərc edilmişdi. Lakin Azərbaycana qoşun yeridilməsinə qarşı mənim çıxışımdan sonra bu qəzet həmin qoşunların yeridilməsi barədə düşünməkdənsə, alçaq bir yol tutub mənə böhtanlar yağdırmağa başladı. 1990-cı ildə mən uzun illər ərzində tanış olduğum qəzetin redaktoru Frolova zəng vurub dedim: "Bura baxın, təkzib üçün və ya öz fikrimi bildirmək üçün mənə qəzetin səhifələrində iki-üç xətlik yer verin". O cavab verdi: "Biz bunu edə bilmərik". Mən o vaxtlar televiziyaya rəhbərlik edəndə və həmçinin uzun illər ərzində birlikdə işlədiyimiz Nenaşova zəng vurdum. Dedim: "Öz münasibətimi bildirmək üçün mənə iki dəqiqə vaxt verin". O cavab verdi: "Siz ki bizim qaydaları bilirsiniz. Olmaz. Siz ki özünüz işləmisiniz. Biz bunu edə bilmərik". Əlbəttə, bundan sonra "Pravda"nı daha oxumadım. Əgər burada "Pravda"nın nümayəndəsi varsa, qoy inciməsin. Mən o qəzeti oxumuram. Ola bilsin bu, mənim məsələyə subyektiv münasibətimdir. Hər bir adamın öz subyektiv hisslərini ifadə etməyə haqqı var.

Ona görə də mənim nəinki Rusiya qəzetlərini, hətta yerli qəzetləri oxumağa imkanım, sadəcə olaraq, yoxdur. Hərdən elə məqalələri oxuyuram ki, onlar məndə maraq doğurur. Mənə deyirlər ki, maraqlı bir məqalə var. Mən onu oxuyuram. Deyə bilərəm ki, səhərlər bütün qəzetləri mütləq gözdən keçirirəm. Mütləq. Yəni mən onları oxumuram, sadəcə olaraq, nəzərdən keçirirəm. Baxıram, görüm nə kimi mövzu var, nə kimi sərlövhə var. Hər hansı məqalə diqqətimi cəlb etdikdə mən onu oxuyuram. Buna təxminən bir saat vaxt sərf edirəm. Sadəcə olaraq, vaxtım yoxdur. Qalanlarına seçib baxıram. Əgər mənə desələr ki, hər hansı faydalı və maraqlı məqalə, yaxud bizdə narazılıq doğuran məqalə var, onda mən bu məqalə ilə, şübhəsiz, tanış oluram ki, münasibəti müəyyənləşdirim - bu, narazılıq doğrudur, ya yox. Bax, belə.

Moldova radiosunun Moskva müxbiri: Görünür, mən əvvəlcə Lənkəranda 26 fermerlə görüşdə bizə verilmiş bu tapşırığı yerinə yetirməliyəm. Bizdən xahiş etdilər ki, Heydər Əliyeviçi bu diyara dəvət edək. Onlar buna çox ümid bəsləyirlər. Hesab edirəm ki, tapşırığı yerinə yetirdim.

Heydər Əliyev: Sağ olun. Televiziya qarşısında deyirəm ki, yaxın vaxtlarda oraya mütləq gedəcəyəm.

Moldova radiosunun Moskva müxbiri: Siz MDB-nin gələcəyini necə təsəvvür edirsiniz? Bu, bir sual. İkinci sual: Bu yaxınlarda Rumıniya prezidenti Emil Konstantineskunun Azərbaycana rəsmi səfəri oldu. Nə kimi danışıqlar aparıldı və hansı sazişlər imzalandı?

Heydər Əliyev: MDB-nin gələcəyi barədə. Siz MDB dövlət başçılarının noyabr ayında Kişinyovda keçirilmiş görüşünü xatırlayırsınız. O vaxt MDB-nin mövcudluğu ərzində ilk dəfə olaraq MDB-nin vəziyyəti çox açıq, tənqidi təhlil edildi. Bu təhlil ondan ibarətdir ki, biz hamımız MDB-nin vəziyyətindən, fəaliyyətindən narazı idik. Biz hamımız MDB Dövlət Başçıları Şurası sədrinin bu işi necə həyata keçirməsindən narazı idik. O vaxt Rusiya prezidenti Boris Yeltsin axırda dedi: "Bəli, siz bütün bunları mənim haqqımda söyləyirsiniz, gəlin tədbirlər görək".

Sonra dövlət başçılarının iclası aprelin 29-da Moskvada oldu. Onda biz ancaq təşkilatı məsələ ilə kifayətləndik, forum hazırlanması barədə razılığa gəldik. Forumu iyul ayında keçirmək istədik. İndi isə deyirlər ki, payızda keçirilsin.

MDB, bax, belə bir vəziyyətdədir. Hesab edirəm ki, əgər MDB-nin fəaliyyəti beynəlxalq təşkilatların dünya praktikasında təşəkkül tapmış prinsiplərinə uyğun gələrsə, MDB yaxşı beynəlxalq orqan ola bilər. Təəssüf ki, bu, MDB-nin fəaliyyətində hələlik yoxdur. Belə beynəlxalq təşkilatlar hüquq bərabərliyini, bir-birinin suverenliyinə hörmət bəslənməsini və mənafelərin uyğunlaşdırılmasını tələb edir. Məsələn, mən MDB-nin fəaliyyətindən narazıyam. Mən bun hələ 1993-cü ilin dekabr ayında, biz Aşqabadda görüşərkən demişdim.

Başa düşürsünüzmü, qəribə haldır - MDB-yə daxil olan iki dövlət bir-biri ilə hərbi münaqişədədir, MDB məkanında çoxlu münaqişə var. Gürcü - abxaz münaqişəsi var. Rusiyanın özündə, Şimali Qafqazda münaqişə var. İki dövlət arasında da münaqişə var. O ölkələrdə münaqişə ölkənin daxilində gedir. Məsələn, Gürcüstanda bu, Gürcüstanın daxili işidir. Yaxud, Şimali Qafqazda münaqişə Rusiyanın daxili işidir. Burada isə MDB-yə daxil olan iki dövlət bir-biri ilə münaqişədədir. Əgər beynəlxalq təşkilat buna fikir vermirsə, buna lazımınca münasibət göstərmirsə, üstəlik, ötən ilin əvvəllərində müəyyən edildiyi kimi, atəşkəsin üçlülük dövrü ərzində Rusiya Ermənistana bir milyard dollarlıq silah göndəribsə, onda MDB necə etimad doğura bilər? Həm də bu məsələni Moskvanın özündə qaldırdılar, bu işi elə oradaca üzə çıxardılar. Bizim bundan xəbərimiz yox idi, silahın haradan haraya daşındığını öyrənmək üçün nə Rusiyada, nə də Ermənistanda kəşfiyyat aparmırdıq. Bu işi Rusiya Müdafiə Nazirliyi üzə çıxartdı. Dövlət Duması bu məsələni müzakirə etdi, prokurorluğa tapşırıq verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Prokurorluqda bütün sənədlər var ki, bir milyard dollar məbləğində bu silahlar qanunsuz, qeyri-leqal, özü də təmənnasız olaraq verilmişdir. Belə isə bu münaqişəni necə tənzimləmək olar? Biz atəşkəsə nail olduq ki, daha müharibə olmasın, bu yandan isə Rusiyanın Müdafiə Nazirliyi Ermənistanı silahlandırır.

Yaxud da, məsələn, - bu barədə açıq deyirəm, bu haqda bir daha deyə bilərəm, - mən başa düşmürəm, məsələn, Ermənistanda nə üçün hərbi bazalar olmalıdır, nədən ötrü? Biz MDB tərkibindəyik, gəlin, birliyin bütün dövlətləri üçün ümumi qaydalar işləyib hazırlayaq. Əgər Rusiya hesab edirsə ki, Ermənistanın Azərbaycanla hərbi münaqişə vəziyyətində olduğu bir vaxtda Ermənistanda hərbi baza saxlamaq olar və əgər bunu normal sayırsa, bu, məndə rəğbət doğurmur.

Ona görə də deyirəm ki, əlbəttə, biz çox istəyirik ki, MDB həqiqətən beynəlxalq orqan olsun, biz əməkdaşlıq edə bilək. Buna ehtiyac var. Çünki bizim tarixi əlaqələrimizi, - keçmişdə birlikdə olmağımızı, iqtisadi baxımdan sıx bağlılığımızı, insanların bir-biri ilə çox sıx bağlı olmasını, - qırmaq mümkün deyildir. Buna görə də MDB çox zəruri təşkilatdır. Bu baxımdan qarşılıqlı etimada, hörmətə mane olan nə varsa, hamısını aradan qaldırmaq lazımdır. Əgər bu edilmirsə, onda, şübhəsiz, hər kəs fikirləşir ki, nə üçün belədir?

Mən öz iradlarımı açıq deyirəm. Bu gün də deyirəm və iki il bundan öncə də bu barədə demişəm. Ona görə də mənim mövqeyim belədir ki, biz MDB-nin fəaliyyətindəki nöqsanları aradan qaldırılmalı, MDB-ni daha səmərəli beynəlxalq orqana, beynəlxalq təşkilata çevirməliyik. Azərbaycan bunu həqiqətən istəyir.

O ki qaldı Rumıniya prezidentinin Azərbaycana səfərinə, bildiyiniz kimi, Rumıniya ilə bizim aramızda mehriban münasibətlər yaranmışdır. Mən 1995-ci ildə bu ölkəyə rəsmi səfər etmişəm. 1996-cı ilin mart ayında Rumıniya prezidenti İon İliyesku Azərbaycanda rəsmi səfərdə olmuşdur. İndi Rumıniyada rəhbərlik dəyişmiş, Emil Konstantinesku prezident seçilmişdir. Biz onunla beynəlxalq təşkilatlarda görüşmüşdük və mən onu Azərbaycana dəvət etdim. O, təkcə Azərbaycanda deyil, habelə Gürcüstanda və Ermənistanda da olmuşdur.

Biz onunla ilk növbədə dövlətlərarası məsələlərimizi, münasibətlərimizin inkişafı məsələlərini müzakirə etdik. Eyni zamanda biz Rumıniyanın və Azərbaycanın daxil olduqları Qara dəniz iqtisadi əməkdaşlığında əlaqələrimizlə bağlı məsələləri, xüsusən Transqafqaz nəqliyyat dəhlizinin, yəni Avropa-Qafqaz-Asiya magistralının gələcək inkişafı haqqında məsələni, daha dəqiq desək, Böyük "İpək yolu"nun bərpası haqqında məsələni, - Avropa Birliyinin proqramı üzrə bu, TRASEKA proqramıdır, - müzakirə etdik. Bu məsələyə Rumıniya da böyük maraq göstərir. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, buna Moldovanın da marağı çox böyükdür. Moldovanın prezidenti, mənim dostum Petru Kirilloviç Luçinski Azərbaycanda rəsmi səfərdə olmuşdur. Biz bu məsələləri onunla da müzakirə etmişik.

Sentyabrın 7-8-də Bakıda TRASEKA proqramı üzrə Böyük "İpək yolu"nun bərpası məsələsinə dair beynəlxalq konfrans keçiriləcəkdir. Bu konfransı Avropa Birliyi Azərbaycanla birgə hazırlayır. Həmin konfransda "İpək yolu" üzərində yerləşən ölkələr iştirak edəcəklər. Bunlar isə Yaponiyadan tutmuş, zənnimcə, Böyük Britaniyaya və hətta İrlandiyaya qədər məsafədə yerləşən təxminən 34 ölkədir. Bu məsələ də müzakirə mövzusu olmuşdur.

Ölkələrimiz arasında yaxşı münasibətlər mövcuddur. Biz bunları inkişaf etdirmək və dərinləşdirmək istəyirik. Bir sözlə, bizim söhbətlərimizin məqsədi budur.

"Delovıye Lyudi" jurnalının müxbiri, Moskva: Azərbaycanda və Gürcüstanda bir çox siyasətçilər Rusiyanın xarici strategiyasından danışarkən onu qeyri-ardıcıl və sonu bəlli olmayan strategiya kimi səciyyələndirilər. Məsələn, Ermənistana bir milyard dollarlıq silah verilməsini, Azərbaycan gəmilərinin Volqa-Don kanalından keçməsi problemini və Azərbaycan yüklərinin Rusiya-Azərbaycan sərhədindən nəql edilməsi problemini belə sonu bəlli olmayan və qeyri-leqal aksiyalar sırasında sadalayırlar. Rusiyanın Ermənistanı bu cür dəstəkləməsində Rusiyanın iqtisadi maraqları olduğunu görmək mümkündürmü? Mən neftlə bağlı maraqları nəzərdə tuturam. Yəni böyük neft kəmərinin məhz Novorrosiyskədək çəkilməsi üçün Qarabağdan Azərbaycana müəyyən təzyiq vasitəsi kimi istifadə edilirmi?

İkinci əlavə bir sual: Qarabağ probleminin həlli Boris Yeltsinin iradəsindən nə dərəcədə asılıdır?

Heydər Əliyev: Burada Rusiyanın iqtisadi maraqları olması fikri ilə mən razılaşmışdım. Çünki Rusiyanın iqtisadi maraqları üçün Azərbaycanda hər hansı maneələr yoxdur. Biz Rusiya üçün açığıq. Yeri gəlmişkən, Rusiya ilə çox fəal ticarət gedir. Rusiya ilə Azərbaycan arasında əmtəə dövriyyəsini Aleksandr Viktoroviç yəqin məndən yaxşı bilir.

Aleksandr Bloxin (Rusiyanın səfiri): Azərbaycanla? 320 milyon.

Heydər Əliyev: Yəqin, biz birinci yerdəyik?

Aleksandr Bloxin: Bəli.

Heydər Əliyev: Rusiya ilə birinci yerdəyik. Burada problem yoxdur. Yenə deyirəm, Rusiyanın Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyəti üçün heç bir məhdudiyyət və maneə yoxdur. Bundan ötrü bizə təzyiq göstərmək lazım deyil, Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı silahlandırmaq lazım deyildir. Bu, sadəcə olaraq, ağılsız siyasətin, daha doğrusu, ağılsız fəaliyyətin nəticəsidir.

Mənə elə gəlir ki, Rusiyada, hər halda, məsələn, ölkə rəhbərliyinin iradəsi ilə deyil, məhz ayrı-ayrı nazirliklər tərəfindən çox işlər görülür. Bütün bunları Müdafiə Nazirliyi etmişdir. Bu tədbirlərin Rusiya prezidenti və ya Baş naziri ilə nə dərəcədə razılaşdırıldığını bilmirəm. Bu barədə danışmaq istəmirəm. Lakin hər halda bu cür hərəkətlər var.

Rusiyadan olduqca çox şey asılıdır. Boris Yeltsindən də çox şey asılıdır. Ola bilsin ki, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli hər hansı bir ölkədən deyil, ən çox Rusiyadan asılıdır. Mən bunu açıq çıxışlarımda da, prezident Boris Nikolayeviç Yeltsinlə şəxsi söhbətlərimdə də dəfələrlə demişəm. Yeri gəlmişkən, Rusiya rəhbərliyi bunu bilir. Belə düşünürəm ki, əgər Rusiya rəhbərliyi bu işə lazımınca girişsə, münaqişəni daha tez bir zamanda aradan qaldırmaq olar, bu məsələ daha belə uzanmaz. Bir sözlə, Rusiyadan çox şey asılıdır.

"Tverskaya, 12" qəzetinin müxbiri: Moskva hökumətinin qəzetini təmsil etdiyimə görə mənim sualım Moskva ilə qarşılıqlı münasibətlər, inkişafın perspektivləri barəsindədir. Çünki məndə elə təsəvvür yaranıb ki, paytaxt regionu, xüsusən Yuri Lujkov münasibətlərin inkişafına, hətta Rusiya hökumətinə nisbətən daha böyük maraq göstərir. Bu, bəlkə belə deyildir?

Heydər Əliyev: Rusiyanın hakimiyyət dairələrini bir-birinə qarşı qoymaq istəmirəm. Təkcə bir şey deyə bilərəm ki, Azərbaycanın Moskva bələdiyyəsi ilə, xüsusən Mer Yuri Mixayloviç Lujkov ilə çox yaxşı münasibətləri var. Prezident olduğum dövrdə o, buraya, məncə, iki dəfə gəlibdir. Mən də Moskvada olarkən dəfələrlə onun yanına getmişəm. Onunla görüşüb söhbət etmişəm.

Rusiya paytaxtının 800 illiyi ərəfəsində biz burada Moskvanın mədəniyyət günlərini keçirdik. Çox böyük nümayəndə heyəti, mədəniyyət xadimləri və Yuri Mixayloviç Lujkovun özü buraya gəlmişdilər. Biz onunla Respublika sarayında Azərbaycanda Moskva mədəniyyəti günlərinin yekun mərhələsini keçirdik.

Bizim aramızda yaxşı iqtisadi münasibətlər də yaranmışdır. Bizim Bakı şəhəri Moskva ilə iqtisadi cəhətdən çox sıx əməkdaşlıq edir. Hətta ola bilsin ki, yaxın vaxtlarda Moskva neft şirkəti burada yataqların birində işləməyə başlayacaqdır. Bu işlə Yuri Şafrannik məşğul olur. Bir sözlə, aramızda çox yaxşı münasibətlər var. Bu, ümumən yaxşı nümunədir.

Yeri gəlmişkən, Rusiyanın bir çox bölgələri ilə yaxşı münasibətlərimiz var. Məsələn, Həştərxan vilayəti ilə. Onun qubernatoru Qujvin burada olub, biz Həştərxan ilə Azərbaycan arasında iqtisadi saziş imzalanmışıq. Bizim Tatarıstanla münasibətlərimiz çox sıxdır. Mən hələ Şimali Qafqaz respublikalarını demirəm. Onlarla bizim aramızda çox sıx iqtisadi münasibətlər var. Biz hesab edirik ki, Rusiya böyük ölkədir. Azərbaycanla Rusiya Federasiyasının subyektləri arasında birbaşa münasibətlər yaradılması iqtisadi əlaqələr baxımından qarşılıqlı fayda gətirəcəkdir. Biz belə də edirik.

"Novoye vremya" qəzetinin müxbiri: Cənab prezident, son vaxtlar dünyanın müxtəlif ölkələrinin, o cümlədən bölgəmizin kütləvi informasiya vasitələrində yazılır ki, Azərbaycan-İran münasibətləri, yumşaq desək, dostluq xarakteri ilə fərqlənmir. Siz bu xəbərləri necə şərh edərdiniz?

Heydər Əliyev: İndi iş elə gətirmişdir ki, Ermənistan-İran münasibətləri çox müvəffəqiyyətlə inkişaf edir, Azərbaycan-İran münasibətləri isə, sizin qiymətləndirdiyiniz kimi, çox da yaxşı səviyyədə deyildir. Nə demək olar, bilirsinizmi, bir vaxtlar, Sovet İttifaqı dövründə həmişə qorxudurdular ki, islam təməlçiliyi İrandan Azərbaycan vasitəsilə Sovet İttifaqına keçə bilər. Buna görə də Azərbaycanı daim nəzarət altında saxlayırdılar, onu nəzərdə tuturdular ki, Azərbaycan İranın təsiri altına düşə bilər. Sovet İttifaqı dövründə Moskvadakı və yeri gəlmişkən, Ermənistandakı bəzi siyasətçilər Sovet İttifaqının rəhbərliyini hətta qorxudub deyirdilər ki, Azərbaycana göz qoymaq lazımdır, çünki İran Azərbaycanı ələ keçirə bilər, çünki onların dini birdir, çünki orada da azərbaycanlılar var.

Görürsünüzmü, indi nələr olur. İndi, Azərbaycanın da müstəqil olduğu, Ermənistanın da müstəqil olduğu bir dövrdə Ermənistanla İran arasında çox yaxşı münasibətlər, dostluq münasibətləri var. Əvvəllər bizi bunda təqsirləndirirdilər ki, biz bir dinə mənsubuq, az qala Azərbaycanda da təməlçilik inkişaf edir. Lakin mən bilmirəm, indi Ermənistanda islam təməlçiliyi nə dərəcədə inkişaf edir, onların arasında böyük dostluq var. Ancaq biz də istəyirik ki, İranla dostluq münasibətlərimiz olsun. İran Şərqin iri bir ölkəsidir. İranda çoxlu azərbaycanlı yaşayır - müxtəlif rəqəmlər göstərirlər, bəziləri 30 milyon, başqaları 25 milyon deyir. Biz onları hesablamamışıq, mətbuatda göstərilən rəqəmlərdən istifadə edirik. Hər halda, İranda azərbaycanlılar çoxdur. Hətta İranın paytaxtı Tehranın özündə, deyilənlərə görə, sakinlərin yarısından çoxu Azərbaycan millətindən ibarət olan adamlardır, İranın şimal vilayətlərində isə əhalinin yüz faizi azərbaycanlılardan ibarətdir.

Bizim İranla böyük sərhədimiz var. Ermənistan da İranla həmsərhəddir və onların sərhədinin uzunluğu cəmi 40 kilometrdir. Biz isə 1300 kilometr uzunluğunda sərhədə malikik. Əlbəttə, bizim tarixi talelərimizdə, tarixi keçmişimizdə, adət və ənənələrimizdə oxşar cəhətlər çoxdur, biz eyni bir dinə - islam dininə mənsubuq. Biz bir-birimizlə iqtisadi cəhətdən də çox bağlıyıq. Buna görə də İranla ən yaxşı münasibətlərə, dostluq münasibətlərinə malik olmaq istəyirik. Biz İran üçün, İrana qarşı heç vaxt pis bir iş görməmişik və görməyəcəyik, əksinə, müxtəlif səbəblər üzündən meydana çıxan bütün çətinliklərə baxmayaraq, İranla dostluq münasibətlərini möhkəmlətmək üçün hər şeyi etmişik və edəcəyik.

"Moskovskaya pravda" qəzetinin müxbiri: Heydər Əliyeviç, siyasətçilər - istər gənc, istərsə də xatırladığımız siyasətçilər arasında Sizi ən müdrik siyasətçi adlandırırlar. Mənim sualım bəlkə də bir qədər mücərrəddir. Şəxsən Sizin üçün, əvvəla, siyasətçinin səadəti, ikincisi isə, insanın səadəti məhz nədədir?

Heydər Əliyev: Verdiyiniz qiymətə görə sağ olun. Mən başqa siyasətçilərdən bəlkə də yaşa görə fərqlənirəm, çünki indi mən MDB-də bütün siyasətçilərdən yaşlıyam. Mən MDB hüdudlarından kənara çıxmıram. Siyasətçi üçün səadət nədədir? Bilirsiniz ki, mənim 75 yaşım var. Mən 55 ildir əmək fəaliyyəti ilə məşğulam - bu, kifayət qədər çoxdur. İndi də işləməkdən yorulmuram.

Bu beş ildə Azərbaycanda həyata keçirdiyim işləri, - mən hələ Azərbaycanda keçmişdə qurub-yaratdıqlarımı demirəm, - özüm üçün böyük xoşbəxtlik hesab edirəm.

Hər bir insanın həyatının məqsədi insanın özü tərəfindən müəyyən edilir. Lakin bununla yanaşı, müəyyən ümumi meyarlar da var. Mən dövlət fəaliyyətinə, siyasi həyata gənclik illərindən cəlb edilmiş adamam. Mən siyasətdə böyümüşəm. Təbii ki, mən siyasətdən kənarda qala bilməzdim. 1987-ci ilin axırlarında istefa verdim və təxminən bir ildən sonra mənə qarşı böhtanlar, o cümlədən bəzi Moskva qəzetlərində və mənim sevdiyim, məni sevmiş qəzetlərdə böhtanlar başlandı, - onlar mənim barəmdə çox ədalətsiz yazılar dərc edirdilər. Mən incidim. Özümə söz verdim ki, siyasətdən gedəcəyəm, uzaqlaşacağam və uzaqlaşdım.

Mən şəxsi həyatımda da, ailədə də və sairədə də olduqca çox çətinliklər görmüşəm. Moskvadan, isti mənzilimdən blokadada olan, qışda şaxtanın 40 dərəcəyə çatdığı Naxçıvana gəlib çıxdım. Hətta kabinetdə də paltoda və papaqda oturur, əllərimi belə qızdıra bilmirdim. Amma mən bu şəraitdə yaşayır və hesab edirdim ki, bir daha siyasətə qayıtmamalıyam. Ancaq tale elə gətirdi ki, 1993-cü ildə siyasətə qayıtdım. Xalqım, respublikam üçün ən ağır bir dövrdə qayıtdım. Ötən bu beş il müddətində nə etmişəmsə, bunu özüm üçün böyük xoşbəxtlik sayıram.

O ki qaldı şəxsi həyatıma, mənim övladlarım, nəvələrim var. Bu, şəxsi həyatımda ən böyük xoşbəxtlikdir. Mən məmnunam ki, layiqli övladlarım - qızım və oğlum var, nəvələrim var. Onlar layiqdirlər və hesab edirəm ki, gələcəkdə Azərbaycanın layiqli vətəndaşları olacaqlar. Bu, mənim xoşbəxtliyimdir.

"Vesti" proqramının müxbiri: Cənab prezident, mənim iki sualım var. Boris Nikolayeviçlə Sizin şəxsi münasibətləriniz kifayət qədər mürəkkəb olmuşdur. Biz isə bilirik ki, ali səviyyəli siyasətçilərin şəxsi münasibətləri bizim siyasətdə də, hətta ən ekstremal siyasi məsələlərdə çox böyük rol oynayır. Sizin münasibətləriniz indi necədir? Bir qədər yadlaşmanı aradan qaldıra bilmisinizmi? Bu, birinci sual.

İkincisi: Dünən biz üç rayonda olduq, ən müxtəlif təbəqələrə mənsub insanlarla söhbət etdik, onları rəsmi binadan çıxardıq ki, öz rəhbərlərindən çəkinməsinlər. Şübhəsiz ki, hamı Sizə çox yaxşı münasibət bəsləyir. Bunun da səbəbini başa düşürük, çünki Siz atəşi dayandıra bilmisiniz və indi adamlar Sizə danışıqlar prosesinin başlıca iştirakçısı kimi baxırlar. Ancaq bizə elə gəldi ki, - Siz özünüzə abidə qoyulmasını, Sizi hansısa simvola çevirməyi qadağan etməyinizə baxmayaraq, - adamlar bu qadağanı pozurlar və zaman-zaman, deyək ki, "Heydər bulağı", daha nə isə meydana gəlir. Siz buna necə baxırsınız?

Heydər Əliyev: Bilmirəm, nə üçün bəzən belə fikir söyləyirlər ki, Yeltsinlə mənim münasibətlərim mürəkkəbdir. Mənim Yeltsinlə həmişə normal və xoş münasibətlərim olubdur. Məsələn, mən o illəri görürəm. Yeltsin Sverdlovsk Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi işləyirdi, mən Azərbaycan Kommunist Partiyası MK-nın birinci katibi işləyirdim. Aramızda elə bir dostluq yox idi, ancaq MK-nın plenumlarında, sessiyalarında görüşür, bir-birimizi mehribanlıqla salamlayırdıq. Doğrudur, hansısa xüsusi, şəxsi əlaqələrimiz yox idi. Mən Moskvada Siyasi Büronun üzvü, Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini işləyən vaxt Yeltsin Moskvaya dəvət olundu və Sov.İKP MK-nın tikinti şöbəsinin müdiri təyin edildi. Bizim işgüzar əlaqələrimiz var idi, xüsusən də ona görə ki, Nazirlər Kabinetində mən nəqliyyat və tikintiyə kuratorluq edirdim, o isə tikinti şöbəsinin müdiri idi. Biz çox vaxt bir-birimizlə telefonla əlaqə saxlayırdıq.

Hətta xatirimdədir, Arkadi Brejnev nəqliyyat tikintisi naziri təyin olunmuşdu, - indi bu nazirlik yoxdur, ancaq o, deyəsən, hansısa nəqliyyat tikintisi təşkilatına rəhbərlik edir, - və Nazirlər Sovetində bu sahəyə kuratorluq edən birinci müavin kimi mən onu təqdim etməli idim. Yeltsin də oraya gəldi və tikinti şöbəsinin müdiri kimi təqdimatda iştirak etdi. Biz oraya birlikdə gedib, birlikdə də qayıtdıq.

O, vilayət partiya komitəsinin birinci katibi işləyəndə mən Siyasi Büronun üzvü idim. Mən onun işlərinə çox müsbət yanaşır və onu dəstəkləyirdim. Yeri gəlmişkən, - bunu bəlkə də heç kim bilmir, - 1987-ci ilin oktyabr ayında Yeltsin plenumda çıxış edəndə Siyasi Büro üzvlərinin, demək olar, hamısı çıxış edib Yeltsini pisləyəndə və dostlarından bəziləri onun çıxışının arxadan vurulan bıçaq zərbəsi olduğunu bəyan edəndə, mən Yeltsinin əleyhinə çıxış etmədim. Ona görə də Yeltsinin məndən narazı olmağa əsası yoxdur. Əgər Yeltsin mənim barəmdə nə vaxtsa hansısa bəyanatlar veribsə, - keçmiş vaxtlarda bunlar olubdur, - mən bunları ciddi qəbul etmirəm. Ona görə də bizim aramızda hansısa mürəkkəb münasibət olduğunu deyə bilmərəm. Mənim onunla dostluğum olmayıb, amma bir-birimizə heç bir ədavətimiz də olmayıbdır.

Mən burada prezident olanda, hələ prezident olmazdan əvvəl - prezidentin səlahiyyətlərini həyata keçirirdim - ona zəng etdim və Moskvaya getdim. Hələ prezidentin vəzifələrini icra edərkən MDB-yə daxil olmaq məsələlərini onunla müzakirə etdim, çünki Azərbaycan o vaxt MDB-yə daxil deyildi. Keçmiş rəhbərlik MDB-yə daxil olmaqdan imtina etmişdi. Artıq Azərbaycanın rəhbəri kimi mənim onunla ilk görüşüm oldu. Sonralar aramızda normal münasibətlər yarandı. Mənim rəsmi səfərim oldu. Biz ötən il iyulun 3-də Kremldə mühüm sənədlər imzaladıq. Buna görə də mən ona böyük hörmət bəsləyirəm. Hərçənd sizdə, Rusiyada ona münasibət müxtəlifdir.

Onun axırıncı dəfə seçildiyi prezident seçkiləri zamanı mən mənən onun tərəfində idim. Gizlətmirəm. Bu seçki kampaniyası ərəfəsində Yeltsin Kislovodskda görüşməyi xahiş etdi. O, Şimali Qafqaz respublikalarının rəhbərləri ilə görüşürdü və təklif etdi ki, bu görüşdə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan prezidentləri də iştirak etsinlər. Gizlətmirəm, bu, ötən söhbətdir. Mən bu görüşə getmək istəmirdim, ona görə yox ki, Yeltsini müdafiə etmək istəmirdim, Ermənistanla münasibətlərimizlə bağlı başqa mülahizələrim vardı. Mən bu görüşə getmək istəmirdim. Lakin o vaxt Rusiya Baş nazirinin birinci müavini olan Aleksey Alekseyeviç Bolşakov buraya gəldi. O mənimlə bir neçə saat danışıq apardı və Yelstinin adından oraya getməyimi xahiş etdi. Dedi ki, siz getməsəniz başqa prezidentlər də getməyəcəkdir. Mən başa düşdüm ki, bəli, Qafqazda ümumi həmrəylik yaratmaq üçün bu zəruridir. Mən Kislovodska gəldim və orada onu dəstəkləyən çıxış etdim və Şimali Qafqaz respublikalarının rəhbərlərinə birbaşa müraciət etdim. Onlardan bir çoxunu çoxdan tanıyıram və onlar da məni tanıyır. Yeri gəlmişkən, mənə hörmət bəslədiklərinə görə onlara minnətdaram. Mən onlara açıq dedim ki, Rusiyada islahatlar xəttini, demokratikləşdirməni dəstəkləmək lazımdır, bizə demokratik Rusiya lazımdır, bunun üçün isə Yeltsini müdafiə etmək lazımdır. Mən bunu açıq şəkildə dedim və televiziya bunun hamısını göstərdi.

Buna görə də münasibətlərimizdə hansısa çətinliklərin olması fikri ilə razılaşa bilmərəm. Hesab edirəm ki, hazırda münasibətlərimiz normaldır, yaxşıdır və istəyirəm ki, bunlar Rusiya və Azərbaycan arasında dostluq münasibətlərinin bundan sonra da möhkəmlənməsi naminə həmişə yaxşı olsun. Bilirsiniz, biz, - dövlət başçıları - etimad göstərilmiş adamlar subyektiv hisslərə qapıla bilmərik. Bizim buna ixtiyarımız yoxdur. Çünki xalqın taleyi, dövlətin taleyi, ölkənin taleyi subyektiv hisslərdən və bütün şəxsi münasibətlərdən yüksəkdə durmalıdır. Mən həmişə bu prinsipləri rəhbər tutmuşam və bu gün də rəhbər tuturam.

İkinci sual barədə. Mən sizin dediyiniz bütün hallara mənfi münasibət bəsləyirəm. Belə şeyləri qadağan edirəm Siz burada yəqin hiss etdiniz ki, adamların çoxu mənə böyük hörmət, hətta məhəbbət bəsləyir. Bu məhəbbət, bu hörmət isə müxtəlif şəkildə ifadə olunur. Mən iki, üç il bundan əvvəl hiss etdim ki, haradasa mənim büstlərimi hazırlamağa və haradasa yaymağa başlamışlar. Mən bunu qadağan etdim. Prospektlərdə mənim böyük portretlərimi asmağa başladılar. Mən bunu da qadağan etdim. Prezidentin portreti ola bilər və olmalıdır, çünki o prezidentidir - dövlətin rəmzidir. Lakin küçədə yox, meydanda yox. Mən bütün bunları qadağan etdim.

Naxçıvanda yaşayarkən mənim iştirakımla Yeni Azərbaycan Partiyası yaradıldı və məni bu partiyanın sədri seçdilər. Bu partiyanın fəallarından biri öz pullarını sərf edərək mənim böyük büstümü hazırlanmış və onu Bakının rayonlarından birində, bu partiyanın ofisi qarşısında qoymağa cəhd etmişdi. Bu, mənə məlum oldu, mən buna yol verilməməsi barədə göstəriş verdim. O, şəhərin merinə, rayonun icra hakimiyyəti başçısına tabe olmadı. Mən onu yanıma dəvət etməli oldum. Bu işə iki saat vaxt sərf etdim. O ağladı, dedi ki, bunu mənə olan məhəbbətinə görə edir. Mən ona dedim ki, sənin hisslərini başa düşürəm, sağ ol, lakin bununla mənə xeyir gətirmirsən. O soruşdu ki, bəs nə edim. Mən dedim ki, bu büstü haradasa gizlət. Mən həyatda olmayanda qoya bilsən, qoy. Mən hamıya deyirəm: Əgər siz məni həqiqətən belə qiymətləndirirsinizsə və adımı əbədiləşdirmək istəyirsinizsə, bacarsanız, bunu mən dünyamı dəyişəndən sonra edin.

Sankt-Peterburq televiziyasının müxbiri: Mənim iki sualım var. Birincisi, Azərbaycanın başlıca sərvəti olan neft barəsindədir. Bu günlərdə Rusiya və Qazaxıstan prezidentləri Xəzər dənizinin dibinin bölüşdürülməsi haqqında müqavilə imzalamışlar. Bu müqavilə barəsində və Xəzərin neft sərvətlərinin birgə işlənilməsi haqqında Sizin rəyinizi, Azərbaycanın mövqeyini eşitmək istərdim.

İkinci sualım tamamilə başqa mövzudadır. Biz burada öyrəndik, bizə dəfələrlə dedilər ki, Azərbaycanda və Bakıda cinayətkarlıq yoxdur. Biz Bakıda çox gec, gecə saat birdə, ikidə çıxıb gəzirdik, - - şəhərə baxmaq istəyirdik, - həqiqətən çox sakit, çox mehriban, çox ürəyəyatan şəhərdir. Eyni zamanda Rusiyanın kriminal aləmində məhz azərbaycanlı cinayətkar qruplaşmalar kifayət qədər mühüm rol oynayır. Mən Moskva barədə deməyəcəyəm, ancaq Sankt-Peterburqda azərbaycanlı qruplaşması narkotiklərlə ticarətə nəzarət edir. Bu adamlar, - zənnimcə, Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar arasında belələri azdır, - rusiyalıların nəzərində Azərbaycan haqqında təsəvvürə xeyli təsir göstərirlər. Bu uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün, ola bilsin, Rusiyanın orqanları ilə birlikdə nə iş görülür ki, burada bizə qarşı olduğu kimi, Rusiyada da azərbaycanlılara xeyirxah münasibət bəslənilsin?

Heydər Əliyev: Mən birinci suala cavab verəcəyəm. Xəzər dənizinin dibinin bərabər məsafə prinsipi üzrə orta xətt boyunca öz sektorlarına bölünməsi haqqında prezident Boris Yeltsinin və prezident Nursultan Nazarbayevin saziş imzalamaları haqqında xəbəri böyük sevinclə qarşıladım. Bu, bizim 1994-cü ilin sentyabr ayından bəri, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı neft yataqlarından istifadə olunmasına dair ilk müqaviləni imzaladığımız vaxtdan müdafiə etdiyimiz prinsipdir. Biz həmişə bu mövqedə olmuşuq və indi də həmin mövqedəyik ki, Xəzər dənizini Xəzəryanı ölkələr arasında sektorlara bölmək lazımdır. Ancaq bizim bu mövqeyimiz nə Rusiyada, nə də İranda dəstəklənmədi, Qazaxıstan, Türkmənistan da buna ümumən müsbət yanaşmırdılar. Ancaq vaxt keçdi, hər halda həyat göstərdi ki, bundan yaxşı prinsip tapmaq mümkün deyildir. Hesab edirəm ki, Rusiya və Qazaxıstanın atdıqları addım düzgündür. Mən bunu alqışlayıram. Biz bu prinsip barədə mövqeyimizdə möhkəm dayanırıq.

Rusiyada, o cümlədən Sankt-Peterburqda azərbaycanlılar tərəfindən olan cinayətkarlığa gəldikdə isə, bilirsiniz, mən açıq deyirəm, bunu eşitmək bizim üçün ağırdır. Əgər biz Azərbaycanda cinayətkarlığın qarşısını ala bilmişiksə, - mən artıq qeyd etdim ki, üç il bundan öncə, hətta iki il bundan öncə də belə deyildi, həm də bu, asanlıqla başa gəlməyib, ümumən bizim, o cümlədən hüquq-mühafizə orqanlarımızın böyük, gərgin işinin nəticəsidir, - azərbaycanlıların Rusiyada, Sankt-Peterburqda kriminal hərəkətlər etməsi ağır gəlir. Ancaq bununla yanaşı, biz Rusiya ərazisində iş apara bilmərik. Hər bir ölkə öz ərazisi üçün cavabdehdir və hər bir ölkə özünün şəhərində, yaxud ölkəsinin ərazisində öz qanunlarına müvafiq olaraq iş görməlidir.

Mən hesab etmirəm ki, orada cinayət törədənlər təkcə azərbaycanlılardır. Əgər Sankt-Peterburqda cinayətkarlıq çoxdursa və bu cinayətkarlığın olmasında azərbaycanlılar günahkardırlarsa, onlar da bütün başqaları kimi cəzalandırılmalıdırlar. Bəs onları nə üçün cəzalandırmırlar? Nə üçün tutmurlar? Nə üçün? Mən sizə açıq deyirəm, bizim elə imkanımız yoxdur ki, Rusiya kimi böyük ölkəyə öz nümayəndələrimizi göndərək ki, orada cinayət törədən azərbaycanlıları Rusiyanın və ya hansısa şəhərlərin hüquq-mühafizə, yaxud digər dövlət orqanları ilə birlikdə tutsunlar. Cinayətkar harada cinayət törədirsə, hansı ölkənin vətəndaşı olmasından asılı olmayaraq, orada da məsuliyyətə cəlb edilməlidirlər - qanunla bu belədir. Əgər Sankt-Peterburqda yaşayan azərbaycanlılar, - birincisi, bəlkə də onlar artıq Azərbaycan vətəndaşı deyillər, çünki Rusiyada çox insanlar yaşayır, ancaq onlar Rusiya vətəndaşlarıdır, - cinayət törədirlərsə, Rusiya hüquq-mühafizə orqanlarının onlara qarşı qanun tətbiq etməyə tam ixtiyarı var. Əgər bu qanun tətbiq edilmirsə, bu, bizdə təəssüflə ağrı doğurur, xüsusən də ona görə ki, siz deyirsiniz, bu, müəyyən dərəcədə Azərbaycanın imicini gözdən salır. Mən bu fikirlə razıyam. Biz birlikdə mübarizə aparmalıyıq.

"Veçernyaya Moskva" qəzetinin müxbiri: Heydər Əliyeviç, Qarabağ üstündə münaqişə başlayanda Siz Moskvada idiniz. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, nadir istisna olmaqla, bütün Rusiya mətbuatı münaqişəni heç də həmişə ermənilərə rəğbətlə deyil, amma ermənilərin mövqeyindən işıqlandırırdı. Bu, niyə belə oldu? İndi bu məsələ barəsində bəzi şeylər dəyişmişdir, 1994-cü ildən sonra ona daha obyektiv yanaşmağa başlamışlar. Sizcə, nə üçün belə olmuşdu, bu münaqişə nə üçün belə tərəfkeşliklə işıqlandırıldı?

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, Ermənistan mətbuatının nümayəndələri buradadır. Demək istəyirəm ki, biz, şəxsən mən belə mövqelərdə dururuq: Keçmişdə nə olubsa, qoy keçmişdə də qalsın, irəliləmək və sülhə nail olmaq lazımdır. Mən bu fürsətdən istifadə edib sizə və bütün dünyaya bəyan etmək istəyirəm ki, biz münaqişənin sülh yolu ilə aradan qaldırılmasını, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sülh, özü də uzunmüddətli sülh, etibarlı sülh, möhkəm sülh yaranmasını istəyirik. Başqa yol yoxdur. Mənim çoxillik həyat təcrübəm və ümumiyyətlə, bəşər tarixi, müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif bölgələrdə müharibələrin tarixi göstərir ki, bu siyasət perspektivsiz siyasətdir. Ermənistanın və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə əməl etmək şərti ilə Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sülh sazişi bağlamaq, əvvəlki mehriban qonşuluq münasibətlərini yaratmaq lazımdır. Prinsiplər haqqında sizə danışdım. Ona görə də keçmişə qayıtmaq istəməzdim.

Lakin bir halda ki, sual vermisiniz, deməliyəm - faciə də məhz bundadır ki, münaqişəni öz aralarında xalqlar deyil, ayrı-ayrı eksremist, çox qatı millətçi ünsürlər yaratmışlar. Onlar həmişə olublar. Mən Azərbaycanda bir çox illər işləmişəm və respublikaya təxminən 14 il rəhbərlik etmişəm. Dağlıq Qarabağa yaxşı bələdəm, bu vilayəti, necə deyərlər, eninə-usununa gəzib-dolaşmışam. Mən Ermənistanda dəfələrlə olmuşam və ermənistanlı həmkarlarım da Azərbaycanda dəfələrlə olublar. Azərbaycanda mənim fəaliyyətimin bütün dövrü ərzində bizim aramızda böyük dostluq olubdur. Mən Dağlıq Qarabağa, Stepanakertə - indiki Xankəndinə gələndə məni Azərbaycanın hər hansı digər yaşayış məntəqəsindəkindən daha yaxşı qarşılayırdılar. Necə dostluq vardı! Birdən-birə bunların hamısı alt-üst oldu. Bunu həmin məqsədi güdən ayrı-ayrı ekstremistlər alt-üst etdilər.

Bu gün mən belə bir faktı xatırlayıram. 1975-ci ildə Azərbaycanda sovet ədəbiyyatı günləri keçirilirdi. Biz Sovet İttifaqının bütün respublikalarından. Təbii olaraq, həm də Rusiyadan, Moskvadan ən görkəmli ədəbiyyat xadimlərini dəvət etmişdik. Mən o günləri Azərbaycanın tarixində xüsusi hadisə kimi xatırlayıram. O vaxt görkəmli adamlar bizdə qonaq oldular - onların bir çoxu artıq aramızda deyildir. Mərhum Marietta Şaginyan ilk dəfə gəlmişdi. Özünün mənə dediyinə görə, Azərbaycanda, Bakıda 1948-ci ildən olmamışdı. Burada nə isə bir münaqişə baş vermişdi, o çıxıb getmişdi və buraya gəlmirdi. 1975-ci ildə isə gəldi. O vaxt mən onunla ilk dəfə şəxsən tanış oldum. Ondan xahiş etdim: Marietta Sergeveyna, bilirsinizmi, bu günlər qurtardıqdan sonra, zəhmət olmasa, Dağlıq Qarabağa gedin, Azərbaycanın ermənilər yaşayan bəzi digər bölgələrinə gedin, onlarla görüşüb danışın, bir görün orada nə kimi məsələlər var. Sonra mənə danışarsınız.

O, iyirmi gün burada mənim şəxsi qonağım oldu. Dağlıq Qarabağda, Gəncədə - o vaxtkı Kirovabadda, başqa yerlərdə oldu, Bakıda çoxları ilə görüşüb ünsiyyət saxladı. Burada çoxlu erməni yaşayırdı. Sonra biz onunla görüşdük. O, yanıma gəlib dedi: Bilirsinizmi, mən buraya, Bakıya Yerevandan gəlmişəm. On gün Yerevanda qaldım, mehmanxanada yaşayırdım. Həmkarlarım - alimlər, yazıçılar yanıma gəldilər, Sov. IKP MK-ya yazıb imzaladıqları bir məktubu mənə verdilər və xahiş etdilər ki, Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsi barədə məktubu mən də imzalayım. Mən onları dinləyib dedim: Siz dəli olmusunuz, bu, nəyinizə gərəkdir? O vaxtlar o, Dağlıq Qarabağda hələ olmamışdı. Deyirdi ki, biz bir ölkədə - Sovet İttifaqında yaşayırıq. İndi problem yaratmaq nəyinizə lazımdır? Dedi ki, mən onları söyüb biabır etdim və qovdum.

Mən bu faktı nə üçün xatırlayıram? Belə cəhdlər hələ 1975-ci ildə, hələ 1965-ci ildə də olmuşdu, lakin onda bunların qarşısı vaxtında alınmışdı. O vaxtlar Marietta Şaginyan burada oldu və öz təəssüratı barədə, Dağlıq Qarabağda keçirdiyi görüşlər barədə mənə danışdı. Sonralar biz onun ömrünün sonunadək dost olduq, məktublaşdıq.

Ekstremist, separatçı hərəkətlər həmişə olmuşdur. Bunların qarşısını almaq lazım idi. Bütün bəla bundadır ki, 1988-ci ildə, 1987-ci ilin axırında onlar baş qaldırdılar və Qorbaçov onlarla sövdələşməyə girdi, onları ümid etdi ki, Dağlıq Qarabağı Ermənistan Respublikasının tərkibinə verəcəkdir və beləliklə, onlar fəal çıxışa başladılar. Buna Qorbaçov, onun ətrafındakılar və mətbuat tərəfindən əvvəlcədən müəyyən dərəcədə dəstək verildiyinə görə, sizin dediyiniz həmin vəziyyət yarandı. Onlar Dağlıq Qarabağı qoparmaq və Ermənistana vermək iddiası ilə bu münaqişəni başladılar, özləri isə Azərbaycanı günahlandırdılar.

Mən sonralar bu barədə dedim və indi də xatırlayıram. Axı münaqişə 1988-ci ilin fevral ayında başlanmışdı. Qorbaçov bu məsələni yalnız 1989-cu ildə Ali Sovetin iclasında müzakirə etdi. Özü də o vaxt Ali Sovetin sədri Qromıko idi, Qorbaçov isə Baş katib kimi bu məsələni müzakirə etdi və qərara gəldi ki, bilirsiniz, Dağlıq Qarabağ üzrə xüsusi idarə yaratmaq və Dağlıq Qarabağı Moskvaya tabe etmək lazımdır. Ağıllı bir şey tapa bilmədi. Bununla da o özü Sovetlər İttifaqının dövlət quruluşu prinsipini pozdu. Ona görə də belə vəziyyət yarandı.

Bəli, o zaman mən Moskvada yaşayırdım, ancaq heç bir hüququm yox idi. Mən, - bundan cəmi yarım il öncə Siyasi Büronun tərkibinə daxil olan, Qorbaçovla, başqaları ilə bir yerdə oturan və iclaslarda iştirak edən insan, - bunu hiss edəndə, bundan xəbər tutanda onlarla əlaqə saxlamağa, Siyasi Büronun digər üzvləri ilə görüşməyə çalışdım. Mənim telefon zənglərimə heç kim cavab vermirdi. Əgər azacıq ağılları olsaydı, - Əliyev on dörd il Azərbaycana rəhbərlik etmiş, beş il Siyasi Büronun üzvü olmuş, ondan əvvəl 25 il Azərbaycanda DTK-da işləmişdir, - fikirləşərdilər ki, gəlin, heç olmasa, ondan soruşaq ki, indi nə etməliyik. Onunla razılaşmamaq olar, ancaq o, bizə nə isə deyəcəkdir. Əlaqə saxlamaq, məsləhət vermək üçün göstərdiyim bütün cəhdlərə onlar əsla məhəl qoymadılar. Bu münaqişənin qarşısını hələ 1988-ci ildə, 1989-cu ildə almaqdan ötrü nə isə etmək üçün göstərdiyim bütün cəhdlər heç bir nəticə vermədi. Məni tamamilə təcrid etdilər. İndi isə budur, acı nəticələrini dadırıq. Qorbaçovun Dağlıq Qarabağda etdikləri sonradan Abxaziyada, Osetiyada, daha sonra Çeçenistanda, Şimali Qafqazda baş verdi. Bütün bu münaqişələrin günahkarı Qorbaçov və onun rəhbərlik etdiyi Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosu və sovet hökumətidir.

Hörmətli dostlar, sizinlə görüşə bildiyimə və mənə bu imkanı verdiyinizə, habelə öz fikirlərimi söyləməyə imkan yaratdığınıza görə məmnun qaldığımı bildirmək istəyirəm. Hesab edirəm ki, siz mənim fikirlərimi dediyim kimi açıqlayacaqsınız. Mən hesab etmirəm ki, kimsə hansısa təhrifə yol vermiş olsun. Mən jurnalistikaya, mətbuata, jurnalistlərə hörmətlə yanaşır, onların əməyini çox faydalı, çox lazımlı sayıram, xüsusən də yeni hakimiyyət, yeni dövlət, yeni demokratik quruluş yaratdığımız bir vaxtda. Mətbuatsız demokratikləşdirmə ola bilməz. Müxalifətsiz demokratikləşdirmə ola bilməz. Mətbuat müəyyən dərəcədə müxalifət rolunu da oynayır. Yeri gəlmişkən, Sovetlər İttifaqı dövründə "Literaturnaya qazeta", bütün başqa qəzetlərlə müqayisədə, müəyyən dərəcədə müxalifətdə dayanan qəzet idi. Buna görə də onu çox oxuyurdular, amma bəziləri onu xoşlamırdı. Mən "Literaturnaya qazeta"da çıxış etmişəm. 1980-ci və ya 1981-ci ildə "Qoy ədalət zəfər çalsın" sərlövhəsi altında ümumən mənəviyyat problemləri haqqında, o cümlədən Azərbaycanda mənəviyyat uğrunda necə mübarizə apardığımız barədə bütöv bir səhifə verilmişdi. Həmin məqalə böyük əks-səda doğurmuşdu. Mən o zaman korrupsiya ilə, mənəviyyata zidd olan müxtəlif hallarla necə mübarizə apardığımızdan danışmışdım.

8 il sonra elə həmin "Literaturnaya qazeta" mənim əleyhimə yazılmış böhtanlarla dolu məqalə dərc etdi. Eybi yoxdur. Bütün bunlar keçmişdə qalmışdır. İndi tarix kimin kim olduğunu göstərdi. Hər halda, bu böhtançı məqaləni hazırlayan adamlar indi, demək olar, yoxdur. Əliyev isə bütün bunlara davam gətirdi və hazırda müstəqil Azərbaycanın prezidentidir.

Mən bütün bunları görmüşəm, bütün bunlardan keçmişəm və hesab edirəm ki, mətbuat da müxalifət rolu oynayır, ancaq sağlam, normal, konstruktiv müxalifət rolu. Bu isə istər Rusiyada, istərsə də Azərbaycanda hər şeyi demokratikləşdirmək üçün lazımdır. Əmin ola bilərsiniz ki, Azərbaycanın prezidenti kimi mən demokratiyanın inkişaf etdirilməsi mövqeyində möhkəm dayanıram. Rusiya ilə dostluq münasibətləri olmasını istəyirəm, ancaq imperiya Rusiyası ilə deyil, demokratik Rusiya ilə. Keçmiş Rusiya ilə deyil, bugünkü, daha çox isə gələcək Rusiya ilə. Bu işdə isə sizin rolunuz böyükdür. Sizə öz fəaliyyətinizdə uğurlar arzulayıram. Diqqətinizə görə sağ olun.

© aliyev-heritage.org